پژواک معنایی سبک در کارِ نیچه، پیوندگاهِ فلسفه و ادبیات/ داریوش آشوری

در کتابِ دانشِ شاد (Die fröhliche Wissenschaft) از نيچه پاره‌نوشتارِ  (Fragment) نامداري هست با عنوانِ «ديوانه» (Der tolle Mensch، بخش سوّم، شماره‌یِ ۱۲۵) که يکي از بنيانی‌ترين مايه‌هایِ انديشه‌یِ فلسفیِ وی، یعنی«خدا مرده است»، را با صحنه‌پردازیِ دراماتيک و طنينِ تراژيکِ نيرومند‌ به نمايش می‌گذارَد. کتابِ دانشِ شاد پيشاهنگِ چنين گفت زرتشت است و يک سال پيش از آن نشر شده است. امّا، در زرتشت است که نيچه، به دنبالِ طرحِ نخستينِ اين ايده در کتابِ پيشين، انديشه‌یِ «خدا مرده است» را تا واپسين پی‌آمدهایِ هستی‌شناسانه، اخلاقی، روان‌شناسانه، و جامعه‌شناسانه‌یِ آن، دنبال می‌کند. بر همين پايه است که طرحِ گذار از انسان به اَبَرانسان را پيش می‌کشد، که رهنمودِ او ست برایِ گريز از تباهی‌زدگیِ «واپسين انسان»، یعنی انسانِ روزگارِ مرگِ خدا و فروپاشيدنِ بنيانِ ارزش‌هایِ جهاني که تا کنون بر بودن ِ خدا تکيه داشت. روزگار ِ واپسین انسان روزگار ِ هيچ‌انگاری (نيهيليسم) است، روزگار ِ بر باد رفتن ِ ارزش‌هایي که با آن‌‌ها انسان، در گذار از طبیعت به جهانِ فرهنگ، انسان شده است. انسان از دیدگاهِ او همین باشنده‌یِ ارزیاب است بر رویِ زمین که همه‌چیز را، بر بنیادِ دستگاه‌هایِ ارزشی (اخلاقیِ) خود، ارزشگذاری می‌کند و در این جهانِ ارزش‌ها به سر می‌برد. امّا، وای به روزي که این بنیاد به لرزه افتد. آنگاه جهانِ انسانی درگیرِ چنان زمین‌لرزه ها و ویرانی‌هایي خواهد شد که، به روایتِ وی، تنها چشمِ یک «دیوانه» می‌تواند گستره و ژرفنایِ این ویرانی‌ها و هولناکیِ آن را ببیند.

با آوردنِ ترجمه‌ا‌يِ از آن پاره‌نوشتار، در جوارِ تفسیرِ آن، به جنبه‌یِ دیگري از کارِ نیچه نیز می‌خواهم بپردازم که به وجهِ زبانی و ادبیِ نویسندگیِ او ربط دارد، و آن پژواکِ معنايیِ سبک در نوشته‌هایِ وی و اهميّتِ آگاهی به آن برایِ فهمِ انديشه‌یِ اوست.

ديوانه

نشنيده‌ايد داستانِ آن ديوانه را که در روشنایِ روز با فانوسِ افروخته به بازارگاه دويد و پيوسته فرياد می‌زد که، «من خدا را می‌جويم! من خدا را می‌‌جويم!»؟ و چون آن جا بسياري گردِ هم ايستاده بودند که خدا را باور نداشتند، سخت خنده برانگيخت. يکي گفت، «مگر رفته و گم شده؟» ديگری گفت، «نکند بچّه بوده و راه‌اش را گم کرده؟ يا رو پنهان کرده؟ يا از ما می‌ترسد؟ يا رفته و کـَشتی گرفته و به دياري ديگر زده؟» اين گونه ميانِ خود هياهوکنان خنده سر می‌دادند. امّا ديوانه به ميانِ ايشان پريد و خيره‌ـ‌‌خيره در ايشان نگريست و بانگ برآورد که، «کجا رفته است خدا؟ من شما را می‌گويم: ما او را کشته‌ايم! شما و من! ما همگی قاتلانِ او ايم. امّا چنين کاري چه گونه از ما سر زد؟ چه شد که توانستيم دريا را سَر کشيم؟ چه کس ما را اسفنجي داد که با آن افق را سراسر فروشوييم؟ هيچ می‌دانستيم چه می‌کنيم آن‌گاه که اين زمين را از خورشيد‌ـ‌اش جدا می‌کرديم؟ اکنون به کدام سو روان است؟ ما خود به کدام سو روان‌ايم؟ آيا نه به دور از همه‌یِ خورشيدها؟ همواره درنمی‌غلتيم؟ به پشت، به پهلو، به پيش، به اين سو و به آن سو؟ کجا ديگر فرازي در کار است و فرودي؟ آيا نه چنان است که در يک هيچِِ بی‌پايان سرگشته ايم؟ مگر این دَمِ فضایِ تهی نيست که بر ما می‌دمد؟ سردتر نشده است؟ شب آيا مدام پيش‌تر نمی‌آيد و شب‌تر نمی‌شود؟ مگر نمی‌بايد در روشنایِ روز فانوس افروخت؟ های‌‌ـ‌هویِ گورکنان هيچ به گوشِ‌ِمان نمی‌رسد، که دارند خدا را به خاک می‌سپارند؟ از آن گـَنديدگیِ خدايانه هنوز هیچ بويي به ما نمی‌رسد؟ ــ زيرا که خدايان نيز می‌گندند!  خدا مرده است! خدا مرده می‌ماند! این ما ايم که او را کشته ايم! چه گونه خود را آرام خواهيم بخشيد، ما، خون‌ريزترينِ خون‌ريزان؟  قدسی‌ترين و تواناترين چيزي که جهان تاکنون داشت در زيرِ کاردهایِ ما غرقه به خون است ــ اين خون را که از ما خواهد شست؟ با کدامين آب خود را پاک توانيم کرد؟ کدامين جشنِ گناه‌شويان، کدامين بازیِ مقدّس را می‌بايد [برایِ شستنِ آن گناه] بنياد کنيم؟ چنين کاري آيا ستـُرگ‌تر از آن نيست که ما را درخور باشد؟ ما خود آيا نمی‌بايد خدايان شويم تا درخورِ آن بنماييم؟ کاري از اين کارِستان‌تر نبوده است ــ و همانا آن که از پیِ ما پا به جهان بگذارد، به سببِ چنين کارِستاني از آنِ تاريخي والاتر خواهد بود؛ والاتر از هر تاريخي که تاکنون بوده است! ــ اين جا ديوانه خاموش شد و باز در شنوندگان‌اش نگريست. آنان نيز خاموش بودند و شگفت‌زده در وی می‌نگريستند. سرانجام فانوس را بر زمين زد، چنان که خُرد و خاموش شد. آنگاه گفت، «بسي زود آمده ام. زمانه هنوز زمانه‌یِ من نيست. اين رويدادِ شگرف هنوز در گشت‌ـ‌وـ‌گذار است و در گردش ــ و هنوز به گوشِ آدميان نرسيده است. آذرخش و تندر را زماني بايد؛ نورِ ستارگان را زماني بايد؛ کارِستان‌ها را زماني بايد تا ديده و شنيده شوند. اين کارستان هنوز از دورترين ستارگان نيز از ايشان دورتر است ــ و با اين همه، کار کارِ  ايشان است!»

