از ایران انقلابی تا ایران اتمی/ محمود طلوعی
نگاهي اجمالي به كتابهايي كه در سي سال گذشته
دربارة ايران منتشر شده است
در سيامين سالگرد انقلاب اسلامي ايران، مروري بر كتابهايي كه طي سي سال گذشته در خارج دربارة ايران منتشر شده است بيمناسبت به نظر نميرسد. جمع كتابهايي كه در اين مدت دربارة ايران و مسائل مربوط به ايران در خارج منتشر شده با آنچه طي قرنها دربارة ايران منتشر شده قابل قياس نيست. آمار دقيق و قابل اطميناني از تعداد اين كتابها در اختيار نداريم، زيرا نويسنده تنها به كتابهايي كه به زبانهاي انگليسي و فرانسه انتشار يافته دسترسي داشته، در حالي كه طي سي سال گذشته صدها، بلكه هزاران كتاب به زبانهاي مختلف دربارة ايران منتشر شده است كه در اين بررسي گذرا از كتابهاي منتشر شده دربارة ايران به آنها اشارهاي نميكنيم. از صدها كتاب دربارة ايران به زبان انگليسي و فرانسه نيز تنها به گزيدهاي از آنها ميپردازيم، زيرا بررسي همة اين كتابها، خود مستلزم نگارش كتاب قطوري است، كه در حوصلة نويسنده و خواننده نيست.
يكي از نخستين كتابهايي كه در سال اول انقلاب دربارة ايران منتشر شد، كتابي است تحت عنوان ايران سراب قدرت كه يك نويسندة انگليسي به نام «رابرت گراهام» آن را نوشته و علل و عوامل انقلاب ايران را در آن تجزيه و تحليل كرده است. نويسنده در آستانة انقلاب ايران خبرنگار روزنامة معتبر اقتصادي فاينانشال تايمز لندن در تهران بوده و چنان كه از نام كتاب برميآيد نقشهها و خيالاتواهي شاه را دربارة تبديل ايران به يك قدرت بزرگ جهاني به نقد كشيده و بيشتر به زمينههاي اقتصادي بحراني كه به انقلاب ايران و سقوط شاه انجاميد پرداخته است.
كتاب ديگري كه در نخستين سال انقلاب در پاريس دربارة «ايران» منتشر شد ايران بر ضد شاه اثر يك نويسندة ايراني به نام احمد فاروقي بود كه ترجمة فارسي آن نيز زير همين عنوان در سال 1358 در تهران انتشار يافت. در همين سال فريدون هويدا برادر اميرعباس هويدا نخست وزير معروف دوران سلطنت محمدرضاشاه نيز كتابي تحت عنوان سقوط شاه به طور همزمان به دو زبان فرانسه و انگليسي در پاريس و لندن منتشر كرد، كه مضمون آن انتقاد شديد از رژيم شاه و شرح مفاسد آن دوران است، ولي پاسخ قانعكنندهاي به اين سؤال نميدهد كه چگونه برادرش ــ كه اين كتاب در واقع به خونخواهي او نوشته شده ــ قريب سيزده سال نخستوزير آن رژيم بوده است. فريدون هويدا اين ادعاي شاه را كه به هويدا پيشنهاد كرده بود از ايران خارج شود يك «دروغ بزرگ» خوانده و مينويسد توقيف هويدا كه به اعدام او پس از انقلاب انجاميد، تصميم خود شاه بود كه تصور ميكرد با قرباني كردن هويدا و خادمين وفادارش ميتواند تاج و تخت لرزان خود را حفظ كند.
كتابي به نام Debacle كه ميتوان آن را هزيمت يا سقوط ناگهاني ترجمه كرد نخستين اثر عميق و مستند دربارة علل و عوامل سقوط رژيم گذشته بود كه در سال 1980 در آمريكا منتشر شد. عنوان دوم كتاب شكست آمريكا در ايران است و موضوع كتاب نيز بيشتر به بررسي علل و عوامل شكست سياست آمريكا در ايران اختصاص يافته است. نويسندگان كتاب «مايكل لدين» و «ويليام لويس» دوگانگي در سياست آمريكا و بيتصميمي كارتر را در ميان نظرات متضاد مشاورينش ــ برژينسكي مشاور امنيت ملي و سايروس ونس وزير خارجه ــ از عوامل اصلي سردرگمي سياست آمريكا و سقوط شاه به شمار ميآورند. به عقيدة نويسندگان اين كتاب اطلاعات غلطي كه ژنرال هايزر فرستادة ويژة كارتر به ايران دربارة آمادگي ارتش ايران براي اقدام به كودتا در موقع مقتضي به واشنگتن ميداد، از عوامل اصلي گمراهي كاخ سفيد تا آخرين لحظه بود. هايزر حتي پس از مراجعت از ايران و هنگامي كه ديگر اميدي به بقاي رژيم باقي نمانده بود به كارتر گفت كه ارتش ايران در صورت صدور فرماني از طرف رئيس جمهور آمريكا ظرف 24 ساعت دست به كودتا خواهند زد!
بعد از ماجراي گرونگيري اعضاي سفارت آمريكا در تهران و وقايعي كه متعاقب آن روي داد، دستاندركاران سياست آمريكا در ايران نيز به افشاگري و بيان نظريات خود پرداختند. ويليام سوليوان آخرين سفير آمريكا در ايران در كتابي تحت عنوان مأموريت در ايران كه در سال 1981 منتشر شد انگشت اتهام را متوجه حكومت كارتر نمود. سوليوان در تأييد نكتهاي كه نويسندگان كتاب «هزيمت» به آن اشاره كردهاند مينويسد: روزي كه انقلاب پيروز شد و رژيم پادشاهي در حال فروپاشي بود، از كاخ سفيد به من تلفن كردند و گفتند برژينسكي دربارة امكان ترتيب دادن يك كودتا و استقرار يك رژيم نظامي به جاي حكومت در حال سقوط بختيار از من نظر ميخواهد!
