ایران در تاریخ جهان همراه با ریچارد فولتز/ پریسا احدیان

“در مورد کارهای جناب پروفسور ریچارد فولتز، من به عنوان یک گواه حرف می زنم و گواه در معنی حقوقی خود یا شخص حاضر در صحنه است یا مطلع با اطلاعات معتبر. در شهر مونترال که من و پروفسور زندگی می کنیم، از آنچه ایشان در این سال ها تلاش کردند که فرهنگ و زبان و ادبیات فارسی را به صورت یک برنامۀ پیوستۀ مداوم مطرح نمایند، خبر دارم و گواهی من در اینجا گواهی شخص حاضر نیست چون پانزده سال است که در دانشگاه های مونترال تدریس نمی کنم اما با خبر هستم که ایشان چه کرده و با چه عشق و علاقه ای خود و همسرشان خانم مانیا سعدی نژاد کار کرده اند و باید از این دو بزرگوار سپاسگزار بود. اما در مورد مطالعات ایرانشناسی خارج ایران! من همیشه یک غصه دارم و آن غصه به خودمان مربوط است. ایران هیچوقت با یک برنامۀ منظم و با هدف برای مطالعات ایرانشناسی در خارج کار نکرده است. فکر می کنم در سال 1974 بود که در یک میهمانی به رایزن فرهنگی سفارت امریکا گفتم که کنجکاوی هایی دارم. کسانی را می شناسم و دوستانی در امریکا دارم که بر روی مطالعات ایران کار می کنند. به من گفت که من یک برنامه ای برای تو درست می کنم. تسهیلاتی برای من فراهم کرد و در تابستان همان سال، چهل روز در امریکا بودم و به چهارده ایالت امریکا سفر کردم و مراکزی که بر روی ایران کار می شد دیدم و کمبودها و نیازها آن ها را سنجیدم که چه کاری برای حل مشکلات می توان انجام داد؟ در آن زمان با مسئولیت استادی، مشاور وزارت علوم بودم و فکر می کردم که می توانم کارهایی انجام دهم و بعد بازگشت، گزارشی در این راستا خواهم داد. اما بعد از بازگشت دیدم که این گزارش به وزارت فرهنگ و هنر مربوط شده و رایزنی ها از آنجا آغاز می شود. این برنامه را برای وزارت فرهنگ و وزارت علوم فرستادم. برنامه جدی گرفته شد اما به تدریج امکانات از میان رفت و حرف اصلی من در این گزارش این بود که ما به عنوان ایرانی از ایرانشناسی در خارج از ایران حمایت منطقی و برنامه دار نکردیم. اگر یک روزی من در ژاپن به عنوان استاد مدعو (ویزیتینگ پروفسور) درس دادم، هیچ به ایران مربوط نبوده و برنامه ای است که دانشگاه مطالعات خارجی توکیو یا آساکا، خودشان دپارتمانی برای مطالعات ایرانی دارند و بودجه ای بدان اختصاص داده اند و کسی از ایران برای من مأموریتی در این مورد نداده بود. آنچه در ایران هست همیشه بی برنامه بود چه در آن دوره و چه در دورۀ اکنون! ما باید برای این مسأله فکری بکنیم که چه دلیلی دارد که پروفسور ریچارد فولتز و بسیاری دیگر از دوستان امریکایی و کانادایی ما خود تمام مسئولیت را قبول کرده تا جای پای ایرانشناسی را در این دانشگاه ها باز کنند. وقتی ما حمایت نمی کنیم کار این دوستان بسیار مشکل است. در بسیاری زمان ها کار محقق را به نا امیدی می کشاند. یک استاد خوب که می خواهد بر روی ایران ما کار کند و درس بدهد به نتیجۀ مطلوب خود نمی رسد و تأثر اینجاست که ما هم دلمان نمی سوزد و غصه اش را نمی خوریم. این کار باید روزی انجام شود. ارادت من به ریچارد فولتز در طی این ده سال اخیر که چندین بار زیارتشان کردم، صمیمیتی است که در ایشان می بینم و این قابل ستایش است و به عنوان یک ایرانی می گویم که در مورد ایرانشناسی، مدیون لطفشان هستم.”