آورده‌اند که ديوانه همان روز خود را به گونه‌گون کليساها درانداخت و سرودِ «آرامشِ ابدی خدا را باد» سر داد. چون گريبان‌اش را گرفتند که چه می‌گويد، تا او را بيرون اندازند، در پاسخ چيزي جز اين نگفت که، «آخر اين کليساها چيستند اگر که گورستان و گورخانه‌یِ خدا نيستند؟»

به نظر می‌رسد که نيچه نخستين انديشه‌ورزِ بزرگي باشد که وجهِ بنيادیِ استعاره‌ایِ زبان را شناخته و اهميّتِ سبک و رابطه‌یِ ساختاریِ آن را با معنا بازگفته است. از جمله نشان داده است که در زبانِ فلسفه و بنيادِ به‌ظاهر سفت‌ـوـ‌‌سختِ مفهومیِ آن، که می‌خواهد معنایِ ناب باشد و بس، تا چه اندازه استعاره (متافور) ــ‌که به نظر می‌رسيد تنها از آنِ زبانِ شاعرانه باشد– نقش بازی می‌کند. با اين شناخت، او توانست مرزِ به‌ظاهر گذرناپذيرِ زبانِ فلسفی و زبانِ شاعرانه را از ميان بردارد و در چنين گفت زرتشت يکسره به زبانِ شاعرانه انديشه‌ورزی کند. زبانِ جدلی‌ـ‌شاعرانه‌یِ نيچه در اندیشه‌ورزیِ فلسفی از تمثيل نيز بسيار بهره می‌گيرد. يعنی، آوردنِ روايتي یا حکایتي که هدفِ آن رساندنِ نکته‌اي حکيمانه، اخلاقی، يا فلسفی ست. زرتشت، با داشتنِ نگاه به تمثیل‌هایِ مسیح در انجیل و کنایه داشتنن به آن‌ها، سراسر آکنده از تمثيل است. روايتِ «ديوانه» نيز از همين گونه تمثيل‌هاست در کارِ وی، در کتابي دیگر.

اين جا بحثِ اثبات يا ردّ‌ِ  وجودِ خدا با دليل‌های عقلی و نقلی به شيوه‌یِ اهلِ علمِ کلام يا اهلِ فلسفه نيست. بلکه روايتِ داستانِ يک قتل است، قتلي گمان‌ناپذیر، با پی‌آمدهایي هولناک. خدايي که تا همين چندی پيش زنده بود و مایه‌یِ روشناییِ عالم و راهنمایِ زندگانیِ انسان، اکنون در زيرِ ضربِ کاردِ بشر غرقه ‌به خون افتاده است و گورکنان دارند جنازه‌یِ او را به خاک می‌سپارند، که رو به گنديدگی ست. چرا نيچه‌یِ فيلسوف به بحثِ استدلالی در باره‌یِ بود و نبودِ خدا نمی‌پردازد و به جایِ دليل آوردن در باره‌یِ نبودِ خدا به زبانِ ادبيّات روی می‌آورد و مرگِ خدا را در قالبِ يک تمثيل، با چنين پژواکِ تراژيک، از زبانِ يک «ديوانه» حکايت می‌کند؟