پس از شكست كارتر در انتخابات رياست جمهوري سال 1980 آمريكا، كارتر و برژينسكي و سايروس ونس هر سه در خاطرات خود بخش مفصلي را به شرح علل ناكامي سياست آمريكا در ايران اختصاص دادند و هر سه ضمن توجيه سياستهاي خود هر يك به زباني شاه را عامل اصلي پيروزي انقلاب و سقوط رژيم به شمار آوردند. كارتر در كتاب خود تحت عنوان Keeping Faith كه وفاي به عهد يا ايمان ميتوان ترجمه كرد، به نقل يادداشتهاي روزانة خود دربارة اوضاع ايران پرداخته و از جمله مينويسد «اين واقعيت روز به روز آشكارتر ميشد كه شاه دست و پاي خود را گم كرده و به جاي نشان دادن قاطعيت و مقابله با اوضاعي كه پيش آمده دچار ترديد و نوميدي است. من پيامي براي او فرستادم و ضمن آن تأكيد كردم كه ما از هر تصميمي كه براي مقابله با بحران اتخاذ نمايد، از جمله تشكيل يك دولت نظامي پشتيباني خواهيم كرد…» ولي دولت نظامي هم با ضعف و بيتصميمي شاه با شكست روبرو ميشود و شاه شرط آخرين نخستوزير منصوب خود بختيار را براي خروج از ايران ميپذيرد. كارتر در اشاره به كنفرانس گوادلوپ هم مينويسد «در گوادلوپ هيچ يك از رهبراني كه با من گفتگو كردند اشتياقي به حمايت از شاه نشان ندادند و هر سه آنها فكر ميكردند كه شاه بايد جاي خود را به يك حكومت غيرنظامي بدهد و ايران را ترك كند».
سايروس ونس وزير خارجه كارتر در كتاب خود زير عنوان انتخابهاي دشوار و برژينسكي مشاور امنيت ملي كارتر در كتاب قدرت و اصول به اختلاف نظر شديد خود
در مقابله با انقلاب ايران اعتراف ميكنند. ونس تأكيد ميكند كه مخالف حمايت آمريكا از يك كودتاي نظامي براي حفظ رژيم شاه بوده، ولي برژينسكي ضمن آن كه وزارت خارجة آمريكا و شخص سوليوان را به ابلاغ پيغامهاي گمراهكننده به شاه متهم ميكند مينويسد «با وجود اين من نميخواهم چنين نتيجه بگيرم كه ايران در اثر روش وزارت خارجه و اشتباهات وزارت خارجه از دست رفت، چون كارتر و من بارها مستقيماً با شاه تماس گرفته و او را به اتخاذ روش محكمتري در برابر مخالفانش تشويق ميكرديم و اگر شاه ميخواست و يا ارادة لازم را براي شدت عمل در برابر مخالفانش داشت همين توصيهها و تشويقهاي ما براي او كافي بود. ما ميبايست با توجه به ترديد و دودلي شاه او را بيشتر براي انجام كاري كه حاضر به انجام آن نشد تحت فشار قرار ميداديم، يعني او را وادار به اِعمال قدرت ميكرديم و سپس در انجام اصلاحات ضروري هدايت و حمايتش ميكرديم. ما چنين نكرديم و نتيجه يك تراژدي شخصي براي شاه، يك فاجعة استراتژيك براي آمريكا و يك شكست سياسي براي كارتر بود».
كتاب غرور و سقوط نوشتة آنتوني پارسونز آخرين سفير انگلستان در ايران در رژيم گذشته، كه اندكي پس از كتابهاي كارتر و برژينسكي و ونس و سوليوان منتشر شده نگاهي عميقتر و دقيقتر به تحولات ايران در آخرين سالهاي حيات رژيم سلطنتي است. كتاب همان طور كه از نام آن پيداست خودبزرگبيني و غرور و خودكامگي شاه را در سالهاي آخر سلطنت از عوامل عمدة سقوط او به شمار ميآورد. پارسونز در مقدمة اين كتاب مينويسد «خيلي از ايرانيها فكر ميكنند انگليس در درجه اول و آمريكا در درجة دوم، يا برعكس آمريكا در درجه اول و انگليس در درجة دوم براي سرنگوني شاه توطئه كرده بودند!» و بعد از نقل اظهار نظرهاي بعضي از ايرانيان بهخصوص دربارة نقش انگليس در حوادث ايران، اضافه ميكند «من ميترسم ايرانياني از اين قبيل كه تعدادشان هم زياد است روايت مرا از آنچه بر ايران گذشت با ناباوري و ناخرسندي تلقي نمايند… آنهايي كه دست پنهان انگليس را در همه جا و هر كاري جستجو ميكنند، داستان مرا قانعكننده نخواهند يافت». پارسونز در متن كتاب هم مكرر به سوءظن شاه نسبت به سياست انگلستان و نقش بيبيسي در به حركت درآوردن نيروهاي انقلابي اشاره ميكند و مينويسد بالاخره نتوانسته است شاه را قانع كند كه بيبيسي تشكيلات مستقلي است و سخنگوي دولت انگلستان نيست!
همزمان با انتشار اين كتابها، روايت خود شاه از انقلاب ايران نيز كه نخست تحت عنوان پاسخ به تاريخ به زبان فرانسه منتشر شد و سپس با عناوين ديگري مانند داستان شاه به انگليسي و زبانهاي ديگر انتشار يافت، مبتني بر ادعاهاي هميشگي او دربارة نقش بيگانگان در انقلاب ايران است. نيمي از اين كتاب به شرح اقدامات و خدمات او در دوران سلطنت و نيم ديگر به داستان انقلاب و دوران زندگي شاه در تبعيد اختصاص يافته و نكته قابل توجه اين است كه شاه در اين كتاب بيشتر به نقش آمريكاييها در سقوط خود تأكيد كرده و در اشارهاي به مأموريت ژنرال هايزر در ايران اين جمله ژنرال ربيعي فرمانده نيروي هوايي خود را در دادگاه نقل ميكند كه «هايزر شاه را مثل يك موش مرده از ايران بيرون انداخت»!