در ادامه ع.پاشایی، مترجم اثر جدید دکتر فولتز، در مورد این کتاب گفت:

“یک تفاوت آشکاری در کار آقای فولتز با نویسندگان دیگر وجود دارد. علتی هم که باعث شد تا اثر ایشان را ترجمه کنم، بودیسم بود. در جادۀ ابریشم اتفاقات بسیاری افتاده است. با اینکه هیچ تعلق تاریخی به این مسأله نداشتم اما مرحله به مرحله با این موضوع آشنا می شدم. با دوستانم مشورت می کردم و می خواستم منابع مطالعاتی به من معرفی کنند. یکی از دوستان کتاب «دین های جادۀ ابریشم» اثر ریچارد فولتز را به من معرفی کرد. عنوان کتاب بسیار چشمگیر و آن دین های جادۀ ابریشم بود نه همانند کتابی که بعدها نوشته شد و «اسلام و بودیسم در جادۀ ابریشم» نام داشت. حرف اضافۀ «ۀ» با «در»، در این دو عنوان با هم متفاوت است. این موضوع برای من به گونه ای بود که گویی چیزی در چیزهای دیگر بافته شده است. این ها دین هایی نیست که بر روی یک جاده گذر کرده اند یا بودند بلکه زندگی این مردم هستند. این اولین چیزی بود که در آن کتاب دیدم و با اینکه کار من نبود با خود فکر کردم که حیف است که خوانندگان آن را نخوانند. بنابراین متوجه شدم که آقای فولتز تئوری خاصی برای این کار دارند و تنها اطلاعات تاریخی نیست. در همان اوایل کتاب، ما با این موضوع برخورد می کنیم که ایشان معتقد به این هستند که تمام ادیان جهان در جادۀ ابریشم شکل گرفته نه اینکه منشأ آن ها اینجا بوده است بلکه شکل جهانی آن ها به وسیلۀ شرایطی که این جاده داشته، شکل گرفته است. انواع بده بستان و ترکیب های گوناگون و حتی خود بودیسم که این موضوع مهمی بود و همه می دانیم که درست است که در هنر و … تأثیر گذار بوده است اما شکلی که بودیسم پیدا می کند که به چین برده می شود و از آنجا توسط سغدی ها به ایران باز می گردد و شاید هم بعدها در دوران اسلامی به شکل های دیگری به شکل ترکیب و آمیزش و نه به صورت یک هسته حضور می یابد، مورد توجه است. آقای فولتز در رونمایی کتاب «ایران در تاریخ جهان» به دو چیز اشاره داشتند: یکی مسألۀ کوانتوم بود و دیگری مسألۀ بودیسم. در بودیسم ما ایرانی ها به علت اینکه یک تفکر یونانی داریم بیشتر اندیشه هایمان در زمینۀ فلسفی، فلسفۀ یونانی است و مهم ترین آن جوهر وعرض است. یعنی یک جوهر قائلیم و این اعراضی دارد و ذاتی قائلیم و صفاتی دارد و …. اما در بودیسم اینگونه نیست. بودایی ها معتقدند هیچ هسته ای در هیچ چیزی وجود ندارد. علم جدید هم همین را می گوید چیزی که صلب به نظر می آید، می تواند از آب نرم تر باشد همانند فولاد که وقتی زیر میکروسکوپ نگاه می کنیم، چون امواجی به نظر می رسد. ایشان از این مسائل استفاده کردند تا نشان دهند ما یک سنت هسته ای به آن شکل که فکر می کنیم، نداریم. اگر شما از من هفتاد و هفت ساله بپرسید که صفات ایرانی چیست؟ نمی توانم به آن پاسخ بگویم. به نظر من ترکیب پیچیده ای است که ما به آن ایرانی می گوییم، برای خودمان هم قابل شناخت نیست. برای همین وقتی کسی از بیرون به ما نگاه می کند می تواند روشن تر ببیند و این موضوع را بیان کند. این روشن بینی آقای فولتز است. چرا که هم کنار ماست و این فرهنگ را دوست دارد و دلش را کنار دل ما می گذارد و هم از بیرون می نگرد و آنچه که از بیرون می بیند و اتفاق می افتد را بیان می دارد. دانشمندان ما یکی در مورد نژاد سخن گفته و یکی زبان فارسی و … ولی می دانیم که اینگونه نیست و بسیار پیچیده تر از این تعریف ها است و ترکیب مولکولی خیلی عجیبی دارد. این چیزی است که در کتاب آقای فولتز به عنوان نظریۀ تالاب عرضه شده است. یعنی مجموعه ای از باورها و اندیشه ها را می رساند که من آن را تعبیر به تالاب کردم. چون تاریخ را از دیدگاه اکولوژیک، نگاه می کنم نه دودمان هایی که می آیند و می روند. این تاریخ مردم در یک تالاب عظیمی که چند هزار سال از عمرش می گذرد و در این سرزمین خشک قرار دارد، اتفاق می افتد. ایشان این تئوری را عرضه کردند که مسائل ما را قابل درک می کند؛ به این شکل که شما یک تالاب عظیمی دارید. ما می دانیم از نظر اکولوژیک، تالاب، حیات و کلیۀ زمین است. ایشان به کلیّۀ اندیشه ها و رابطه ها که در جادۀ ابریشم اتفاق افتاده است، اینگونه نگریستند. چند هزار سال بده بستان، همسایگی تمام باورها، حتی قسمت هایی که در آن تناقض وجود دارد. ما می خواهیم در تفکر ارسطویی تناقض نداشته باشیم در حالی که هم در دیالکتیک عرفانی و هم در فرهنگ خود ما و بیشتر همۀ ما در شرق و ژاپن تناقضات را در کنار هم داریم و به نظر هم نمی رسد که تناقضی وجود داشته باشد:

