گزارش شب فرهاد ورهرام
مجله بخارا كه تا كنون شب هايي را در بزرگداشت هنرمندان سينماي ايران برگزار كرده بود ، شب هايي همچون شب بهرام بيضايي ، نصرت كريمي ، دكتر هوشنگ كاووسي و منوچهر طياب ، شصت و چهارمين شب خود را به « فرهاد ورهرام » مستند ساز برجسته ايران اختصاص داد كه اين مراسم عصر روز يكشنبه شانزدهم تيرماه 1387 با همكاري مركز هنرپژوهي نقش جهان در محل اين مركز برگزار شد.
در ابتداي اين مراسم ، علي دهباشي با موضوع « ورهرام و سينماي مستند » سخن خود را چنين آغاز كرد :
« فرهاد ورهرام متولد 1327 در بروجرد است. به علت حرفة پدر كه از نخستين فارغ‌التحصيلان مدرسة فلاحت دورة «رضاشاه» بود كه بعدها به مدرسة كشاورزي تبديل شد. در نهاوند ساكن شدند. به علت محيط فرهنگي خانوادگي ورهرام نوجوان و بعد جوان، گام‌هاي انديشيدن و چون و چرا كردن را سريع طي كرد.
علايق اولية ورهرام به سينما از سينمايي در بروجرد به‌نام «سينما داريوش» آغاز مي‌شود. در آن سينما آثار منتخب تاريخ سينما از سينماي ايتاليا گرفته تا سينماي امريكا و آلمان و فرانسه به نمايش گذاشته مي‌شود. خلاصه آن‌كه فرهاد ورهرام پس از ديپلم به تهران مي‌آيد و در كنكور مدرسة عالي سينما تلويزيون شركت مي‌كند. اما مسئلة داشتن كارت پايان خدمت او را راهي سربازي مي‌كند. در مهر ماه 1347 به عنوان سپاهي ترويج و آباداني به سنندج مي‌رود. در همة اين سال‌ها فعاليت‌هاي فرهنگي زمينه‌ي زندگي ورهرام است.
در همين سال‌هاست كه با فريدون رهنما آشنا مي‌شود و در هيئت يك بازيگر در نقش صنعتگر در فيلم «پسر ايران از مادرش بي‌خبر است» ايفاي نقش مي‌كند. و بعد در كنكور مدرسة عالي تلويزيون پاسخ مثبت مي‌گيرد. و چند سال بعد است كه يعني در سال 1353 آشنايي دكتر افشار نادري اتفاق مي‌افتد كه زمينه‌ساز يك جريان عمده در كارهاي ورهرام تا كنون است. از مسئوليت واحد فيلم و عكس در بخش مردم‌شناسي مؤسسة مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران آغاز مي‌شود و در سال‌هاي بعد مسؤول واحد فيلم و عكس و دستيار تحقيق در مؤسسة پژوهش‌هاي دهقاني و روستايي ايران. و در سال‌هاي بعد مسئوليت واحد فيلم و عكس و كارشناس تحقيق در مركز تحقيقات روستايي و اقتصاد كشاورزي.
بخشي از زندگي ورهرام به تأليف و تحقيق گذشته است كه به چند نمونة آن اشاره مي‌كنم :
1356 ـ مونوگرافي «انگور ديم در بوشهر» به عنوان دستيار تحقيق، مؤسسة پژوهش‌هاي دهقاني و روستايي ايران.
1358 ـ 1357 ـ مطالعة «صيد سنتي در ساحل درياي عمان»، تحقيق براي فيلم به عنوان محقق، مؤسسة پژوهش‌هاي دهقاني وروستايي ايران.
1360 ـ مطالعة «صيد سنتي درساحل خليج فارس» به عنوان محقق، مركز تحقيقات روستايي و اقتصاد كشاورزي.
1362 ـ مونوگرافي «هور دورق» (تالاب شادگان)، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق.
1363 ـ 1362 ـ بررسي «شيوه‌هاي توليد برنج در استان‌هاي گيلان و مازندران»، به عنوان محقق، مركز تحقيقات روستايي و اقتصاد كشاورزي.