درآميختگیِ شگفتِ يهوديّت و يونانيّت در قالبِ مسيحيّت ــ که نقشِ خود را در درازنایِ دوهزاره بر تاريخ و فرهنگِ اروپا زده است ــ خدایِ دوچهره‌اي ساخته و پرداخته است. يک رخِِ خدایِ مسيحيّت يونانی‌ست، يعنی خدایِ علمِ کلام، خدایِ کشفِ عقلیِ فيلسوفان، خدایِ افلاطون و ارسطو، که يک مطلقِ بی‌سيما ست در عالمِ تجرّدِ مطلق. و رخِِ ديگرـ‌اش يهودی ست، يعنی خدایِ ابراهيم و داوود و موسا و عيسا، خدايي زنده؛ خدايي انسانگونه که با انسان سخن می‌گويد و با او سخن می‌توان گفت و راز-و-نیاز می‌توان کرد. چنان خدایي که می‌تواند از آسمان پایین بیاید و با بنده‌یِ خود، ابراهیم، کـُشتی بگیرد؛ خدايي که پاسکال و کی‌يرکه‌گور داغِ ناپدید شدن‌اش – یا «مردن»اش؟ ــ را بر دل داشتند. خدايي که بشود با استدلال اثبات يا ردّ کرد، خدايي که در مقامِ علت‌العلل، علّتِ بی‌علّت، علّتِ خودزاد (causa sui)، در ساختارِ يک جهانِ مکانيکی، در سرِ سلسله‌یِ  رابطه‌یِ عليّت‌ها بنشيند، خدايي نيست که خداوندی کند و بندگی بطلبد. خدایي نیست که بنده‌یِ خود را بنوازد يا کيفر دهد، به او مهر ورزد يا بر او خشم گيرد. چنین خدا خدایِ خاموشي ست در خدمتِ فيلسوفان، و پیش از همه و بالاتر از همه، در خدمتِ حکیم ارسطاطالیس، «معلّمِ اوّلِ» الاهیّات در یهودیّت و مسیحیّت و اسلام، برایِ فروبستنِ سیستمِ فلسفیِ او. وجودِ این خدا از آن جهت ضروری ست که تسلسُل نتواند رخنه کند در سیستمِ فلسفی‌اي که می‌خواهد همه‌چیز را یکپارچه و یکباره در هستی‌شناسیِ خود بگنجاند. زیرا تسلسل پی‌بستِ ساختارِ فلسفی را سست می‌کند و سیستم را می‌شکند و به بیرون از آن راه می‌گشاید. چنين خدایِ خاموشي، از جمله، پيام هم نمی‌فرستد و پيامبر هم ندارد و فیلسوفان هم «کتابِ مقدّس»اي به نام‌اش نکرده اند.

خدایِ فيلسوفان در سَر جای دارد، در انديشه. امّا خدایِ يهودی‌تبار ــ چنان که صوفیانِ ما هم بسیار گفته‌اند ــ جایِ اصلی‌اش در سِّر است، در دل، در ژرفنایِ نهادِ انسانی. خدایي ست »غیور»، به روایتِ عهدِ عتیق، که تابِ دیدنِ هیچ خدایِ دیگري را در جوارِ خود ندارد. همان خدایِ يگانه‌اي ست در دين‌هایِ ابراهيمی که می‌خواهد همه‌یِ خدايانِ ديگر، همه‌یِ «طاغوت»ها، را از ميان بردارد. و امّا، خدايي که در دل، در نهادِ انسانی، خانه دارد وجود-اش با تمامیِ وجودِ آدمی درآميخته است، در هر رگ‌ـ‌و‌ـ‌پیِ او، در سیستمِ عصبی و گردشِ خون او، در دستگاهِ گوارش و دفعِِ او نیز حضور و نظارت دارد. نه تنها با حکم‌هایِ حلال و حرام‌اش در باره‌یِ رفتارهایِ او در زندگیِ اجتماعی، که در باره‌یِ پاکی و نجسیِ جریانِ جذب و دفعِِ فیزیولوژیکِ او و رابطه‌یِ وی با اندام‌های‌اش، و تمامیِ تن‌اش، نیز حکم‌ها دارد و از درونِ دلِ او بر تماميِ رفتار-اش نگران است. او را به خاطرِ گناهان‌اش نکوهش می‌کند و به خاطرِ کارهایِ نيکوی‌اش پاداش می‌دهد. در او هم خوف می‌انگيزد هم شوق، هم اندوه هم شادی. و بالاتر از همه، خدایي ست مشکل‌گشایِ معمایِ بزرگِ زندگی، یعنی مرگ. زیرا زندگانیِ کوتاهِ زمینیِ آدمی را به زندگانیِ جاویدِ آسمانی پیوند می‌زند. خدایِ یهودی در یک اتحّادِ جسمانی-روانی با بندگان‌اش زندگی می‌کند. خدایي ست که «دوستان» و «دشمنانِ»‌آدمی را به او می‌شناساند، که در بنیاد دوستان و دشمنانِ خدای اند. و کار را به آن جا نیز می‌کشاند که هر جنایتي در حقّ‌ِ «دشمنان»، »دشمنانِ خدا»، را همچون خدمتي به خود در کارنامه‌یِ او ثبت می‌کند تا در آخرت پاداش دهد. چنين خدایِ زنده‌اي که در تمامیِ رگ‌ـ‌و‌ـ‌پیِ زندگانیِ شبانه‌روزیِ بندگان‌اش، در هر آن از زندگانیِ تاريخی و فرهنگیِ نسل‌هایِ بی‌شمار، در درازنایِ هزاره‌ها، حضور داشته است، خدايي که خود را «حیٌّ‌ لايَموت» وصف کرده است، اگر بميرد، در جهانِ انسانی چه روی می‌دهد؟