عاشقم بر لطف و برقهرش به جد / بوالعجب من عاشق این هر دو ضد

و این یک واقعیت است. دیالکتیک عرفانی ما بر اساس ضد و اضداد بیان شده است. ضمنا این منطق را هم قبول داریم . ظاهرا هیچ مشکلی هم در آن نمی بینیم. این تالابی بودن برای اقوام و زبان ها حتی برای مولوی هم کاملا محسوس بوده است:

 کرد و ترک و زنگ و تاجیک و عرب /  فهم کرده آن ندی بی گوش و لب

خود چه جای ترک و تاجیک است و زنگ /  فهم کرده است آن ندی را چوب و سنگ

ابن تالابی بودن و آمیزش اقوام است. واقعیت این است که هیچگاه زبان ملی نداشتیم. زبان رسمی داشتیم اما ملی خیر. واژۀ درخت من در مازندران همان درختی نیست که در تهران است. حتی درختش هم همان درخت نیست و این ها نکاتی است که در کارهای آقای فولتز به ظرافت می بینیم. خصوصا ایشان متخصص ادیان هستند نه متخصص تاریخ. بستر تمام اندیشه ها در این کتاب ها این موضوع است و اگر آثار ایشان را بخوانید بدون هیچ تصنعی، حس می کنید که یک مسألۀ تاریخی به دین و شعر و باور، مرتبط است. من به دنبال این بودم که تاریخی از ایران را معرفی کنم که نه مثل تاریخ های دوران مدرسه باشد نه همانند کتاب های حجیمی که خوانندۀ معمولی نمی خواند. در تمام کتب بودایی که در دوره های جدید می نویسند، الف، الف است و ب نیست. ارسطو مخالفت می کند که الف، الف نیست و ب، الف و هیچکدام هم تعریفی ندارد و هیچ نیست. به نظر نوعی طنز است اما یک واقعیت علمی است و در کتب آقای فولتز  رعایت می شود به خصوص در این دو کتاب و کتاب دیگری که دین های ایران قدیم است، دیده می شود و امیدورام کارهای بیشتری از ایشان بخوانیم.”