1366 ـ 1365 ـ مونوگرافي «كوچ ايل بختياري »، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق، دفتر مطالعات هامون، سازمان برنامه و بودجه كل كشور.
1369 ـ 1368 ـ مونوگرافي «چگونگي استقرار چادرهاي عشاير قشقايي در گرمسير و سردسير»، به عنوان محقق، دفتر مطالعات هامون، سازمان برنامه و بودجة كل كشور.
1368 ـ مونوگرافي «برگزاري مراسم شتر كشي در كاشان»، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق.
1373 ـ مونوگرافي «روستاي اورامان تخت و برگزاري مراسم پير شاليار»، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق، دفتر مطالعات هامون، سازمان برنامه و بودجة كل كشور.
1373 ـ گزارشي از «تركمن‌هاي ايراني»، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق.
1374 ـ «مرگ كوچ» گزارشي از ايل بختياري، تحقيق براي فيلم به عنوان محقق.
1377 ـ «درختان مقدس»، تحقيق براي فيلم، به عنوان محقق.
1378 ـ گزارشي دربارة سفرنامة «آلفونس گابريل» سياح اتريشي به نام «عبور از صحاري ايران، تحقيق براي فيلم.
1383 ـ 1382 ـ بازنويسي يك سفرنامه، دربارة كويرهاي ايران.
در زمينه‌ي فيلم كارنامه‌ي ورهرام درخشان است و فهرست بلندي از كارهاي او را در دست داريم كه به چند نمونه از آثار سينمايي‌اش اشاره مي‌كنم :
1355 ـ فيلم «گلاب» مستند به عنوان فيلمبردار، 16 ميليمتري، رنگي، 17 دقيقه، كارگردان نادر افشار نادري، تهيه‌كنندة مؤسسه پژوهش‌هاي دهقاني و روستايي ايران.
موضوع فيلم: توليد گلاب به شيوة سنتي در قمصر كاشان.
1356 ـ فيلم «نخل» مستند، به عنوان فيلمبردار و كارگردان، 16 ميليمتري، 17 دقيقه، تهيه‌كننده: مؤسسة پژوهش‌هاي دهقاني و روستايي ايران.
موضوع فيلم: برگزاري مراسم تاسوعا و عاشورا در روستاي تاريخي «ابيانه» در اطراف نطنز.
1358 ـ فيلم «بازار در اردهال» مستند، به عنوان محقق و كارگردان، 16 ميليمتري، رنگي، 30 دقيقه، تهيه‌كننده: شبكة دوم تلويزيون ايران.
موضوع فيلم: برگزاري مراسم قالي شويان در مشهد اردهال از توابع كاشان و برپايي بازاري موقت به مدت دو روز در حاشية مراسم.
1361 ـ فيلم «دانه‌هاي روغني» مستند، به عنوان محقق، 16 ميليمتري، رنگي، 45 دقيقه، تهيه‌كننده: شبكة دو تلويزيون ايران.
موضوع فيلم: كشت دانه‌هاي روغني در استان‌هاي شمالي ايران.
1364 ـ 1363 ـ فيلم «گاز، آتش،باد» مستند، به عنوان عكاس و دستيار كارگردان، 16 ميليمتري، رنگي، 45 دقيقه، كارگردان كامران شيردل، تهيه‌كننده وزارت نفت.
موضوع فيلم: هدر رفتن گازهاي حاصل از استخراج نفت و يافتن راه حل براي اين معضل.
1365 ـ فيلم « آبگينه» مستند، به عنوان محقق، كارگردان و فيلمبردار، 16 ميليمتري، رنگي، 45 دقيقه، تهيه‌كننده: فرهاد ورهرام.
موضوع فيلم: كارگران يك كارگاه شيشه‌گري در جنوب تهران.
1367 ـ 1366 ـ فيلم «تاراز»، مستند، به عنوان محقق و كارگردان، 16 ميليمتري، رنگي، 70 دقيقه، تهيه‌كننده: فرهاد ورهرام.
موضوع فيلم: زندگي چند خانوار عشاير بختياري در گرمسير، مسير كوچ و سردسير.
