یاد حافظ در هند با حضور محمود دولتآبادی ، بهاءالدین خرمشاهی و سفیر هند در ایران
این مراسم که با همکاری مجله بخارا، مؤسسه فرهنگی هنری ملت، سفارت هند در ایران و انجمن دوستی ایران و هند تدارک دیده شده بود، عصر دوشنبه 11 آذر ماه 1392 برابر با 2 دسامبر 2013 در سفارت هند برگزار شد.
دکتر رضا والا این نشست را با خیرمقدم به حاضران، به ویژه به دی.پی.سری واستوا، سفیر هند در ایران، محمود دولت آبادی و بهاءالدین خرمشاهی آغاز کرد.
پس از آن دی.پی.سری واستوا طی سخنانی کوتاه چنین گفت:
« در ابتدا مایلم از آقای خرمشاهی تشکر کنم که دعوت ما را پذیرفتند تا درباره حافظ و هند سخن بگویند.
حافظ تنها شاعر شما نیست، در هند نیز بسیار گرانقدر است. او شاعر تمام آسیا و البته شاعر تمام جهان محسوب میشود. باید اعتراف کنم که چون زبان فارسیام خوب نیست، فقط توانستهام دیوان حافظ را به زبان انگلیسی بخوانم. من اهل شهر لکهنو هستم و زبان اردو هم زبان من است و زبان فارسی در شهر لکهنو رواج دارد.
جناب آقای خرمشاهی به یاد دارم که در جریان مراسم سمینار هندشناسی در ایران که سفارت ما برگزار کرد، شما مقاله خیلی مهمی را ارائه کردید و نیز از آقای دهباشی سپاسگزارم که در برگزاری این مراسم ما را یاری کردند و در حقیقت این تنها مراسمی نیست که آقای دهباشی در برگزاری آن ما را یاری کردهاند. بین ایران و هند پیوندهای زبانی و فرهنگی وجود داشته است و ارتباطهایی هم در بخش عرفان و فلسفه همواره بین این دو سرزمین وجود داشته. عرفان اسلامی از طریق زبان فارسی به هند راه پیدا کرد و حافظ به اتفاق آرا به عنوان یکی از بزرگترین شاعران عرفانی شناخته میشود. میراث عرفانی حافظ از طریق غزلهایش در تمام جهان پراکنده شده است. تعداد زیادی از غزلهای حافظ در هند مورد استفاده قرار میگیرد و همچنین توسط خوانندگان هندی استفاده میشود. حافظ الهامبخش بسیاری از شخصیتهای بزرگ در هند بوده. تاگور در سفرنامهاش دربارهی دیدار از آرامگاه حافظ این چنین نوشته است: با نشستن کنار مقبرۀ حافظ پرتوی درخشان از ذهنم گذشت، پرتوی درخشان از چشمهای حافظ، در یک روز بسیار طولانی، همانند تابش خورشید بهاری اینک میتابد. ما همچون همنشینان یک خراباتیم که مینوشیم از پیمانههایی با طعمهای بسیار .احساس بسیار روشنی دارم، اگرچه قرنهای بسیاری گذشته است، بسیاری آمدهاند و رفتهاند. اما نشستن در کنار مقبرۀ حافظ سلوک در کنار حافظ است.
حافظ از جایگاه بسیار مهمی در هند برخوردار است. رویداد بسیار بزرگی که از سوی بسیاری از مورخان ادبی تأیید شده این است که حافظ از سوی برخی از پادشاهان به هند دعوت شده است. سلطان قیاسالدین از بنگال از حافظ دعوت کرد اما حافظ علاقهای نداشت که این مسافت طولانی را طی کند. اما به دلیل احترام گذاشتن به دعوت سلطان قیاسالدین غزلی برای او فرستاد: ” شکرکن شوند همه طوطیان هند/ زین قند پارسی که به بنگاله میرود. “
هند از گنجینۀ بزرگی از زبان و ادب فارسی برخوردار است. در سالهای قرون وسطی زبان فارسی زبان دربار بود. تعداد معدودی از نسخ خطی دیوان حافظ در کتابخانههای هند نگهداری میشود. در سال 1992، کتابخانه عمومی نورالدین خدابخش در خارطوم هند ، نسخهای بسیار کمیاب به نام “دیوان حافظ نسخه سلطنتی مغول” منتشر کرد که دارای حاشیهنوشتههای پادشاهان هند از جمله شاه همایون و جهانگیر بود. آنان پس از تفأل به دیوان حافظ ، در حاشیه نوشتههایی مینوشتند که بیشتر این نوشتهها دلیل تفأل و نتیجۀ آن را مشخص میکرد. سال گذشته، یعنی سال 2012 در جریان سفر نخست وزیر محترم هند به ایران نسخهای نادر از دیوان حافظ که در کتابخانه رضا رامپور نگهداری میشود و به عنوان یک نسخۀ ویژه دوباره انتشار پیدا کرده ، به رهبر جمهوری اسلامی و همچنین رئیس جمهور محترم هدیه شد. این نسخه به دستور اکبر شاه ، پادشاه مغول تهیه شده بود. خوشحالم که امروز آقای خرمشاهی که یکی از چهرههای مطرح در حافظشناسی هستند سخنرانی خواهند کرد. بار دیگر از آقای دهباشی، مؤسسه ملت و انجمن دوستی ایران و هند برای برپایی این نشست تشکر میکنم.و آرزو میکنم این فعالیتها در زمینۀ تقویت روابط فرهنگی و هنری بین تمدن هند و ایران ادامه داشته باشد. »