کانت که يک پارچه فيلسوف بود و هوادارِ عقل، بزرگ‌ترين کشفي که بر بنیادِ انديشه‌یِ منطقی کرد اين بود که گزاره‌هایِ مابعدالطبيعی، از جمله گزاره‌هایِ اثبات و ردّ‌ِ خدا در جایگاهِ علت‌العلل، خلاف‌پذیر (Antinomie) اند، یعنی دلیل‌هایِ اثبات و نفی‌ِشان اعتبارِ یکسان دارند و، در نتيجه، از نظرِ شناختِ عقلی هیچ‌یک پذیرفتنی نیستند. این که خدا هست یا خدا نیست را با هیچ ضرورتِ عقلی نمی‌توان پذیرفت، زیرا هر سرِ آن را که بپذیریم، با اشکالِ منطقی رو به روست. امّا، هنگامی که به مسأله‌یِ اخلاق رسيد، خواست که اخلاقي بر بنيادِ استنتاجِِ عقلانی بنا کند. زیرا اخلاقي را که تاکنون به پشتيبانیِ خدا و بيم از کيفر یا اميد به پاداشِ او بر سرِ پا بود، بی‌پشتوانه‌یِ عقلانی ديد. پس، بر آن شد که بنا به ضرورتِ اخلاقی يک  خدا  برایِ  آن «بيافريند» تا اخلاق  بی‌پشتوانه‌یِ  مابعدالطبيعی  نمانـَد. امّا  اين  اختراعي بود بی‌هوده‌. چنين خدايي که دایره‌یِ فرمانرواییِ او قلمروِ اخلاق باشد و بس، به دردِ خودِ فيلسوف هم نمی‌خورد. زيرا نه بيمِ دوزخ در آن است نه نويدِ بهشت، حتّا بیمِ دوزخِِ درونی، یعنی ناآرامیِ وجدان. خدایِ او نه يک خدایِ زنده است که جاويدان زنده بماند يا زماني بميرد. این خدایي ست که با آدمی سخن نمی‌گوید. در حقيقت، کانت با آن که در آن مقاله‌یِ نامدار، با عنوانِ «روشنگری چی‌ست؟» (يا با برداشتي ديگر، «روشنی‌يابی چی ست؟»)، آدميان را به دليری کردن در به کار بردنِ عقلِ خويش فرامی‌خواند، هنگامي که به مسأله‌یِ اخلاق می‌رسد، از این حکم پا پس می‌کشد و اين جا خدايي را در کار می‌آورد که در طرحِ شناخت‌شناسانه‌یِ وی نمی‌تواند بگنجد و یا به زور، تنها به عنوانِ ضرورتِ اخلاقی، می‌گنجد. برایِ همین نیچه از «فلسفه‌یِ گریزگاه‌دارِ» (Philosophie der Hinterthüren) کانت نام می‌برد (غروبِ بت‌ها، ترجمه‌یِ فارسی، د. آشوری، ص ۱۱۵).

امّا اين نيچه‌یِ فيلسوف‌ـ‌شاعر بود که، با دليریِ فیلسوفانه‌یِ بی‌همتایِ خود، اخلاق را همچون مسأله‌یِ بنيادیِ فلسفی و بالاترين سدّ‌ِ «روشنی‌يابی» طرح کرد. نگرشِ بنيادیِ تاريخیِ او به اخلاق و ديدنِ اخلاق در بسترِ زندگانیِ به‌ذات تاریخیِ انسان، سبب شد که او ژرفنایِ مسأله‌یِ زندگانیِ خدا در زيستِ انسانی و زيستِ انسانی در زندگانیِ خدا را ببيند. زيرا با پديدار شدنِ خدا (و نخست خدایان) در افقِ هستی بر انسان بود که انسان انسان شد و پای به جهانِ نيک و بد و زشت و زيبا نهاد و تاريخِِ او بر اين بنياد بنا شد. نیچه با ویران کردنِ بنیادِ عقلیِ وجودِ بی‌زمانِ مطلق (ایده‌‌باوریِ افلاطون، ذات‌باوریِ ارسطو) همچون عالمِ وهمِ انسانی، که تکیه‌گاهِ متافیزیک از یونانِ باستان تا امروز است، و نگریستنِ هستی بر بسترِ زمان و گذراییِ آن، و انسان بر بسترِ تاریخ و گذراییِ آن، خدا را نیز تاریخمند دید و تاریخِ زندگانی و مرگِ او را در تاریخِ اروپا و در جانِ (Geist) اروپایی با چشمِ فیلسوفانه نگریست.  خدایِ مسیحیّت خدایِ حیّ و ناطق و قادر و قيّوم، و نورِ روشنگرِ آفاقِ جهان بود؛ خدایي که همه‌چیز به اراده‌یِ او می‌گشت. انسانِ اروپايی، انسانِ مسيحی، دو هزاره با اين خدا و در اين خدا زيسته و باليده و فرهنگ آفریده و جانِ خود را پرورده بود. امّا، اکنون چه شده است که دستِ این انسان به خونِ خدا آلوده شده است؟ چرا اين خدا مرده است؟ چرا می‌بايست بميرد؟ آن‌هم به دستِ انسان؟ انسان چه گونه توانست به آن پايه از قدرت يا گستاخي برسد که دست به اين هولناک‌ترين جنايت بزند؟ حال او چه گونه می‌تواند اين خون را از دست‌هایِ خود بشويد؟ چگونه می‌تواند کفّاره‌یِ اين واپسين گناه، این هولناک‌ترين جنايت، را بپردازد؟