از كتابهاي جالب ديگري كه در دهة 1980 دربارة ايران انتشار يافت بايد به كتابهاي در درون انقلاب ايران نوشتة «جان استمپل» از ديپلماتهاي پيشين آمريكا در ايران، همه سقوط ميكنند نوشتة «گاري سيك» از معاونان برژينسكي مشاور امنيت ملي كارتر، و همچنين كتاب پروفسور «باري روبين» تحت عنوان سنگ فرش شده با حسن نيت: تجربه آمريكا در ايران اشاره نمود. كتاب استمپل شرح مشاهدات نويسنده در دوران مأموريت در ايران و تأكيد بر نقاط ضعف و اشتباهات شاه چه در دوران سلطنت و چه در برخورد با انقلاب ايران است كه به سقوط رژيم منتهي شد. گاري سيك در كتاب همه سقوط ميكنند بيشتر بر نظرات و مواضع برژينسكي تأكيد ميكند و مينويسد برخلاف ادعاهاي شاه، آمريكا تا آخرين لحظه كه اميدي به نجات رژيم وجود داشت از او پشتيباني ميكرد و آنچه موجب سقوط رژيم گذشته شد، بيش از قدرت انقلابيون، از ضعف و دودلي و بيتصميمي شاه ناشي ميشد. كتاب «باري روبين» كه تحت عنوان جنگ قدرتها در ايران به فارسي ترجمه شده تحليل جامع و دقيقي از سير تحول روابط آمريكا با ايران از آغاز برقراري اين رابطه در اواخر قرن نوزدهم تا سقوط رژيم سلطنتي است. باري روبين در تجزيه و تحليل انقلاب ايران به عوامل متعددي اشاره ميكند كه مهمترين آنها سياستهاي غلط اقتصادي شاه پس از افزايش ناگهاني قيمت نفت در اوايل دهة 1970، خودكامگي و خودمحوري شاه و عدم توجه به عقايد و نظرات ديگران و تمركز قدرت در دست خود بود كه با بيماري و بيتصميمي او موجبات فروپاشي نظام را فراهم ساخت. باري روبين مخصوصاً به دلايل فلج شدن نيروهاي مسلح ايران در جريان انقلاب اشاره كرده و مينويسد «سلسله مراتب فرماندهي در ارتش ايران كه به شخص شاه منتهي ميشد از عوامل مهم سقوط رژيم به شمار ميآيد. فرماندهان نيروها در ايران مستقيماً از خود شاه فرمان ميبردند و بدون شاه قدرت تصميمگيري نداشتند. بعلاوه شاه براي حفظ قدرت خود و جلوگيري از هر گونه حركت نظامي كه خارج از كنترل او باشد اختلافات و رقابتهايي رابين را بين ژنرالهاي خود به وجود آورده بود كه همآهنگي و وحدت عمل آنها را دشوار ميساخت و در جريان انقلاب و به خصوص پس از خروج شاه از ايران از همآهنگي و اشتراك مساعي آنها براي رويارويي با انقلاب جلوگيري به عمل آورد..».
از كتابهاي ديگري كه در دهة 1980 دربارة ايران منتشر شده سه كتاب ديگر: سقوط تخت طاووس نوشتة «ويليام فوربيس» ، بحران نوشتة «هاميلتون جوردن» و عقاب و شير نوشتة «جيمز بيل» قابل ذكر است. كتاب سقوط تخت طاووس به شرح زمينههاي انقلاب ايران و رواج فساد و اختلاف طبقاتي در اواخر رژيم گذشته و خودكامگي شاه و در نهايت ضعف و بيتصميمي او در برابر حركتهاي انقلابي پرداخته است. كتاب بحران به قلم هاميلتون جوردن رئيس ستاد كاخ سفيد در دوران حكومت كارتر بيشتر شرح ماجراي گروگانگيري و علل ناتواني كارتر در مقابله با اين بحران، كه به شكست وي در انتخابات رياست جمهوري سال 1980 انجاميد، اختصاص يافته و بالاخره كتاب عقاب و شير به تجزيه و تحليل تاريخچة روابط آمريكا با ايران و ريشههاي بدبيني مردم ايران نسبت به سياستهاي آمريكا پس از كودتاي 1953 (28 مرداد 1332) پرداخته است.
در زمينة انقلاب ايران و بررسي عوامل پيروزي اين انقلاب بايد به دو كتاب ديگر هم اشاره كنيم: كتاب نخست ريشههاي انقلاب نوشتة خانم «نيكي كدي» و كتاب ديگر عباي پيغمبر نوشتة «روي متحده» است. هر دو كتاب به بررسي ريشههاي مذهبي انقلاب ايران پرداختهاند. نويسندة كتاب نخست خانم نيكي كدي استاد تاريخ دانشگاه كاليفرنيا است و علاوه بر اين كتاب، كتابهاي متعدد ديگري نيز دربارة ايران و خاورميانه نوشته است. نيكي كدي كتاب ريشههاي انقلاب را با خلاصهاي از تاريخ ايران از زمان حمله اعراب و سقوط سلسلة ساساني و نفوذ و گسترش اسلام در ايران آغاز كرده و پس از بررسي حركتهاي انقلابي در ايران در اواخر حكومت قاجار (نهضت تنباكو و انقلاب مشروطيت) به دوران پهلويها پرداخته و نقش روحانيت را در اين دوران مورد تجزيه و تحليل قرار داده است. بخشي از كتاب نيكي كدي نيز به تأثير نوشتهها و سخنرانيهاي علي شريعتي در ايجاد زمينة حركتهاي انقلابي در ايران اختصاص يافته است.
كتاب عباي پيغمبر نيز به نقش روحانيت در ايجاد حركتهاي انقلابي در ايران پرداخته و بررسي نقش روحانيت را در تاريخ معاصر از شيخ عبدالكريم حائري آغاز كرده و پس از شرحي دربارة جانشينان او آيتالله سيد ابوالحسن موسوي اصفهاني و آيتالله بروجردي، به آيتالله كاشاني و همكاري او با دكتر مصدق در جريان نهضت ملي شدن نفت پرداخته است. نويسندة كتاب «روي متحده» كه ايرانيتبار است، شرح وقايع ايران را از ماجراي فيضيه و قيام پانزده خرداد به بعد از زبان شخصي به نام «علي هاشمي» كه نام مستعار يك روحاني است و از شاگردان آيتالله خميني بوده نقل ميكند. نويسنده در مقدمة كتاب مينويسد كه علي هاشمي يك شخصيت واقعي است كه خود شاهد عيني بسياري از وقايع دوران انقلاب بوده و از جريانات پشت پرده آن آگاهي داشته است. بخشي از كتاب «روي متحده» به نقش روشنفكران در انقلاب ايران اختصاص دارد و شرح حال و آثار جلال آلاحمد به خصوص غربزدگي و شرح سفر مكه ( خسي در ميقات ) فصل بلندي از اين كتاب را تشكيل ميدهد.
از كتابهايي كه ايرانيان مقيم خارج به زبانهاي فرانسه يا انگليسي در اين مدت دربارة انقلاب ايران نوشتهاند ميتوان به كتاب در خدمت تخت طاووس نوشتة پرويز راجي آخرين سفير شاه در لندن، كتاب ايران: دو رؤياي نافرجام نوشتة هوشنگ نهاوندي از مقامات پيشين رژيم گذشته (رئيس دانشگاه تهران و دانشگاه پهلوي شيراز و وزير علوم) كتاب حكومت آيتاللهها نوشتة شائول بخاش از نويسندگان كيهان انگليسي قبل از انقلاب و كتاب روح خدا: خميني و انقلاب اسلامي نوشتة امير طاهري سردبير سابق كيهان اشاره نمود. كتاب پرويز راجي كه ترجمة فارسي آن نيز زير عنوان خدمتگزار تخت طاووس منتشر شده به صورت يادداشتهاي روزانه دربارة دوران خدمتش به عنوان رئيس دفتر هويدا و سفير ايران در لندن تنظيم شده است. پرويز راجي با اينكه به توصية اشرف پهلوي به مقام مهم سفارت ايران در انگلستان منصوب شده بود. نسبت به شاه لحن انتقادي تندي دارد و او را به نامردي در حق خدمتگزارانش، بهخصوص هويدا متهم ميكند.