1370 ـ فيلم «قتل شتر» مستند، به عنوان محقق و كارگردان، 16 ميليمتري، رنگي، 30 دقيقه، تهيه‌كننده: دفتر فيلم رسانه، پويا و فرهاد ورهرام. موضوع فيلم: برگزاري مراسم عيد قربان در يكي از محلات قديمي شهر كاشان
1374 ـ 1373 ـ فيلم «عروسي مقدس» (عروسي پير شاليار)، مستند، به عنوان محقق و كارگردان، 16 ميليمتري، رنگي، 73 دقيقه، تهيه‌كننده: مركز تهية فيلم‌هاي مستند علمي اتريش با همكاري موزة مردم‌شناسي وين.
موضوع فيلم: برگزاري مراسم سالگرد عروسي پيري افسانه‌اي در روستاي اورامان تخت در استان كردستان.
1377 ـ باغ‌هاي زيرزميني، به عنوان محقق و كارگردان، ويديو، 15 دقيقه.
موضوع فيلم: دربارة درخت‌هاي انگور كه در زير زمين كشت مي‌شوند.
1378 ـ 1377 ـ فيلم «ياد و يادگار» مستند به عنوان محقق و كارگردان همراه با مصطفي رزاق كريمي، 35 ميليمتر، رنگي، 90 دقيقه، تهيه‌كنندة شبكة سحر سيماي جمهوري اسلامي ايران.
موضوع فيلم: گذري بر هنر در ايران از دوران غارنشيني تا حال.
1378 ـ فيلم «آسمان» مستند، به عنوان محقق و كارگردان همراه با مصطفي رزاق كريمي، 35 ميليمتر، رنگي، 14 دقيقه، تهيه‌كننده شركت هواپيمايي آسمان.
زمينه‌ي ديگر كارهاي ورهرام عكاسي است كه خود فصل خاصي است. كه به چند نمونه اشاره مي‌كنم. اين موارد نمونه‌هايي است كه به صورت نمايشگاه عكس از آثار فرهاد ورهرام برگزار شده است:
1357 ـ زلزلة طبس، دانشگاه تهران
1366 ـ كوچ ايل بختياري، موزه‌ي هنرهاي معاصر تهران.
1368 ـ انسان، طبيعت، معماري، وزارت كشاورزي، تهران.
1369 ـ صيادي در ايران، تهران.
1369 ـ عشاير بختياري، شهركرد.
1370 ـ مردم ايران ـ رنه انيستيتو، وين.
1370 ـ انسان، طبيعت، معماري، انستيتو آسيايي و آفريقايي، گراتس، اتريش.
1371 ـ طبيعت ايران، انستيتو آسيايي و آفريقايي، گراتس، اتريش.
1372 ـ كردستان ــ پولي كالج، وين.
1372 ـ ايل راه، كوچ ايل بختياري، قصر كورنبرگ، گراتس، اتريش.
1373 ـ عشاير بختياري، پاله پالفي، وين.
1373 ـ ايل راه، موزة مردم‌شناسي وين.
1376 ـ كوير، گالري هفت ثمر، تهران.
1377 ـ عشاير بختياري، ام ـ كا ـ دو، پاريس.
1381 ـ دست‌بافته‌هاي عشاير، پاله پالفي، وين.
1382 ـ درياي گمشده (كويرهاي ايران)، گالري اينتركپي، وين.
1382 ـ احساسات ايراني، موزة كوارتيه، وين.
1382 ـ نمايشگاه عكس، انستيتو آسيايي آفريقايي، گراتس، اتريش.
همچنين بايد در اين‌جا اشاره كنم كه آثار سينمايي فرهاد ورهرام در موزة مردم‌شناسي پاريس، موزة مردم‌شناسي وين، فستيوال مردم‌شناسي جهان سوم در فرايبورگ، فستيوال مردم‌شناسي در هلسينكي، خانة سينماي تهران، انجمن فرهنگي ايران و فرانسه، و بيست و دو مركز فرهنگي داخلي و خارجي به نمايش درآمده است.
