نسخه‌های مصور شاهنامه در پاریس/ آزاد بروجردی
Mahmoud METGHALCHI,
Francis RICHARD,
Le Livre des Rois,
Paris, Souffles, 2009, 76p.
این کتاب دیدنی و خواندنی از دو بخش عمده تشکیل شده است: «شاهنامة فردوسی» نوشتة محمود متقالچی، و «نسخه‌های خطی شاهنامه از سده نهم تا سدة یازدهم هجری» تألیف فرانسیس ریشار.
محمود متقالچی تحقیق خود را که در هفت فصل تنظیم شده است، با «تاریخ کهن ایران» یا تاریخ ایران باستان آغاز می‌کند، و پس از آن بیدرنگ به «فردوسی و روزگار او» می‌پردازد که طبعاً با «سنتهای اساطیری، افسانه‌ای و تاریخی شاهنامه» ادامه می‌یابد و در واقع منطبق با سیرِ روایی محتوای کتاب شاهان است که با اسطوره آغاز می‌شود، به داستان می‌رسد و به تاریخ پایان می‌گیرد. نویسنده در این‌جا، در تأیید آرای خود چند رویداد تاریخی را روایت می‌کند، همچون داستان ضحاک و شورش او علیه جمشید؛ داستان زندگی تلخِ ایرجِ شوربخت فرزند نازنین فریدون؛ ماجرای عشقیِ زال و رودابه دختر پادشاه کابل و زاده شدن رستم که قهرمان اصلی و محوریِ شاهنامه است؛ دلدادگی سودابه همسر نادُرست کیکاووس به سیاوش و آزمون آتش و رفتن سیاوش به تورانزمین به نزد افراسیاب که بزرگترین دشمن ایران و پدر اوست؛ «تراژدیِ» رستم و سهراب؛ شکست‌ناپذیریِ ظاهری اسفندیار و راهنمایی سیمرغ؛ تاریخ اسکندر؛ قدرت گرفتن بهرام گور؛ و بالاخره عشق خسرو و شیرین. نویسنده در این فصل در هر جا که مناسب بوده است به مشابهات این رویدادها و نظایر یونانی یا رومی آنها اشاره کرده است.
می‌دانیم که فردوسی فقط شاعرِ افسانه‌سرا یا حتی تاریخنگار نبوده است. در واقع، او پیش و بیش از آن که شعرگو و تاریخنگار باشد دانشمندی حکیم و فیلسوف بوده است، نکته‌ای که در تحقیقات فردوسی‌شناسان مغفول مانده و خوشوقتانه نویسنده به آن توجه یافته و فصلی را به گزارش «روحیه فلسفی یا فیلسوفانة شاهنامه» اختصاص داده است. او با بیان این که «فردوسی یک مسلمان شیعیِ باورمند بوده است»، نشان می‌دهد که کتابش «گزارش تاریخ نبرد پیوسته و ابدی میان نیکی و بدی است».
پس از آن به فصل «جایگاه شاهنامه در ادبیات فارسی و در جهان» می‌رسیم و سهم و نقشی که شاهنامه در حفظ و گسترش فارسی داشته است.
این بخش با گفت‌وگو از «نسخه‌های کهن شاهنامه» پایان می‌گیرد. تألیف شاهنامه در سال 400 هـ/1010 م. صورت گرفته و پس از آن نمونه و سرمشق بسیار آثار دیگر شده است که البته هیچ‌کدام از آنها به پای آن نمی‌رسد. البته هیچ نسخه‌ای که به خطِ دست خود فردوسی یا همزمان با روزگار او باشد باقی نمانده است و کهن‌ترین نسخه‌ای که امروزه از آن موجود است به سال 614/1217 کتابت شده است و در کتابخانة ملی فلورانسِ ایتالیا جای دارد، بگذریم از این که بنا به گزارش استاد ایرج افشار هم‌اکنون بیش از پانصد نسخة خطی شاهنامه در نقاط مختلف جهان یافت می‌شوند.