در بخشی دیگر، پروفسور کارلو چرتی دربارۀ آشنایی خود با آثار ریچارد فولتز، سخنانش را این چنین آغاز کرد:

“ریچارد فولتز یکی از دوستان قدیم من است و از دوستانی است که در این سال های زندگی در ایران بیشتر با ایشان آشنا شدم. کتاب های مورد علاقۀ من از میان آثارشان، یکی دین های جادۀ ابریشم و دیگری کتاب اخیر در مورد ایران است و در بخش ادیان ایران بخشی که ما به هم نزدیکتر هستیم همان بخش میترائیسم است. اما فصل هایی از این کتاب را که خواندم ، فکر می کنم که برای تاریخ ادیان در ایران، منبع مهمی هستند. در همین زمینه چقدر از فکر ها و اندیشه ها و آیین پیش از اسلام در ایران اسلامی شدند و چقدر ایرانی ماندند. و در این زمینه، شباهت بین میترائیسم و دین هایی مثل یارسان در کردستان ایران و کردستان عراق خیلی مهم هستند. سوالی که من دارم این است که چطور و چقدر ما در مورد خود میترائیسم می دانیم؟ چون در مورد این موضوع در هند و ایران متون بسیار و معابد و مجسمه در ایتالیا و امپراطوری روم، وجود دارد. اما با ارتباطات بین متون و معابد و مجسمه ها و بین متن و ایکونوگرافی آشنا نیستند. ولی یک چیزی می توانم بگویم که تا دو سال پیش من به فکر میترائیسم نبودم از وقتی که کتاب ریچارد فولتز را خواندم و بعد از آن در مورد کتاب خود ایشان، مطلب کوتاهی هم نوشتم به فکر میترائیسم افتادم و امیدوار هستم که در سال 2018 بتوانیم نمایشگاه میترائیسم در رم و ایران را به موزۀ ملی ایران بیاوریم.”

 

دکتر محمود جعفری دهقی سخنران بعدی بود که به معرفی و تحلیل بخش های مختلف کتاب 《ایران در تاریخ جهان》پرداخت و از گاهشمار این کتاب که شامل زندگی زرتشت، و اتحاد مادها و هخامنشیان و سلوکیان و پارت ها و ساسانیان تا فتوحات اعراب، عباسیان و سامانیان و زندگی فردوسی و غزنویان و سلجوقیان و … تا پایان حکومت پهلوی بود، یاد کرد. وی بر اساس این کتاب ایران را سرزمینی جهت انتقال ادیان دانست و از یونانیان که خود را متاثر از ایرانی ها می دانستند، نام برد.

دکتر سید مجید حسینی، به بررسی الهیات و دین شناسی اثر ریچارد فولتز پرداخت و اینچنین ادامه داد:

“می خواستم به نکته ای در کارهای ایشان اشاره کنم که به نظرم نکتۀ بسیار بنیادیی است هم در کتاب هایی که به فارسی ترجمه شده و هم در کارهایی که هنوز ترجمه نشده است، وجود دارد. ایشان به یک بیان جدید یا نسبتا جدید نسبت به ایران شناسی دست پیدا کردند. بیان و درایت ایشان به خصوص در همین کتاب «ایران در تاریخ جهان» خود را نشان می دهد. در فصلی که از ایرانی شدن اسلام صحبت می کنند به اعتقاد من به این بیان جدید دست پیدا کردند. آن چیست؟ بنده به عنوان یک دانشجوی علوم سیاسی معتقدم اگر ما بخواهیم غرب را در چهارچوب اندیشۀ سیاسی مطالعه کنیم، باید به سراغ مطالعۀ فلسفۀ سیاسی غرب برویم. غرب را در چهارچوب یونان و پس از یونان و تأملات فلسفۀ یونانی و مابعد یونانی تا به امروز مطالعه کنیم. اما این مسأله در رابطه با ایران، عکس است. ما اگر بخواهیم اندیشۀ سیاسی دولت و نهادهای دولتی در ایران را بررسی کنیم به نظر می رسد باید به «الهیات ایران» توجه کنیم. فهم ایران در چهارچوب اندیشه های الهیاتی از تاریخ ساسانی تا به امروز قوی تر و منسجم تر است تا چهارچوب بررسی اندیشه های فلسفی ایرانی. این به این مفهوم نیست که ما به فلسفۀ ایران و حکمت خسروانی و امثالهم نباید توجه کنیم اما کسی ره یافت های جدید نسبت به ایران و فهم فلسفۀ ایرانی را می تواند ارائه کند که تأملات الهیاتی در مورد ایران داشته باشد. فکر می کنم بخش مهمی از تاریخ ما، الهیات سیاسی است. یعنی از نقطه ای آغاز می شود که شامل دوران قبل از ورود اسلام به ایران و حملۀ اعراب تا به امروز است. ما در مقاطع مختلف طرح های مختلف الهیات سیاسی نسبت به ادارۀ نهادهای ایرانی داشتیم که تا به امروز ادامه یافته است. پروفسور فولتز به دلیل اینکه به اعتقاد بنده دین شناس هستند و آرائی که در این چهارچوب پیگیری می کنند در چهارچوب دین شناسی است، توانستند به یک درایت دین شناسانه و یا حداقل جامعه شناسانۀ دین در ایران برسند. من دیدم که استاد ایشان هم پروفسور متحده بودند که اتفاقا آقای روی متحده هم ره یافتشان به مسأله در چهارچوب ایران مسأله سنت و الهیات است در کتاب Mantel of prophet. فهم درستی است که ایشان از روی آوری ایرانیان نسبت به مسألۀ ادارۀ تمدنی ارائه می کنند. به خصوص در این کتاب در تحلیل چگونگی رابطۀ ایرانیان و شیعه خود را نشان می دهد، ره یافتی است که در بیان غربی ها نسبت به ایران کمتر دیده می شود. هر چند در ارائه ای که ایشان در این کتاب داشتند حملۀ اعراب به ایران را در چهارچوب دلایل اقتصادی تحلیل کردند و ما نمی توانیم حملۀ اعراب به ایران را تنها در چهارچوب اقتصادی تحلیل کنیم اما در کلیت مسأله، زمانی که روی آوری الهیاتی ایران به جهان را ایشان مورد بررسی قرار می دهند به نظر می رسد که به فهم جدیدی حداقل در شرق شناسی جدید غربی نسبت به ایران دست پیدا می کنند. کتابی که ایشان نوشتند نشان دهندۀ این است که کاملا از ره یافت دین شناسی به مسألۀ ایران نگاه می کنند و به اعتقاد من این یک سازۀ جدید یا حداقل نسبتا جدید به مطالعات ایرانی در آرای شرق شناسانه است. این به این معنی نیست که غربی ها و سایرین به مسألۀ دین در ایران توجه نکردند اما هدف ایشان در غالب آثار و فهم ایرانی در چهارچوب الهیات است و به اعتقاد من حتما این فهم نگاه و چهارچوب جدیدی نسبت به فهم ایران و مسألۀ ایرانی و ایرانیت در قرن جدید می سازد.”