هوشنگ نهاوندي كه در جريان استعفاي آموزگار و انتخاب شريف امامي به جانشيني وي رئيس دفتر فرح بوده، انتخاب شريف امامي را به جانشيني آموزگار بزرگترين خطاي شاه ميداند و مينويسد: سپهبد مقدم رئيس ساواك كه از مخالفان جدي انتخاب شريف امامي به نخستوزيري بود، هنگامي كه از تصميم شاه براي تعيين شريف امامي به مقام نخستوزيري مطلع شد شتابان نزد فرح آمد و گفت شريف امامي مرد اين ميدان نيست و زمامداري او بر مشكلات موجود خواهد افزود. فرح در حضور ما به شاه تلفن كرد و ضمن تكرار مطالبي كه مقدم عنوان كرده بود گفت كه خود او هم اين عقيده را دارد. ولي شاه در پاسخ او گفت كه اين تصميم را بنا به مصالحي گرفته و نميتواند آن را تغيير دهد!
از كتابهايي كه در اواخر دهة 1980 دربارة ايران منتشر شد ميتوان به كتاب آخرين سفر شاه نوشتة ويليام شاوكراس و دهة خميني نوشتة خانم «رابين رايت» اشاره نمود. آخرين سفر شاه كه در سال 1988 چاپ شده با شرحي دربارة دوران سلطنت محمدرضاشاه آغاز ميشود، ولي بخش اصلي كتاب به دوران تبعيد و دربدري شاه تا مرگ او در بيمارستاني در قاهره اختصاص يافته است. از بخشهاي جالب اين كتاب فصولي است كه به دوران اقامت شاه در پاناما اختصاص يافته و ضمن آن به اقداماتي كه براي تحويل دادن شاه از طرف دولت پاناما در ازاي آزادي گروگانها صورت گرفت اشاره شده است. ظاهراً ژنرال تروخيلو ديكتاتور نظامي پاناما براي اينكه خدمتي به كارتر بكند درصدد انجام چنين معاملهاي بوده و علت سر نگرفتن معامله هم عدم اطمينان از انجام قول آزادي گروگانهاي آمريكايي از طرف ايران بوده است. در همين قسمت آمده است كه تروخيلو ديكتاتور زنبارة پاناما تعلق خاطري به فرح پيدا كرده بود و به فرح پيغام داده بود كه اگر به تمنايات او پاسخ مثبت بدهد «هر كاري براي او خواهد كرد»!
كتاب دهة خميني همانطور كه از نام كتاب برميآيد شرح و تفسير وقايعي است كه در دهة اول انقلاب بر ايران گذشت. اختلافات و تشنجات داخلي در ايران از رياست جمهوري بنيصدر تا عزل او، توطئه كودتاي قطبزاده و اعدام او، همراهي و همگامي حزب توده و مجاهدين و فدائيان خلق با انقلاب و سپس توطئهچيني و قلع و قمع آنها، آغاز و پايان ماجراي گروگانگيري و بالاخره جنگ هشت سالة ايران و عراق و فرجام آن بخشهاي مختلف اين كتاب را تشكيل ميدهد.
در اواخر دهة 1980 كتاب ديگري هم دربارة ايران در آمريكا منتشر شد، كه آن را ميتوان نوعي افشاگري دربارة روابط پنهان رژيم شاه با اسرائيل و نقش اسرائيل در وقايع ايران در سالهاي بعد از انقلاب به شمار آورد. نام كتاب مثلث ايراني است كه موضوع آن روابط سهجانبة ايران و آمريكا و اسرائيل يا نقش آمريكا در روابط ايران با اسرائيل ميباشد. نويسندة كتاب «ساموئل سهگِو» از افسران اطلاعاتي پيشين اسرائيل است كه در اين كتاب بر مبناي اطلاعات و ارتباطات شخصي و دسترسي به اسناد محرمانه، روابط تنگاتنگ رژيم شاه را با اسرائيل تشريح ميكند و به مسافرتهاي محرمانة نخستوزيران و وزيران خارجه و دفاع اسرائيل به تهران از گلداماير و اسحق رابين گرفته تا شيمون پرز و موشه دايان به تهران و ملاقاتها و مذاكرات آنان با شاه اشاره ميكند. از نكات جالب توجه ديگر كتاب موضوع مشاركت اسرائيليها در توطئة كودتا در ايران پس از انقلاب و بالاخره نقش اسرائيل در ماجراي «ايران ـ كنترا» و اقدام براي فروش اسلحه به ايران در ازاي آزادي گروگانهاي آمريكايي در لبنان است.
از آغاز دهة دوم انقلاب ايران، كتابهايي كه دربارة ايران در خارج منتشر شده بيشتر به پيامدهاي انقلاب و اوضاع سياسي و اقتصادي و اجتماعي ايران پرداختهاند. هر چند يكي از كتابهايي نيز كه در سال 1991 منتشر شده است به بررسي و تجزيه و تحليل تازهاي از علل و عوامل انقلاب اختصاص دارد. عنوان كتاب «ديناميك» يا عوامل محركة انقلاب ايران است و نويسندة آن دكتر جهانگير آموزگار در مقدمة اين كتاب مينويسد با اين كه از پيروزي انقلاب ايران به بعد كتابهاي متعددي دربارة اين انقلاب نوشته شده است، هنوز مطالب بسياري ناگفته مانده و بسياري از ابهاماتي كه دربارة علل و عوامل اين انقلاب وجود دارد برطرف نشده است. اين كتاب بررسي جامع و همهجانبهاي از سير تحول اوضاع ايران در سالهاي قبل از انقلاب و اشتباهاتي است كه زمينه را براي انقلاب ايران فراهم ساخت. در فصلي از اين كتاب كه به بررسي شخصيت و كاراكتر شاه اختصاص دارد، نويسنده شاه را شخصيتي پيچيده و متضاد و درونگرا ميخواند. ولي در نهايت به ضعفهاي دروني وي كه هنگام بروز خطر به ترديد و دودلي و بيتصميمي او منجر ميشد اشاره ميكند.