آن‌چه كه عرضه شد نگاهي گذرا به كارنامه‌ي هنري فرهاد ورهرام بود. و بيشتر به قصد يادآوري يك زندگي پر از كوشش و تلاش مردي كه به تاريخ، فرهنگ و جغرافياي سرزمينش عشق مي‌ورزد. بدون شك سينماي مردم‌شناسي ايران وامدار فرهاد ورهرام است. شايد چندين جلسه اين گونه بتواند اهميت آثار ورهرام را در حوزة سينماي مردم‌شناسي نشان دهد.»
پس از سخنان علي دهباشي ، مستند «عروسي مقدس» (عروسي پير شاليار)، از مجموعه مستندهاي تحقيقي ورهرام به نمايش درآمد كه پس از آن دكتر كتايون مزداپور به بررسي « سينماي مردم شناس ورهرام » پرداخت.
« آثار آقاي ورهرام در آنِ واحد، داراي دو بُعد هنري و علمي است. ارزش هنري آن موجب مي‌شود كه تَرازِ پژوهندگي و دانشيِ آن بهتر نمايان شود و تحقيقي دلنشين و زيبا حاصل آيد. بر اثر دقتي كه در اين دستاوردهاي بزرگ هست، سرزمين ايران را مي‌توانيم بهتر بشناسيم.
از اين‌جا است كه شناخت ايشان از گوشه و كنار اين خطّه‌ي وسيع، با تنوع جغرافيايي و اقوام و مردمي گوناگون، ما را به شناخت بهتر فرهنگ ايراني راهبر مي‌شود.
آداب و رسوم و فولكلور ضمن دگرگوني دائمي، در مواردي بسيار، در طي تاريخ ثابت مي‌ماند. آثار ورهرام از اين جهت، تاريخ را به زمان حال و به جغرافياي ايران پيوند مي‌زند. از روي آثاري كه او در توصيف عروسي مقدس پير شاليار و قرباني شتر در كاشان و مراسم قاليشويان مشهد اردهال ساخته است، نكته‌هايي از تاريخ ايران روشن مي‌شود. به نظر بنده در اين هر سه آيين، كه امروزه مقدس است و مظاهر ديني و فرهنگي اسلامي در آن پديدار است، نشانه‌هايي از قدمتي چند هزار ساله ديده مي‌شود؛ چون قبلا مقدس بوده است، باز مبنايي براي پيدايش و تداوم آيين‌هاي مقدس شده است. اين مجموعه فرضيه‌اي خاص را پديد مي‌آورد.
در اين فرضيه، جشن‌هاي زمستاني ايران و آداب خاص آن توجيه مي‌شود و ارتباط آن با مردمي كه در اين نواحي گوناگون در ارتباط با يكديگر و در عين حال با فاصله‌ي جغرافيايي و دور از يكديگر مي‌زيسته‌اند، نمايان مي‌گردد. جشن سده در زمان عروسي مقدس پير شاليار، و مهرگان مصادف است با آداب قاليشويان در مشهد اردهال. با توجه به اين‌كه نوروز در تخت جمشيد برگزار مي‌شده است، سه جشن ديرينه سال نوروز و سده و مهرگان را در اين سه مي‌توان بازيافت. اين هر سه جشن مقدم بر ورود اقوام آريايي، در آغاز هزاره‌ي يكم پيش از ميلاد مسيـح به اين سرزمين است. برگـزاركنندگان اين جشن‌ها در جـوامعي مي‌زيستند كه نواحي مختلف آن با يكديگر ارتباطي پيكرماني (Organic) داشته‌اند و در نتيجه، بين آنها در عين كثرت و پراكندگي، وحدتي در عمل وجود داشت كه حيات اجتماعي و جمعي كشوري را اداره مي‌كرد با نوعي تمركز و وحدت مركزي.
هخامنشيان برمبناي اين ساختار اجتماعي قديمي و بومي، شاهنشاهي بزرگ خود را تشكيل دادند. انديشه‌ي طوايفي متعدد كه همه آريايي خوانده مي‌شدند و متعلق به هخامنشيان بود، با اين زمينه‌ي اجتماعي تركيب شد و حكومت متمركزي را پديد آورد كه در آن، اقوامي پراكنده و از نژادهاي مختلفي در كنار يكديگر مي‌زيستند.