سپس دکتر مهرداد ملکزاده، دربارۀ نویسندۀ کتاب ایران در تاریخ جهان، گفت:

“برای اینکه امشب در این جمع ارجمند صحبت کنم اصلا آمادگی نداشتم اما دوست محترم آقای دهباشی عزیز امر فرمودند و من عرض کردم به دیدۀ منت، چه چیزی خوشتر از آنکه دربارۀ ایران شناس ایران دوست در چند جمله احساس خویش را بیان کنم؛ سپاس از علی دهباشی عزیز که این فرصت را به من دادند. ریچارد فولتز در نگاه من ایران شناسی است هم سنت شکن و بدعت گذار و هم سنت گرا و بدعت گریز! چگونه ممکن است و یعنی چه؟ او، فولتز، سنتی را که در چند دهه آبستن سدۀ بیستم در گروش گرایش ایران شناسانۀ غربیان پدید آمده، شکسته و بدعتی نو بر نهاده است. فولتز آن هنگام که از ایران سخن می گوید همۀ اقلیم گستردۀ فرهنگ ایرانی را در نظر می آورد و نه فقط ایران سیاسی اکنونی را؛ ایران شناسی معاصر، اما، هر روز بیش از پیش از این نگاه دور و دورتر می شود، هم اینک در کنار ایران شناسی، افغانستان شناسی، تاجیکستان شناسی، حتی بلوچستان شناسی و … باب شده و مورد پسند برخی مراکز شرق شناسی جهانی و بین المللی قرار گرفته است، تو گویی افغانستان و تاجیکستان و بلوچستان و … پاره هایی از پیکر بزرگتر ایران نیستند و هرگز هم نبوده اند! زبان فارسی را در سه قالب و پیکرۀ جدا از هم، فارسی و دری و تاجیکی مطالعه می کنند. غافل از اینکه این هر سه یکی است و جدایی ندارد و جدایی نمی پذیرد. از سوی دیگر فولتز سنتی را که دانش ایران شناسی حدود 150 تا 200 سال پیش، در آن، بر آن و با آن زاده شد و بالید، باز زنده کرده است و بدان گرویده. او بدعت های سپسینه را بر شکسته است. گمان می کنم اکنون بتوان گفت که فولتز در ایران شناسی روزگار ما منادی تغییری بنیادی در نگرش جغرافیایی و جغرافیای فرهنگی است، به تعبیری دیگر ایران شناسی او مکتبی در حال بازگشت است. بازگشت به سنت ها و ریشه های دیرینۀ خویش. همان ریشه هایی که ایران را در کلانترین معنی تاریخی و جغرافیایی آن در نظر می آورد: ایران گسترده، ایران بزرگ و ایران بزرگتر …، مکتب و اندیشه ای که در آن دیگر پاره های جغرافیایی اقلیم ایران فرهنگی، سوای ایران امروز، به همان اندازۀ ایران مهم است. پاره هایی فرعی و جانبی محسوب نمی شود که جان ایران است، همان ایران است، خود ایران است و نه غیر آن! مگر نه اینکه همۀ جغرافیای اوستا یکسره در ایران شرقی است؟ مگر نه اینکه همۀ داستان های دلکش و دلیریهای پهلوان های شاهنامه در ایران شرقی وقوع می یابد و واقع می شود؟ مگر نه اینکه حافظ شیرین سخن شیرازی ما سمرقند و بخارا را به خال هندویی می بخشد؟ افزون بر همۀ این ها فولتز آنگاه که در ایران و با ایران در می آویزد، بدان دل می بازد، او دلباختۀ ایران، او دلدادۀ ایران است؛ او پژوهشگری عاشق و واله و شیدای ایران می نماید و هست، مگر می شود با ایران زیست و مفتون جادوی آن نشد؟ فولتز به جادوی ایران دچار شده و هم بر آن خوش است؛ شنیده بودم لقب ایران دوست را نه ما ایرانیان کنونی که هم زبانان تاجیکستانی مان به ریچارد نلسن فرای بخشیده اند، برای جبران مافات سزاست که ما امروز فولتز را به ریچارد فولتز ایران دوست، نامزد کنیم و لقب دهیم.”