در تحليل شخصيت و روانكاوي شاه بهترين كتابي كه در سالهاي پس از انقلاب در خارج منتشر شده شكست شاهانه نوشتة «ماروين زونيس» است كه در سال 1991 در آمريكا چاپ شده و ترجمة فارسي آن هم به همين عنوان انتشار يافته است. ماروين زونيس كه قبل از انقلاب هم سفرهاي متعددي به ايران كرده و كتابي تحت عنوان نخبگان سياسي ايران نوشته است. در اين كتاب در نقش يك روانكاو زواياي زندگي محمدرضاشاه را از بدو طفوليت تا رسيدن به مقام سلطنت مورد بررسي قرار داده و نقاط ضعف او را در برخورد با وقايعي كه در دوران سلطنت خود با آن مواجه شد تجزيه و تحليل كرده است. از جمله اين وقايع كه ضعفهاي دروني شاه را برجسته ميكند، زونيس مخصوصاً به فرار شاه از ايران در روز 25 مرداد 1332 و رويارويي با نخستين حركت طرفداران آيتالله خميني در وقايع 15 خرداد 1342 اشاره ميكند و مينويسد شاه در مقابل اين حركت به كلي خود را باخته بود و اگر عَلَم كه در آن زمان عهدهدار مقام نخستوزيري بود قبول مسئوليت نميكرد در همان زمان در مقابل آيتالله عقبنشيني كرده بود. زونيس در شرح وقايع دوران انقلاب با مروري مجدد بر ضعفهاي ذاتي شاه مينويسد: در ماههاي آخر انقلاب شاه بر اثر ضربات روحي وارده در نتيجة بيماري سرطان و افسردگي ناشي از طغيان عمومي بر ضد خود، به موجودي «خالي و بياراده و بياعتنا به همه چيز» تبديل شد و در اين مرحله تنها راهي كه براي نجات رژيم او باقي مانده بود، حمايت جدي و مستقيم آمريكا بود. مقامات رسمي آمريكا بارها حمايت خود را از رژيم شاه اعلام كرده و دست او را براي هر اقدامي به منظور بقاي سلطنت خود باز گذاشته بودند. ولي شاه حمايت لفظي آمريكا را كافي نميدانست. او ميخواست آمريكاييها به جاي او تصميم بگيرند و كارتر حاضر به قبول چنين مسئوليتي نبود.
در دهة دوم پس از پيروزي انقلاب، بيشتر كتابهايي كه دربارة ايران در خارج منتشر شده تحليل اوضاع سياسي و اقتصادي و اجتماعي ايران است و در اين كتابها كمتر به گذشته و ريشهيابي انقلاب ايران پرداخته شده است. توجه به اوضاع ايران بهخصوص پس از انتخابات رياست جمهوري ايران در سال 1376 (1997) افزايش يافت و نويسندگان و مفسران خارجي بر اين باور بودند كه تب انقلاب در ايران فرو نشسته و عصر تازهاي آغاز شده است. از نكات جالب توجه اينكه بهترين كتابها را در اين دوران نويسندگان زن پديد آوردهاند كه از آن جمله ميتوان به كتابهاي ايرانيان نوشتة خانم «ساندرا مككي» ، آئينههاي ايراني نوشتة خانم «الين شيولينو» و آخرين انقلاب بزرگ نوشتة خانم «رابين رايت» اشاره نمود. كتاب خانم ساندرا مككي با فشردهاي از تاريخ ايران از عهد باستان تا برآمدن پهلويها آغاز ميشود و با شرح مفصلي دربارة تحولات اوضاع ايران در سلطنت پهلويها تا انقلاب اسلامي ادامه مييابد و وقايع بعد از انقلاب بخش پاياني كتاب را تشكيل ميدهد. در چاپ دوم كتاب كه در سال 1998 منتشر شده فصلي نيز به انتخاب آقاي خاتمي به رياست جمهوري و اميدهايي كه پديد آورده اختصاص يافته و نويسنده بر اين باور است كه خاتمي ميتواند يخهاي رابطة ايران و آمريكا را ذوب كند.
آئينههاي ايراني نوشتة خانم «الين شيولينو» و آخرين انقلاب بزرگ نوشتة خانم رابين رايت از جمله بهترين و جامعترين كتابهايي است كه دربارة ايران بعد از انقلاب نوشته شده است. خانم الين شيولينو نويسندة كتاب آئينههاي ايراني از بهمن سال 1357 كه با هواپيماي اختصاصي ارفرانس همراه آيتالله خميني به ايران آمد تا زمان انتشار كتاب آئينههاي ايراني در سال 2000 ميلادي بيش از بيست بار به ايران سفر كرده و در تمام وقايع مهم بعد از انقلاب از ماجراي گروگانگيري و جنگ ايران و عراق گرفته تا انتخاب آقاي خاتمي به رياست جمهوري و وقايع دوران رياست جمهوري ايشان حضور داشته و تصوير روشني از اوضاع سياسي و اقتصادي و اجتماعي ايران در كتاب خود ارائه ميدهد. خانم شيولينو با شخصيتهاي متعدد مذهبي و سياسي و فرهنگي در ايران مصاحبه كرده و از فصول جالب كتاب او جريان مسافرتش به اردكان زادگاه آقاي خاتمي پس از انتخاب وي به رياست جمهوري و مصاحبههايش با مادر و برادر خاتمي است. خانم شيولينو مينويسد چاپ مصاحبههايم با مادر و برادر خاتمي و عكسهاي خانوادگي خاتمي كه از مادر او گرفته بودم در نيويورك تايمز موجب ناراحتي خاتمي شده بود و گويا بعد از چاپ اين مصاحبه اعضاي خانوادهاش را از مصاحبه با روزنامهنگاران خارجي منع كرده بود. عكسهايي كه چاپ آنها موجب ناراحتي خاتمي شد، عكس او با دخترانش و همچنين عكس خاتمي در لباس افسري وظيفه در ارتش شاهنشاهي بود.