* * *
اما جالب‌تر از این گزارش تحقیقی است که استاد فرانسیس ریشار دربارة نسخه‌های خطی شاهنامة موجود در کتابخانة ملی فرانسه انجام داده است. استاد ریشار که به مدت سی سال عهده‌دار بخش نسخه‌های خطی کتابخانة ملی فرانسه، و پس از آن مدیر «واحد هنرهای اسلامی در موزة لوور» بوده است، تحقیقات مستند ارجمندی دربارة آثار اسلامی ایرانی انجام داده است که تازه‌ترین آنها، قرن اصفهان، در سال 1386 انتشار یافته است.
فرانسیس ریشار در این کتاب، پس از دو مقدمة اجمالی در زمینه‌های «نگاهی به تاریخ هنر کتاب‌نویسی فارسی/ایرانی»، و «شاهنامة فردوسی در مقام مصورترین متون فارسی»، به معرفی پنج نسخة قدیمی مصور شاهنامه که در کتابخانة ملی فرانسه جای دارند، پرداخته است که چکیدة آنها چنین است:
نسخة شمارة 494، مورخ 27 جمادی‌الاول سال 848/11 سپتامبر 1444 که قدیمی‌ترین نسخة موجود در کتابخانة ملی فرانسه است. این نسخه دارای 671 برگ به سبک مکتب فارس/ شیراز، و حاوی هفده مجلس تصویر است، از جمله دربارة فریدون، منوچهر، رستم که به کمک رخش خود اژدها را می‌کشد، و… شاپور دوم که امپراتور روم را در غل و زنجیر به حضورش می‌برند.
نسخة شمارة 1280 که در حدود سال 1490 م/896 کتابت شده است. این نسه که در سبک ترکمنی شیراز به کتابت درآمده است دارای 541 برگ و سی‌وشش تصویر زیبای بیمانند است از کیومرث و فریدون گرفته تا رستم و افراسیاب، نبرد ایرانیان و تورانیان، مجلس کیخسرو، اسفندیار، داریوش و همای، شاپور اول و والرین، قتل خسروپرویز.
نسخة شمارة 2113 که به دست شاهرمیر [؟] کاتب شیرازی در ماه رجب 974/ژانویة 1567 در 567 برگ کتابت شده است. امتیاز این نسخه این است که افزون بر مقدمة منثوری که در حدود سال 1425/829 به خواست بایسنقر بر آن افزوده شده، آخر کتاب هم حاوی متن اسکندرنامة جامی است که در حدود اواخر سدة پانزدهم/نهم سروده شده است. این نسخه حاوی بیست و هفت پردة نقاشی است.
نسخة شمارة 489 که در اوت 1546/ جمادی‌الثانی 946 کتابت شده است. نکتة چشمگیر در این نسخه این است که دو متن شاهنامه را در بر دارد: یک نسخة کامل، تا ورق 551 و یک نسخة ناقص که حاوی ابتدای شاهنامه است و معلوم نیست که چرا ناتمام مانده است. این نسخه به وسیلة یک فرانسوی سوئدی‌الاصل به نام ژان اوتر که از طرف لویی پانزدهم به ایران فرستاده شده بوده و در سالهای 1737 م/1150 هـ تا 1739/1152 در اصفهان به سر برده بوده، تهیه شده است، یعنی سالهایی که افاغنه اصفهان را به تصرف درآورده بودند. این نسخه دارای هفتاد پردة نقاشی است و به دلیل اصالت شمایل‌نگاری آن بسیار جالب است. در میان این پرده‌ها تصاویری از شاهان، قهرمانان و صحنه‌های تاریخی مختلف دیده می‌شود: کیومرث، فریدون، رودابه، رستم در صحنه‌های مختلف، کیکاووس، سیاوش، سودابه، کیخسرو، کاموسِ تورانی، پولادوند، اسکندر، روشنک، بهرام گور، باربد…
نسخة شمارة 490 متعلق به مکتب شیراز ـ اصفهان که در ذوالقعدة 1012/آوریل 1604 کتابت شده است، و دارای 470 ورق و پنجاه و چهار پردة نقاشی است.
* * *
نسخه‌ای از این کتاب نفیس در اختیار آقای علی دهباشی مدیر مجلة بخارا ست و به سفارش و پایمردی او به فارسی ترجمه شده و در اختیار ناشر قرار گرفته است. دست‌مریزاد.