در خاتمه، پروفسور ریچارد فولتز، از علاقۀ خویش به فرهنگ ایران و انتشار کتابش، سخنانی را بیان کرد:

” وقتی یک کتاب می نویسم همیشه عادت دارم چند صفحه ای سپاسگزازی بنویسم در ترجمۀ جدید آقای پاشایی از کتاب ایران در تاریخ جهان به یک دلیل و آن هم حضور خودش تصمیم گرفت صفحۀ سپاسگزاری را ترجمه نکند. من نمی دانم دلیلش چیست حدس می زنم چون نقش خودش در این کتاب اینقدر بزرگ بود که از فروتنی ترجیح داد، این بخش حذف شود. اما به هر حال می خواهم امروز به جبران این حذفیات بگویم که بدون کمک و نظر و راهنمایی همۀ دوستان و فامیل در این سی سال که بسی رنج بردم در این رشته این کار امکان پذیر نبود. که البته اولین شخص همسرعزیزم دکتر سعدی نژاد هستند که هم الهام اصلی و دائمی برای تمام کارهای من در مورد ایران و هم استاد اصلی و دائمی هر آنچه که مربوط به ایران است، می باشد. این شانس را نداشتم که در سرزمین ایران به دنیا بیایم بلکه برعکس نسل قبل از من بسیاری در جوانی از راه های متفاوت به ایران آمدند و می توانستند دو سال و چهار سال و ده سال اینجا زندگی کنند. البته بیست و پنج سالی است که به ایران رفت و آمد می کنم. البته این زندگی نیست امیدورام از مرحلۀ توریست کمی جلوتر رفته باشم ولی برخلاف نسل قدیم شرق شناسان غربی که بیشتر از روی متون کار کرده اند و تفسیر تاریخ و تمدن شرقی نموده اند به راحتی در کتابخانه های شخصی خود به مطالعه پرداخته اند. همیشه فکر کردم که یک فرد باید یک فرهنگ را با زندگی در آن فرهنگ تجربه و حس کند. خوشبختانه می توانم بگویم که به خاطر وجود همسرم و خانوادۀ ایشان در کانادا حتی ادعا می کنم که خانۀ ما در مونترال، سرزمین ایران شده است. هر کسی پا بر آستانۀ خانه ی ما بگذارد گویی وارد سرزمین ایران شده است. به هر حال در آخرین کتابم در صفحات سپاسگزاری از  خانوادۀ همسرم نام بردم و برادر همسرم از من پرسید که ما کاری انجام نداده ایم! چرا از ما تشکر کردی؟! گفتم که اصلا اینطور نیست و واقعا جدی است. گمان کنم در این مدتی که مشغول کار ایران شناسی بودم حتی یک ایرانی ندیدم. حتی از ایرانی هایی که غریبه بودند و در اطراف می دیدم یک نفر هم نبود که چیزی در مورد ایران از او یاد بگیرم و البته هر چقدر کسی نزدیکتر باشد، اثرش بیشتر است پس مشخصا خانواده از همه بیشتر اثر دارند. اگر در کار ما نکتۀ درست و مثبتی باشد حتما به خاطر چیزهایی است که از این اشخاص یاد گرفته ام. اگر اشتباهی بوده باشد حتما من شاگرد خوبی نبوده ام. قبل از اینکه شروع به کشف دنیای غنی و جالب ایرانی کرده باشم؛ در جامعه سعی داشتند که به من رقابت را یاد بدهند. یعنی نوعی کاپیتالیسم که می توان گفت تمام تمدن دنیا آن را به دست آورده است. بر اساس این اخلاق رقابت ساخته شده و می شود. به یاد دارم حتی در پنج سالگی این فکر مرا آزار می داد. در مسابقات ورزشی اصرار داشتند که باید برنده شوید. همیشه دلم برای تمام کسانی که بازندۀ این رقابت بودند، می سوخت. فکر می کنم این درست نیست! از بچگی در مقابل هر نوع ظلم در دنیا حساس بودم. مدام این شعار می شنیدیم که ما شمارۀ یک هستیم! بسیار خب! اما شمارۀ دو و سه چه می شوند؟! آن ها انسان نیستند؟! ما همه انسان هستیم و چرا رقابت؟! آیا هماهنگی بهتر نیست؟ من از بچگی اینگونه فکر کردم و از این نظر هر چه بزرگتر که می شدم، می گفتند آن دشمن و … و این ها مثل ما نیستند؟ و نمی توانستم این را بپذیرم و این یک کنجکاوی را در من بیدار کرد و امیدورام در این سی سالی که مشغول کار ایرانشناسی هستم، روشن و معلوم باشد که قصد اصلی من این است که در اتاقی تاریک، چراغی روشن کنم که مردم در این اتاق که نامش تمدن و فرهنگ ایرانی است، گنجینه های تمدن و فرهنگ را مشاهده کنند. از این نظر کار من خیلی آسان است و تنها روشن کردن یک چراغ است. بخش کمی سخت تر، این است که بسیاری اصلا دوست ندارند که در این اتاق را باز کنند! کار سخت ما این است که مردم را وسوسه کنیم که این در را باز کنند.”