خانم رابين رايت نويسندة كتاب آخرين انقلاب بزرگ خبرنگار دو روزنامة معتبر آمريكايي واشنگتن پست و لوسآنجلس تايمز است كه اولين بار در سال 1973 به ايران آمده و در سي و پنج سال اخير صدها گزارش و مقاله دربارة ايران در مطبوعات آمريكا منتشر كرده است. خانم رابين رايت در دهمين سال انقلاب ايران نيز كتابي تحت عنوان دهة خميني نوشت كه قبلاً به آن اشاره شد. كتاب دوم خانم رابين رايت كه در سال 2000 چاپ شده، همان طور كه از نام كتاب برميآيد، انقلاب ايران را از حيث عظمت با انقلاب كبير فرانسه و انقلاب سال 1917 روسيه كه نظامهاي سلطنتي را در فرانسه و روسيه سرنگون ساخت مقايسه كرده و آن را آخرين انقلاب بزرگ تاريخ ميخواند. كتاب با شرح ديداري از آرامگاه آيتالله خميني و عظمت بناي آن آغاز ميشود و سپس به سير تحول اوضاع ايران طي بيست سال پس از پيروزي انقلاب ميپردازد. نويسنده نظرات گوناگون و متفاوتي را كه در بارة حكومت اسلامي و زندگي اجتماعي در ايران بيان شده است در اين كتاب منعكس كرده و از آن جمله فصل بلندي را به تشريح نظريات عبدالكريم سروش و محقق داماد اختصاص داده است. در كتاب خانم رايت كه در دورة اول رياست جمهوري آقاي خاتمي منتشر شده فصلي نيز به نهضت معروف «اصلاحطلبي» يا Reformation ديني اختصاص يافته و در مجموع تصوير مثبتي از آقاي خاتمي و امكان نزديكي و آشتي ايران انقلابي با غرب در دوران زمامداري او ارائه شده است، كه به حقيقت نپيوست.
كتاب ديگري نيز كه در سال 2002 و دورة دوم رياست جمهوري آقاي خاتمي در آمريكا منتشر شده و پاسخ فقط به خدا نام دارد عمدتاً دربارة دوران زمامداري آقاي خاتمي و علل ناكامي اوست. نويسندگان كتاب «ژنيو آبدو» و «جوناتان ليونز» زن و شوهري هستند كه از سال 1998 تا 2001 در ايران ميزيستند و براي روزنامههاي انگليسي و يك خبرگزاري بينالمللي كار ميكردند. علل شكست جريان موسوم به اصلاحطلبي در ايران در اين كتاب بيشتر از قول سردمداران اين حركت كه نويسندگان با آنها مصاحبه كردهاند بيان شده است.
در سال 2001 براي نخستين بار كتاب يك بانوي نويسندة ايراني در رديف كتابهاي Best Seller يا پرفروشترين كتابهاي آمريكا قرار گرفت و تا اواخر سال 2002 نيز در ليست ده كتاب پرفروش آمريكا باقي ماند. اين كتاب با نام نامأنوس خواندن لوليتا در تهران نوشتة خانم آذر نفيسي استاد پيشين دانشگاه تهران است كه پس از مهاجرت به آمريكا به استادي زبان و ادبيات انگليسي در يكي از معتبرترين دانشگاههاي آمريكا (جان هاپكينز) پذيرفته شده است. علت انتخاب نام «لوليتا» براي كتاب هم ظاهراً تداعي داستان عشق ممنوع كتاب لوليتا اثر نويسندة معروف روسي «ولاديمير نابوكوف» با شرايط اجتماعي حاكم بر ايران است. آذر نفيسي هنگام تحصيل در آمريكا در سالهاي قبل از انقلاب به جنبش دانشجويي مخالف شاه پيوست و با جوان دانشجويي كه او هم از فعالان اين جنبش بود ازدواج كرد. آذر و شوهرش پس از انقلاب و سقوط شاه به اميد كار و زندگي در ايران آزاد و رهاشده از يوغ استبداد به وطن بازگشتند. زندگي آنها در ايران در نخستين سالهاي پس از پيروزي انقلاب، در حد دلخواه و مورد انتظار آنها نبود، ولي به اميد روزهاي بهتر در ايران ماندند. آذر به تدريس زبان و ادبيات انگليسي در دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامي و دانشكدة علامة طباطبايي پرداخت، ولي با اولياي هر سه دانشكده بر سر نحوة تدريس و عدم مراعات حجاب اسلامي، آن طور كه مورد نظر رؤساي دانشگاهها بود، اختلاف پيدا كرد و از ادامة تدريس محروم شد. آذر پس از محروميت از تدريس در دانشگاه مدتي هم با تشكيل يك كلاس خصوصي ارتباط خود را با دانشجوياني كه به او علاقمند شده بودند حفظ كرد و سرانجام در سال 1376 تصميم گرفت ايران را ترك كند و پس از مراجعت به آمريكا در دانشگاه معروف جان هاپكينز به تدريس پرداخت. كتاب آذر نفيسي شرح زندگاني خود او و تصويري از ايران پس از انقلاب است. اما آنچه بيشتر موجب موفقيت و شهرت اين كتاب شده مباحث ادبي و نقد كتابهاي معروف ادبي جهان در كلاس خصوصي آذر است. آذر نفيسي ضمن شرح مباحثات ادبي كلاس خصوصي خود به شرح احوال دختران دانشجو و زندگي و مسائل و مشكلات روزمرة آنها نيز ميپردازد كه متضمن مسائل و مشكلات جامعة امروز ايران نيز هست و خواننده را با آنچه در ايران امروز ميگذرد آشنا ميسازد.
كتابهاي چند نويسندة ديگر ايراني نيز در سالهاي بين 2000 تا 2007 ميلادي مورد توجه قرار گرفته كه از آن جمله ميتوان به كتاب معماي ايراني نوشتة دكتر عباس ميلاني، روح ايران نوشتة افشين مولوي، ايران، يك ملت گسسته نوشتة حميد دباشي و بيداري ايران نوشتة شيرين عبادي اشاره نمود. كتاب معماي ايراني سرگذشت و سرنوشت اميرعباس هويدا است كه تحت عنوان معماي هويدا از طرف خود نويسنده به فارسي ترجمه شده است. كتاب روح ايران نوشتة افشين مولوي كه در سال 2005 منتشر شده تصوير شفافي از ايران امروز و طرز تفكر مردم ايران است. نويسنده كه متولد ايران است و دوران جواني خود را در آمريكا گذرانده است. در سال 1997 به عنوان يك ژورناليست به ايران ميآيد و از نزديك شاهد هيجان انتخابات خرداد 1376 بوده است. نويسنده در سفرهاي بعدي نوميدي مردم را از پيشرفت اصلاحات درمييابد و دلايل شكست جنبش اصلاحطلبي را تفسير ميكند. كتاب عمدتاً شرح سفرهاي نويسنده به نقاط مختلف ايران و بيان احساسات و اعتقادات مردم از زبان خود آنهاست. نويسنده ضمن شرح مسافرتهايش به شيراز و اصفهان و مشهد و تبريز ـ و همچنين ديدار از آرامگاه كوروش و خرابههاي تختجمشيد و حرم امام رضا (ع) و سعدي و حافظيه و آرامگاه مصدق در احمدآباد در تاريخ گذشتة ايران هم سير ميكند و چهرههاي برجستة ادبي ايران مانند حافظ و سعدي را معرفي مينمايد. مقايسة نويسندگان و شاعران امروز ايران با حافظ و شرح اينكه چرا حافظ اين قدر محبوب مردم است ــ چون دردها و گرفتاريهاي امروز مردم را بيان ميكند ــ بخشهايي از اين كتاب را به خود اختصاص داده است. مسائل و مشكلات امروز مردم ايران، زندگي دوگانة مردم در خلوت و بيرون از خانه و همچنين گفتگو با روحانيان و نمايندگان مجلس و روزنامهنگاران نيز فصول ديگر كتاب افشين مولوي را تشكيل ميدهد و به طور مثال در شرح ملاقات و گفتگو با محسن ميردامادي نمايندة مجلس ششم و از رهبران دانشجوياني كه سفارت آمريكا را اشغال و كاركنان سفارت را به گروگان گرفتند از قول او مينويسد: برنامة ما اين بود كه سفارت را براي دو يا سه روز و حداكثر يك هفته اشغال كنيم، به عنوان هشدار به آمريكا كه مثل گذشته به فكر برگرداندن شاه نبفتند. ولي وقتي آيتالله خميني حركت ما را تأييد كرد ديگر راه بازگشت نبود!