هخامنشيان جهان بيني جديدِ اخلاقي، به آن شكلي كه در آموزه‌هاي زرتشت پيامبر هنوز برجاي است، و نيز تدابير هوشمندانه‌ي كشورداري را بر اين مجموعه‌هاي التقاطي افزوده‌اند. تدبير مهمي كه آنان اتخاذ كردند و به عمل در آوردند، تجديد نظرهاي دائمي و تازه گردانيدن باورها و عقايد آداب و رسوم در گذر زمان است. اين شيوه‌اي است كه در پرتو آن بسياري از سنت‌هاي ديرينه هنوز تازه و زنده و امروزي به نظر مي‌رسد.
به همين جهت است كه دستاوردهاي هنري / علمي آقاي ورهرام را، در گردآوري دقيق و زيباي فرهنگ مردم، هم بسيار تازه مي‌يابيم و هم بازگوينده‌ي تاريخي ديرينه و پر تفصيل.»
سخنران بعدي اين مراسم محمد تهامي نژاد بود با اشاره به كاربردهاي زبان سينما در فيلم مردم نگاري ، آثار اين مستند ساز را مورد بررسي قرار داد و در بخشي از سخنان خود گفت « ورهرام يكي از پيگيرترين سازندگان فيلم هاي مردم نگاري در ايران است . او در نوشته ها و سخنراني هايش همواره از دكتر نادر افشار نادري به عنوان استاد « پيشكسوت » نام مي برد . بلوط ساخته مرحوم افشار نادري پژوهشي است در توصيف زندگي ايلي با تأكيد بر يك ماده حياتي يعني بلوط ـ و بيانگر تقسيم كار بين مردان و زنان و كوچ از پاييز تا بهار. » تهامي نژاد در بخشي ديگر از سخنان خود چنين ادامه داد « صامت بودن در فيلم هاي مردم نگاري و در عصر سينماي ناطق پديده عجيبي نيست و ارتباطي به شأن و جايگاهشان ندارد. الأن هم چنين فيلم هايي به فراواني ساخته مي شود . » سپس اين منتقد و تحليل گر سينمايي به وجوه اختلاف بين فيلم هاي داستاني و مستند صامت اشاره نمود و افزود « ..در هر فيلم يكي از مهم ترين وجوه تحليل شناخت شيوه اي است كه فيلمساز فيلمش را سامان مي بخشد . يعني فيلم از نظر زيبايي شناختي چگونه پيش مي رود و با مواد خام خود يعني با فرهنگ به عنوان ماده خام تصوير ، چه كرده است ؟ حالا ببينيم اين وجه در كارهاي ورهرام چگونه رخ مي نمايد .
در برخي فيلم هاي جديد تر ورهرام ـ با نوعي تعامل انساني رو به دوربين روبروييم . در پير شاليار ، فيلم با تصوير مردي كه در يك فاصله نمايشي رو به دوربين صحبت مي كند آغاز مي شود . اين حادثه تازه اي است كه در فيلم هاي مستند مردم نگاري رخ داده .»
تهامي نژاد با توصيف ورهرام به عنوان مستندسازي مردم نگار افزود « ورهرام غالباٌ از طريق مردم شناسان ، عكاسان و آشنايان محلي به موضوع دسترسي مي يابد و تا كاملاٌ به كار مسلط نشود به فيلمبرداي نمي پردازد. البته او درباره محيط زيست هم فيلم ساخته كه آن فيلم ها نيز يك تمركز توضيحي بر شهر يا جنگل ، فرهنگ شهرنشيني يا جنگل نشيني است .
در پايان بايد اذعان كنم كه درك آثار ورهرام و كاربرد زبان سينمايي آنها يك پروژه پژوهشي است. كاري كه پژوهشگراني با قابليت هاي نظري در دو عرصه سينمايي و مردم نگاري مي طلبد ، كاري كه به تنهايي نه از عهده مردم نگارها برمي آيد و نه از عهده منتقدان. »
در انتها ، ورهرام با تشكر از حاضرين در مراسم به پرسش هاي مطرح شده در ارتباط با فيلم « عروسي مقدس » پاسخ گفت .