بی‌گمان کانت هنگامي که گزاره‌هایِ خلاف‌پذيرِ مابعدالطبيعی را از دايره‌یِ امکانِ شناخت بيرون می‌گذاشت، می‌دانست که کارِ خدایِ فيلسوفان ــ آن مطلق‌اي که هرگز زندگانی نکرده و در زمان و تاریخ نزيسته ــ تمام است. امّا خدایِ ابزاری‌اي که برایِ اخلاق تراشيد نيز تاریخی نبود و نمی‌توانست زندگانی کند. اين خداوندگارِ روزگارِ «روشنگری» (Aufklärung) با ايماني که به عقل داشت و کُند-و-زنجیري که بر عاطفه و احساس می‌گذاشت، جز چندي در روزگارِ کودکی‌، با آن خدایِ زنده و در آن خدایِ زنده، نزيسته بود. در نتیجه، ژرفنایِ تراژيکِ مرگِ او را در بسترِ تاريخِ اروپا، در بسترِ برامدنِ مدرنيّت و عقلانیّتِ آن، حس نکرده بود. مرگِ خدا جنایتي بود که به دستِ «روشنگری» و فیلسوفانِ آن رخ داده بود. و کانت در فضایِ چیرگیِ ایده‌هایِ روشنگری بار آمده و سرانجام به بزرگترین فیلسوفِ راه‌گشایِ آن بدل شده بود. امّا، نيچه‌، شاعرِ کشيش‌زاده، با تربیتِ سختِ دینی در خانواده، با تمامِ وجود تراژدیِ کـُشتنِ خدا را زيسته و به جان آزموده بود.

تراژدی را تنها به زبانِ ادبیّات، به زبانِ شاعرانه، با آوردنِ استعاره و تمثیل و داستان می‌توان بازگفت. زبانِ مفهومیِ فلسفی در این میدان در شرحِ‌ِ دردِ تراژیک لال است. به همين دليل، او اين تجربه را به زبانِ شاعرانه بازمی‌گويد و با تمثيل و استعاره ژرفنایِ تراژیکِ چنين رويداد و تجربه‌‌اي را دو باره زنده می‌کند. آن جا که کانت در ميانه‌یِ راه بازمی‌ماند و با تراشيدنِ يک خدایِ مصنوعی (نه يک خدایِ «صانع»!) به خود رخصت می‌دهد که شب‌ها به خوابِ خوش رود، نيچه اين داستان را با همه هول و هراس‌های‌اش از سر تا بُن دنبال می‌کند و به واپسين پی‌آمدهای‌اش برایِ تمامیِ زیست‌جهانِ انسانی می‌انديشد. و ناگزیر خود را در چنگالِ بی‌خوابی‌ها و آسیمگی‌هایِ هولناک گرفتار می‌کند تا بتواند کورسویي به آینده‌یِ بشریّت و به افقي بیفکند که با مرگِ خدا تاریک شده است.

قهرمانِ داستانِ او يک «ديوانه» است. ديوانه است زيرا که در روزِ روشن با فانوسِ افروخته به بازار می‌آيد و از اهلِ بازار سراغِِ چيزي را می‌گيرد که برایِ آنان پرسيدن‌اش هم بی‌معنا و مسخره است. او «خدا» را می‌جويد. معنایِ نمادينِ اين آغازِ داستان روشن است. «ديوانه» با چراغ به بازار آمده است و اين نشانه‌یِ آن است که برایِ او آن «روزِ روشن»، در حقيقت، در عالمِ معنا، که ساحتِ زیستِ انسانی ست، شامِ تاريک است. زيرا سپس از دهانِ او می‌شنويم که با کـُشتنِ خدا بندِ پيوندِ زمين با «خورشيدـ‌اش»، با نور و روشنی، بريده شده است. «بازار» (Markt) در اين داستان نمادِ کانونِ زندگیِ شهری در جهانِ بورژوايی ست. بازار قلبِ تپنده‌یِ اقتصادِ جهانِ بورژوايی ست. بازاري که «ديوانه» به آن پای می‌گذارد، در روشنایِ روز است. اگر آن کانونِ نوري را که ديوانه از آن ياد می‌کند، خاموش کرده اند، اين روشنايی از کجاست؟ از کدام خورشيد است؟ اين روشنايی از کانونِ ايده‌هایِ مدرن می‌آيد، از کانونِ «روشنگری»، از کانونِ عقلِ سنجشگرِ بشری که هيچ چيزي را نمی‌پذيرد، مگر آن که با سنجه‌هایِ آن ناهمساز نباشد. به همين دليل، هنگامي که ديوانه با شوريدگی و آسيمگی از گم‌شدگیِ خدایِ خود سخن می‌گويد، برایِ آن «بازاريانِ» آسوده‌خاطر مايه‌یِ خنده است. زيرا احساسِ دينی، احساسِ حضورِ خدا، در آن‌ها مرده است. در نتيجه، زندگانی و مرگِ خدا برایِ ايشان يکسان است. آنان ديگر با خدا و در خدا زندگانی نمی‌کنند. کسب‌ـ‌وـ‌کار آن‌چنان تمامیِ زندگی و وقت‌شان را گرفته است که ديگر جايي برایِ پرداختن به مسأله‌یِ خدا نمی‌ماند. نيچه در فراسویِ نيک و بد (پاره‌نوشتارِ ۵٨) به اين نکته پرداخته است:

آيا هرگز درست توجّه کرده ايد که برایِ زندگیِ اصيلِ مذهبی (و هم برایِ آن موشکافیِ دلخواهِ آن، يعنی خودآزمايی، و آن آرامشِ خيالِ لطيف که خود را «عبادت» می‌نامد و آمادگیِ دائمی برایِ «حضورِ خدا» ست ــ) چه‌قدر فراغت يا نيمه‌فراغتِ بيرونی لازم است؟ […] آيا نه آن است که اين پُرکاریِ مُدرن، پُرهياهو، وقتگير، ازـ‌خودـ‌راضی، و احمقانه ازـخودـراضی، بيش از هر چيز «بی‌ايمانی» می‌پروراند و به بار می‌آورد؟

(ترجمه‌یِ فارسی، د. آشوری، ص 101) 

امّا ديوانه از چيزي خبر دارد که آنان از آن بی‌خبر اند. او می‌داند که «خدا مرده است». امّا اين مرگ به ‌خودیِ خود رخ نداده است. خدا به «مرگِ‌ طبيعی» نمرده. او را کُشته‌اند. و هولناک‌تر از همه اين که، «ما» او را کشته‌ايم، «شما و من». او در زيرِ ضربِ کاردهایِ ما غرقه به خون افتاده است و گورکنان دارند او را به گور می‌کنند. امّا اين «بازاريان»، با اين که «کار کارِ ايشان است»، از کرده‌یِ خود بی‌خبر اند. هنوز زماني بايد تا اين خبر به ايشان برسد. ديوانه، امّا، از اين داستان خبر دارد و از پی‌آمدهایِ هولناکِ اين رويداد سخت نگران و حيران است: «امّا چنين کاري چه گونه از ما سر زد؟ چه‌گونه توانستيم دريا را سَر کشیم؟ چه کس ما را اسفنجي داد که با آن افق را سراسر فروشوييم؟ هيچ می‌دانستيم چه می‌کنيم آن‌گاه که اين زمين را از خورشيد‌ـ‌‌‌اش جدا می‌کرديم؟» زیرا، بر اثرِ آن، چنان که در جایي دیگر در همان کتاب (پاره نوشتارِ ۳۴۳) می‌گوید، «با خالی شدنِ زيرِ پایِ اين باور چه‌ها که می‌بايد فروريزد: زيرا که بر آن بنا شده‌اند و بر آن تکيه داشته‌اند و در دلِ آن رُسته‌اند؛ از جمله تمامیِ اخلاقيّاتِ اروپايیِ ما. چه‌بسیار زنجيره‌یِ فروريختن‌ها، ويرانی‌ها، فرورفتن‌ها، و زيرـ‌وـ‌زبر شدن‌ها که در پيش است ــ امّا کدام کس هم‌اکنون چندان که بايد از اين ماجرا خبر دارد تا که آموزگار و خبرگزارِ پیشادستِ اين منطقِ وحشتِ عظيم شود، پيام‌آورِ چنان تيرگی‌زدگی و خورشيد‌گرفتگی‌اي که چه‌بسا مانندِ آن هرگز بر رویِ زمين رخ نداده است؟»

«دیوانه» از آن جهت دیوانه است که عقلِ او با عقلِ همگانیِ مردمِ «بازاری» فاصله‌یِ سال‌هایِ نوری یافته است. او با بینشِ خویش چیزهایي را می‌داند و چیزهایي را می‌بیند که کسي دیگر نمی‌داند و نمی‌بیند. این فاصله‌یِ سال‌هایِ نوری را به‌اشاره چنین بیان می‌کند: «نورِ ستارگان را زماني بايد؛ کارِستان‌ها را زماني بايد تا ديده و شنيده شوند. اين کارستان هنوز از دورترين ستارگان نيز از ايشان دورتر است.» دیوانگی آن است که ذهنِ انسانی از مرتبه‌یِ فهم و شناختِ عاقلانه، یعنی داشتن عقلي همگانی، ارتباطی، جامعه‌گرا، و مصلحت‌شناس که سببِ رفتارِ به‌هنجار می‌شود، بی‌بهره باشد یا بی‌بهره شود. رفتارِ نابه‌هنجارِ دیوانه سببِ‌ گسستِ او از روابطِ اجتماعی و طرد از جامعه می‌شود. دیوانه «بی‌خِرَد» است، زیرا از خردِ کارساز که زندگانی را آسوده و آسان می‌کند، بی‌بهره است. امّا «بی‌خردی» طیفِ معناییِ گسترده‌اي دارد. یک سرِ آن تاریکی‌زدگیِ ذهنِ بیماري ست که شعور و خودآگاهیِ خود را به درجه‌اي، از روان‌پریشی تا روان‌پارگی (اسکیزوفرنی)، از دست داده و کار-اش به تیمارستان می‌کشد. و سرِ دیگر-اش نابه‌هنجاریِ ذهني ست روشنی‌زده که از شدّتِ روشن‌بینی به نهان‌بینی (clairvoyance) می‌رسد. یعنی، چیزهایي را می‌بیند که دیگران نمی‌بینند و بر آن پایه آینده‌اي را پیش‌بینی می‌تواند کرد که دیگران نمی‌توانند. این‌چنین دیوانه‌اي، که عقلِ همگانی، ارتباطی، و مصلحت‌شناس در او زیرِ چیرگیِ خردِ بی‌باکِ نهان‌بین درامده، از دیدِ دیگران موجودِ خطرناکي ست که، به زبانِ حافظ، در «کم‌خردی از همه‌عالم بیش» است. کسي با او همدلی و همسخنی نمی‌کند، بلکه همگان، به‌ویژه اهلِ کسب-و-کار و بازار، بر کم‌خردیِ او خنده می‌زنند. دیوانه‌یِ نیچه از این دسته است و، به‌راستی، کسي جز خودِ او نیست. آن «بازاریانِ» زرنگ، که زندگی را ساده و آسان و کام‌جویانه می‌خواهند، زیرک‌تر از آن اند که «عقلِ عملیِ» خود را وانهند و در دامِ عقلِ نظریِ خطرناکِ دیوانه بیفتند. به همین دلیل نمی‌خواهند به پی‌آمدهایِ کارِ هولناکِ خود، به هولناک‌ترین جنایتي که در تاریخِِ انسان رخ داده است، یعنی کشتنِ خدا، بیندیشند، اگرچه «کار کارِ ایشان است». نیچه در جایي دیگر (فراسویِ نیک و بد، پاره‌نوشتارِ ۲۴) این آسانگیریِ انسانِ «بازاری» را در فهمِ رویدادها و ساده‌سازیِ آن‌ها این‌گونه بازمی‌نماید:

ای سادگیِ مقّدس! [O sancta simplisitas] آدمی در چه ساده‌سازی و دروغ‌پردازیِ حیرت‌انگیزي می‌زید! شگفتیِ کسي را که برایِ دیدارِ این شگفت چشمي فراهم آورده باشد، نهایت نیست! ما چه خوب می‌دانیم که چه‌گونه به حواسِ خویش گذرنامه‌اي برایِ ورود به هر چیزِ سطحی و به اندیشه‌یِ خویش شوقي خدایی برایِ جست-و-خیزهایِ بازیگوشانه و نتیجه‌گیری‌هایِ نادرست بدهیم! از آغاز چه نیک دریافته‌ایم که نادانیِ خویش را بهرِ خویش نگاه داریم تا آن که از یک آزادیِ نه چندان با معنا، از یک بی‌خیالی و بی پروایی و جسارت، تا از خوشی‌هایِ زندگی و از خودِ زندگی بهره‌ور شویم! و تنها بر این پیِ استوار و خارایی از نادانی بوده است که دانش توانسته است تاکنون خود را برافرازد— خواستِ دانستن بر پایه‌یِ خواستي بسی زورمندتر، یعنی خواستِ نه-دانستن… (ترجمه‌یِ فارسی، د. آشوری، ص ۵۹)

دیوانه با چشمِ نهان‌بینِ خود روشناییِ روزِ ایشان را مه‌آلود و تیره می‌بیند که در آن تنها شبحي از چیزها، به‌اندازه‌یِ «لازم»، دیده می‌شود، اگرچه به چشمِ ایشان روشناییِ ناب می‌آید. امّا دیوانه با نهان‌بینیِ خود وضعِ خطرناکِ جهانِ ایشان را به‌روشنی دیده و سراسیمه به بازار، نزدِ ایشان، درامده و با خود فانوسي آورده، یعنی روشناییِ تازه‌اي، تا با آن به ایشان و جهانِ‌شان روشنی بخشد و حقیقت را به روشنی پیشِ چشمان‌شان بگذارد. امّا عالمِ آسودگیِ خیالِ ایشان چندان دور از عالمِ آسیمگیِ اوست که از کرده پشیمان می‌شود و فانوس را به زمین می‌کوبد. زیرا آگاه می‌شود که زود آمده است. زمانه هنوز زمانه‌یِ او نیست. اما روشناییِ او هم، که ارمغاني ست برایِ آن «بازاریان» در آن تیرگیِ افقِ پس از مرگِ خدا، روشناییِ یک فانوس است در دستِ یک انسان، که می‌تواند در جهانِ کوچکِ انسانی، در «بازار»، افقِ کوچکي را روشن کند. امّا نه آن تابشِ خورشیدِ «انوارِ الاهی» ست که در روزگارانِ پیشین بر جهان سراسر می‌تافت و همه‌چیز را  در پرتوِ خود روشن می‌کرد و به آن معنا و جهت می‌بخشید.

با اين‌همه، «ديوانه» برایِ اين بی‌خبران خبرِ ديگري نيز دارد؛ خبري نويدبخش. و آن اين که: «و همانا آن که از پیِ ما پا به جهان بگذارد، به سببِ چنين کارستاني از آنِ تاريخي والاتر خواهد بود؛ والاتر از هر تاريخي که تاکنون بوده است!» نيچه، از سويي، سخت نگرانِ پسرفتِ انسانِ خداـ‌مرده‌یِ بی«افق»، انسانِ هيچ‌انگار (نيهيليست)، به سویِ زندگانیِ نيمه‌حيوانیِ «واپسين انسان» است. امّا، از سویِ دیگر، در زدوده‌شدنِ افقِ جهاني که از خدا روشنی می‌گرفت، افقِ نوگشوده‌یِ دیگري رويارویِ انسان می‌بیند؛ افقِ جهانِ آزاد از وسوسه‌هایِ مابعدالطبیعی و افسانه‌ها و اسطوره‌ها که انسان در آن به نيرویِ اراده‌یِ خود، می‌تواند معنابخشِ هستی شود. به عبارتِ دیگر، به مقامِ اَبَرانسان دست یابد و طرحِ انسان‌باوری (humanisme) را، که مدرنیّت درانداخته است، به تمامیّت رسانَد. مرگِ خدا رويدادي ست هولناک برایِ بنده‌یِ خداوند-گم-‌کرده، برایِ برّه‌یِ گم شده ‌از گلّه‌یِ عیسایِ مسیح. زیرا بر اثرِ آن خورشید فرومی‌میرد، تاريکیِ شب همه جا را فرومی‌گيرد، و افقِ برينِ هستی ناپدید می‌شود.  امّا، از سویِ ديگر، همین رویداد افقِ تازه‌اي به رویِ انسانِ دلاورِ مدرن می‌گشايد، افقِ زندگانیِ انسانِ آزاد از ترس‌ها و خرافه‌هایِ کهن، زندگانی‌اي که می‌تواند، به گفته‌يِ زرتشتِ وی، شادمانه «به زمين وفادار» مانَد و در آفاقِ مابعدالطبيعه، با فريبِ روشنی‌هایِ دروغين، در ميانِ «دو جهان» سرگردان نگردد.