كتاب ايران، يك ملت گسسته كه در سال 2007 منتشر شده، در يك كلام كتاب متفاوتي است كه تاريخ معاصر ايران و مسائل جاري ايران را با ديدي انتقادي مورد بررسي قرار ميدهد و نه فقط به مسائل سياسي و اجتماعي بلكه به رويدادهاي ادبي و فرهنگي ايران نيز ميپردازد. حميد دباشي كه استاد دانشگاه معتبر كلمبيا است كتاب خود را با بحثي دربارة ادبيات ايران از سعدي نخستين شاعر ايراني كه آثار او به زبانهاي انگليسي و فرانسه و آلماني ترجمه شد تا شعر معاصر ايران آغاز ميكند و پس از بررسي رويدادهاي عصر قاجار و انقلاب مشروطيت و چگونگي انقراض قاجاريه و عصر پهلويها و علل و عوامل سقوط رژيم گذشته به رويدادهاي پس از انقلاب ميپردازد و تا دوران خاتمي و انتخابات رياست جمهوري سال 1384 كه به پيروزي غيرمنتظره محمود احمدينژاد انجاميد پيش ميرود. نويسنده پيروزي احمدينژاد را كه از او به عنوان يك چهرة مردمي ياد ميكند، امري طبيعي به شمار ميآورد و در پايان جاروجنجال تبليغاتي عليه برنامههاي اتمي ايران را اغراقآميز ميخواند و مينويسد در حالي كه ايران را از چهار طرف كشورهاي داراي سلاح اتمي محاصره كردهاند (اسرائيل ـ روسيه ـ پاكستان و آمريكا كه در خليج فارس حضور دارد) ايران را نميتوان از دسترسي به دانش اتمي محروم ساخت.
كتاب بيداري ايران نوشتة خانم شيرين عبادي كه خبرنگار ايراني مجلة تايم و روزنامة لوسآنجلس تايمز ، خانم آزادة معاوني آن را از متن فارسي به انگليسي برگردانده شرح حال نويسنده و وقايعي است كه در طول زندگي او چه در رژيم گذشته و چه پس از انقلاب روي داده است. نويسنده با لحني انتقادي از رژيم گذشته، بهخصوص 25 سال سلطنت ديكتاتوري شاه پس از سقوط حكومت مصدق ياد ميكند و مينويسد كه فعالانه در انقلاب شركت داشته ولي انتظارات او از انقلاب برآورده نشده است. شيرين عبادي ضمن شرح وقايع سالهاي پس از پيروزي انقلاب به پروندههايي كه به عنوان وكيل مدافع شاكيان يا متهمان در آن دخالت داشته و همچنين چگونگي دريافت جايزة صلح نوبل اشاره ميكند.
بيشتر كتابهايي كه در سالهاي اخير دربارة ايران منتشر شده به پروندة اتمي ايران و ادعاي تلاش ايران براي دستيافتن به سلاح اتمي اختصاص يافته، ولي پيش از پرداختن به اين كتابها، اشارهاي به چند كتاب مهم و مطرح ديگر نيز كه در چند سال اخير دربارة ايران منتشر شده است ضروري به نظر ميرسد. يكي از اين كتابها كتابي است دربارة تاريخ روابط ايران و آمريكا و ريشههاي اختلافات دو كشور تحت عنوان The Persian Puzzle كه ميتوان آن را معماي ايراني ترجمه كرد. نويسندة كتاب «كِنِت پولاك» از اعضاي عاليرتبة پيشين شوراي امنيت ملي آمريكا و سازمان مركزي اطلاعات آمريكا (سيا) بوده و به پروندههاي محرمانة مربوط به روابط ايران و آمريكا دسترسي داشته است. كتاب با فشردهاي از تاريخ ايران زير عنوان از «پرسپوليس تا پهلويها» آغاز ميشود. كتاب با تاريخچة روابط ايران و آمريكا ادامه مييابد و نويسنده كودتاي اوت 1953 (مرداد 1332) را سرآغاز بدنامي و مشكلات بعدي آمريكا در ايران به شمار ميآورد و مينويسد مصدق پس از اين ماجرا افسانه شد و اين باور در ايرانيان ريشه دواند كه اگر حكومت مصدق دوام مييافت ايران به يك كشور آزاد و دمكرات تبديل ميشد و مشكلات بعدي كه از ديكتاتوري شاه و حمايت آمريكا از وي سرچشمه گرفت پيش نميآمد. نويسنده سپس به سير روابط ايران و آمريكا در دوران سلطنت شاه پرداخته و مداخلات آمريكاييها در امور ايران در عزل و نصب نخستوزيران و اصرار براي اعطاي مصونيت سياسي به اعضاي هيئت مستشاران نظامي آمريكا را كه به نهضت خميني انجاميد از اشتباهات بزرگ آمريكا به شمار ميآورد. در بررسي و تحليل انقلاب ايران نويسنده سازمانهاي اطلاعاتي آمريكا را متهم ميكند كه با وابستگي به اطلاعات نادرستي كه ساواك شاه به آنها ميداد و ناآگاهي از بطن جامعة ايران، حركتي را كه در ايران شكل ميگرفت دستكم گرفتند و در واقع بازيچه دست شاه شدند!