پس از آن علی دهباشی، درباره بهاءالدین خرمشاهی چنین گفت :
« استاد خرمشاهی دانشی مردی است که در هر زمینه کار کرده، آثار ارزشمندی را خلق کرده و ما دیگر مثل استاد خرمشاهی نداریم. در ترجمة قرآن کریم واقعاً استادی به خرج دادهاند. در مطالعات حافظپژوهی متجاوز از چهارده کتاب و بیش از یکصد مقاله نوشتهاند که فقط یکی از کتابهای ایشان «حافظنامه» در دو مجلد به چاپ سی و چندم رسیده است و همینطور کتاب ارزشمند «ذهن و زبان حافظ» و… در زمینة معرفی ادبیات معاصر دنیای غرب از هنری میلر، میشما و… ترجمههای درخشانی ارایه کردهاند. و در حوزة فلسفه نیز چندین کتاب ماندگار.»
سپس نوبت به بهاءالدین خرمشاهی رسید تا درباره شارحان هندی دیوان حافظ سخن بگوید:
« نکتهی مهمی که در ابتدا باید به آن اشاره کنم آن است که دیوان حافظ پیش از آن که در ایران منتشر شود، نخستین بار در 1791 در کلکته به چاپ رسید.
و ظاهراً کهنترین کتابی که مطلبی از زندگی حافظ در آن آمده، کتاب لطایف اشرفی است که یک عارف مقیم هندوستان به نام سید اشرف الدین جهانگیر سمنانی نوشته است. اگر چه در بخشهایی از این کتاب از دیدار سید اشرفالدین با حافظ که با عنوان « مجذوب شیرازی» از او یاد میکند صحبت کرده است. آذری توسی شاعر دیگر پارسی گوی است که در دربار سلاطین دکن از حافظ به تفصیل یاد کرده:« کمتر از یک قرن از درگذشت حافظ ابراهیم قوام فاروقی در شرفنامه منیری یا فرهنگ ابراهیمی از حافظ اشعاری را نقل کرده است. بنا به شواهدی شاعران بزرگ هند متأثر از اشعار حافظ بودهاند. و ظاهراً باید اشعار حافظ از همان زمان حیات وی به هندوستان رسیده باشد. و توجه شعرای فارسی زبان آنجا را برانگیخته باشد . شواهدی از این دست: شکر شکن شوند همه طوطیان هند/ زین قند پارسی که به بنگاله میرود.
و حتی محمد گلندام در مقدمه حافظ اشاره کرده است که غزلهای حافظ به اقالیم ترکستان و هندوستان هم رسیده است.
یکی از دلایل اصلی اقبال حافظ در هند توجه شاهان گورکانی هند و عادل شاهیان بیجاپور به غزلیات حافظ بوده است. و نسخههای بسیار در دورۀ اکبرشاه، جهانگیر شاه و بسیاری از پادشاهان دیگر از حافظ به دست آمده است. یکی دیگر از زمینههای اقبال حافظ در هندوستان این است که نویسندگان فارسی زبان این سرزمین از حافط تأثیر گرفتهاند و آثار خود را با اشعار حافظ تزیین کردهاند.اشاره به اشعار حافظ و توسل به او را در تمام تألیفات شعری این سرزمین میشود دید. شرحها و تفسیرهای حافظ هم الاماشاءالله وجود دارد و دیوان حافظ به زبانهای بنگالی، پنجابی ، هندی مراتهی و انگلیسی چاپ شده است و بیش از سی ترجمه از حافظ به این زبانها وجود دارد و به همین نسبت هم شرح بر دیوان حافظ نوشته شده است و تا پنجاه سال پیش 400 نسخه خطی حافظ در کتابخانههای هند موجود بوده است. »
و در پایان با حضور محمود دولت آبادی و سفیر هند یک شال و نسخهای نفیس از دیوان حافظ که به تازگی در علیگر هند به چاپ رسیده به بهاءالدین خرمشاهی و علی دهباشی اهداء شد و کمال گلستانی نیز قلمهایی را به رسم یادبود به دی.پی .سری واستوا ، سفیر هند و بهاءالدین خرمشاهی اهدا نمود.
* عکس ها : از ژاله ستار