در بخشی از این جلسه، قلم فردوسی از طرف بازرگانی گلستانی به پروفسور ریچارد فولتز اهدا شد.

در پایان نویسندۀ کتاب «ایران در تاریخ جهان» با دوست داران خود که هر یک کتابی از آثار ایشان را در دست داشتند، به گفت و گو نشست. در بخشی از این کتاب می خوانیم:

“ایرانی امروز غالبا از آن شیوه های بیشتر منفی که فرهنگشان در رسانه های غربی تصویر می شود رنج می برند. با این همه غرور ایرانی ها به تاریخ شان راسخ و تزلزل ناپذیر مانده است. اما دقیقا مختصات معرف هویت فرهنگی ایرانی، که سرچشمۀ این غرورند، کدامند؟ زبان فارسی ما مولفۀ دیگر ایران زمین است که مرزهایشان دقیقا فراسوی مرز و بوم کنونی کشور کشیده می شود. با این همه عنصر پایه ای دیگر خاطرۀ مشترکی است که به کامل ترین شکل در شاهنامۀ فردوسی مجسم می شود. این کتاب تاریخ افسانه وار مردم ایران است از سپیده دم آفرینش تاخت و تاز اعراب به ایران. رویدادی که به طور نمادین در سطحی «پایان تمدن» را مشخص می کند اگرچه این سر آغاز تاریخ هویت اسلامی است که حالا بیشتر ایرانی ها در آن مشترک اند و غربی ها مایلند آن را با هم مرتبط بدانند هر که می خواهد جان ایرانی را بهتر بفهمد باید این پارادوکس / متناقض نما را به دقت پیش چشم داشته باشد. به نظر می رسد که زبان، سرزمین و یک خاطرۀ مشترک برای بیشتر بحث های دربارۀ هویت فرهنگی کافی باشد اما این چهارچوب ساده حقیقت خیلی بنیادی تری را پنهان می کند. در واقع هویت های فرهنگی همیشه خیلی پیچیده اند و چنین رفتارهایی با آن ها طوری که گویی مقولات ساده و سرراستی هستند به کاربردهای ناروا منجر می شوند.

… «ایران زمین» از نظر تاریخی که بگوییم، یک ساخت خیالی بسیار سیال است که به ورای مرزها – گاهی تا خیلی دور – سر ریز می کند، مرزهایی که خودشان پیوسته تغییر می کردند. ساسانیان مفهوم نسبتا روشنی از «ایران شهر» داشتند که دیوارهای ماندگاری ساختند که چهار گوشۀ امپراطوری شان را مشخص کنند، اما حتی آن موقع هم خیلی از ایرانی ها بیرون قلمرو ایران شهر زندگی می کردند، مثلا آناتولی، ماوراء النهر و حتی چین.”