سويه‌یِ ترسناکِ تراژيکِ اين شگرف‌ترين رويدادِ تاريخِ بشر را در آن پاره‌ـ‌نوشتار ديديم. سويه‌یِ ديگرِ آن، سويه‌یِ نويدبخشِ تاریخي دیگر، تاریخي والاتر، را، نیز در پاره‌ـ‌نوشتاري ديگر از همان کتاب (دانشِ شاد، کتابِ پنجم، ۳۴۳) می‌بايد ديد:

شادمانیِِ ما چه‌ها در بر دارد

آن بزرگ‌ترين رويدادِ تازه — اين که «خدا مرده است»، اين که باور به خدایِ مسيحيّت باورنکردنی شده است — هم‌اکنون نخستين سايه‌هایِ خود را بر اروپا می‌افکـَنـَد. دستِ کم برایِ آن اندک‌شماراني که برایِ تماشایِ چنين منظره‌اي حیرت‌زدگیِ چشمان‌شان چندان که بايد نيرومند و تيز است، چنان می‌نمايد که خورشيدي فرونشسته است و دل‌سپردگیِ ديرينه‌اي به بددلی بدل شده است. جهانِ کهنِ ما می‌بايد در چشمانِ ایشان هرروزه شامگاهی‌تر، بدگمان‌کننده‌تر، بيگانه‌تر، «کهن‌تر» بنمايد. امّا در اساس می‌توان گفت که: اين رويداد خود بسي شگرف‌تر از آن است و بسي دوردست‌تر و دست‌نیافتنی‌تر از آن که در توانِ فهمِ بسياري باشد، آن‌چنان که خبري نيز از آن به ايشان رسيده باشد؛ تا چه رسد به آن که بسياري بدانند که از اين رويداد به‌راستی چه‌ها بر‌می‌آيد و — با خالی شدنِ زيرِ پایِ اين باور چه‌ها که می‌بايد فروريزد: زيرا که بر آن بنا شده اند و بر آن تکيه داشته اند و در دلِ آن رُسته‌اند؛ از جمله تمامیِ اخلاقيّاتِ اروپايیِ ما. چه‌بسیار زنجيره‌یِ فروريختن‌ها، ويرانی‌ها، فرورفتن‌ها، و زيرـ‌وـ‌زبر شدن‌ها که در پيش است — امّا کدام کس هم‌اکنون چندان که بايد از اين ماجرا خبر دارد تا که آموزگار و خبرگزارِ پیشادستِ اين منطقِ وحشتِ عظيم شود؛ پيام‌آورِ چنان تيرگی‌زدگی و خورشيد‌گرفتگی‌اي که چه‌بسا مانندِ آن هرگز بر رویِ زمين رخ نداده است؟….از جمله ما معمّا‌گشايانِ مادرزاد که جای‌گرفته ميانِ امروز و فردا و از‌ـ‌هم‌ـ‌کشيده در ميانِ تنشِ امروز و فردا بر فرازِ کوه‌ها چشم ‌به راه‌ايم؛ ما نخست‌زادان (Erstlinge) و زود-زادِگانِ (Frühgeburten) سده‌یِ آينده. آن سايه‌اي که می‌بايد به‌زودی اروپا را فراگيرد، به‌راستی هم‌اکنون می‌بايستی بر ما پديدار شده باشد — پس از چه رو ست که ما خود بی‌هيچ درگيریِ رو‌ـ‌در‌ـ‌رو با اين تيرگی‌زدگی، و بالاتر از همه، بی نگرانی و ترس برایِ خود، چشم به فرارسيدن‌اش دوخته‌ايم؟ چه‌بسا که نخستين پی‌آمدهایِ آن بيش از آنچه بايد در ما اثر کرده است و — اين نخستين پی‌آمدها برایِ ما، درست باژگونه‌یِ آن چيزي ست که کسي چشم می‌تواند داشته باشد؛ پی‌آمدهايي نه هرگز غم‌آور و تيرگی‌زا، که همچون گونه‌اي نور، نيکبختی، سبکباری، شادمانی، شور، و سپيده‌دمي نو، که چندان بر زبان آمدنی‌نيست…. به‌راستی، ما فيلسوفان و آزاده‌جانان چون بشنويم که «خدایِ کهن مرده است»، گويی سپيده‌دمي نو بر ما می‌دمد و دل‌هامان سرشار از سپاس، شگفتی، نويد، و انتظار می‌شود — سرانجام افق ديگربار به رویِ ما گشوده می‌شود، هرچند ناروشن نيز. امّا سرانجام کشتی‌هامان ديگربار می‌توانند، روياروی با هر خطر، دل به دريا زنند. هرگونه دل-به-دريا-زدنِ جويایِ دانش ديگربار روا ست. دريا، دريایِ ما، ديگربار گشاده شده است؛ آن‌سان که چنين «دريایِ گشاده»اي هرگز در کار نبوده است.