بخش اعظم كتاب «كنت پولاك» به بررسي روابط آمريكا با ايران پس از پيروزي انقلاب اختصاص يافته و نويسنده پس از شرح اقداماتي كه به خصوص در دوران رياست جمهوري خاتمي براي ترميم روابط آمريكا با ايران صورت گرفت، به بحران كنوني در روابط آمريكا با ايران و ادعاهاي مقامات دولتي آمريكا دربارة تلاش ايران براي دست يافتن به سلاح اتمي و تهديد عمليات نظامي عليه ايران اشاره كرد و مينويسد حتي اگر ايران درصدد دست يافتن به سلاح اتمي باشد، توسل به عمليات نظامي براي متوقف ساختن برنامههاي اتمي ايران قابل توجيه نيست و اثر معكوس خواهد داشت. نويسنده سياست روشن و مثبتي را از سوي آمريكا در برابر ايران توصيه ميكند و مينويسد آمريكا نخست بايد امتيازات مشخصي مانند برداشتن كليه تحريمها و تضمين عدم تجاوز نظامي و عدم مداخله در امور داخلي ايران و حل مسئله اموال مسدود شدة ايران و در آمريكا را به ايران پيشنهاد كند و در صورت عدم تمكين ايران، با جلب موافقت و همكاري اتحادية اروپا و روسيه و چين و ژاپن اقدامات قاطع و مؤثري عليه ايران در پيش بگيرد. در اين قسمت هم عمليات نظامي عليه ايران توجيه نميشود و نويسنده تأكيد ميكند كه از عمليات يكجانبه و خودسرانة اسرائيل عليه ايران هم بايد جلوگيري به عمل آيد.
از كتابهاي ديگري كه در سالهاي اخير دربارة ايران منتشر شده است، ميتوان به كتاب لابيرنت ايراني كه به معني كلاف سردرگم يا هزارتوي ايراني است، مهمانان آيتالله ، همة مردان شاه و كشمكش بر سر ايران اشاره نمود. نويسندة كتاب لابيرنت ايراني «ديليپ هيرو» كه قبلاً نيز دو كتاب ديگر زير عنوان ايران تحت حكومت آيتاللهها و ايران : انقلاب از درون نوشته است، در كتاب اخير خود كه در سال 2005 منتشر شده است، به شرح ساختار پيچيدة حكومت در ايران و كشمكشهاي دروني بين جناحهاي مختلف پرداخته و در بخش پاياني كتاب به تحريم اقتصادي و تهديد عمليات نظامي براي متوقف ساختن برنامههاي اتمي ايران پرداخته و مينويسد هر گونه حمله نظامي عليه تأسيسات اتمي ايران بازتاب وسيعي در سراسر منطقه خواهد داشت و نه فقط تلاش ايران را براي دست يافتن به سلاح هستهاي توجيه خواهد كرد، با امكاناتي كه ايران در اختيار دارد منافع آمريكا و متحدينش را در سراسر منطقه به خطر خواهد انداخت.
در كتاب مهمانان آيتالله كه در سال 2006 منتشر شده است «مارك بوودن» نويسندة كتاب پس از قريب 27 سال كه در تاريخ انتشار كتاب از ماجراي گروگانگيري كاركنان سفارت آمريكا در تهران گذشته است، اين ماجرا را زنده كرده و داستان 444 روز اسارت گروگانها را از زبان خود آنها بيان ميكند. نويسنده در شرح مقدمات گروگانگيري به كميتهاي كه تصميم به اشغال سفارت آمريكا و به گروگان گرفتن كاركنان سفارت گرفت، اشاره كرده و مينويسد احمدينژاد كه از اعضاي اين كميته بوده با اشغال سفارت آمريكا و گروگانگيري مخالفت كرده، ولي اكثريت به اشغال سفارت و گروگانگيري رأي موافق داده است. نويسنده علاوه بر گروگانهاي سابق كه از زبان آنها حملات و انتقادات تندي را عليه گرونگيران نقل كرده با چند تن از ايرانياني كه در اين ماجرا دست داشتهاند، از جمله معصومة ابتكار و اصغرزاده و نعيميپور مصاحبه كرده است كه همگي عمل خود را توجيه ميكنند. نويسندة كتاب همچنين با آيتالله موسوي خوئينيها نيز كه عملاً رهبري عمليات گروگانگيري را بر عهده داشته مصاحبه كرده و از قول او مينويسد: هدف ما ساقط كردن دولت بازرگان نبود… ما پيشبيني ميكرديم تصرف سفارت چند روز بيشتر طول نميكشد و دانشجويان به تقاضاي دولت سفارت را ترك خواهند كرد.
كتاب همه مردان شاه به شرح ريشههاي اختلافات ايران و آمريكا و كودتاي 28 مرداد 1332 پرداخته و معتقد است كه آمريكا با اشتباه بزرگي كه در طرح كودتاي اوت 1953 و سرنگوني حكومت ملي مصدق مرتكب شد، زمينه را براي ديكتاتوري شاه و حوادثي كه به انقلاب ايران انجاميد فراهم ساخت. كتاب كشمكش بر سر ايران كه در سال 2007 چاپ شده است، مجموعة مقالات و گزارشهايي است كه «كريستوفر دوبلاگ» روزنامهنگار معروف آمريكايي طي سفرهاي متعددش به ايران از سال 1999 به بعد در مطبوعات آمريكا منتشر كرده و آخرين آنها تحت عنوان «ايراني گستاخ» كه به بهانة نقد دو كتاب تازه دربارة ايران: رويارويي با ايران و چهرة پنهان ايران نوشته شده به بحران كنوني در روابط ايران با غرب اختصاص دارد. نويسندة كتاب رويارويي با ايران يك ايراني مقيم لندن، علي انصاري عضو مؤسسة پادشاهي امور خارجي انگلستان است كه در اين كتاب به تشريح موقعيت ژئوپولتيك ايران در خاورميانه پرداخته و معتقد است كه اگر دول غرب بهخصوص آمريكا منافع حياتي ايران و سهمي را كه ايران شايستة آن است به رسميت بشناسند از همكاري ايران در حل مشكلات منطقه بهرهمند خواهند شد. نويسنده تأكيد ميكند كه «مشوق»هايي كه تاكنون براي متوقف ساختن تلاش ايران براي دست يافتن به سلاح اتمي ارائه شده براي ايرانيان كافي و قانعكننده نبوده است.
«كريستوفر دوبلاگ» سپس به نقد كتاب چهرة پنهان ايران نوشته «ري تاكي» پرداخته و ضمن بررسي برنامههاي اتمي ايران، از قول نويسندة كتاب چنين نتيجه ميگيرد كه برنامههاي اتمي ايران تهاجمي نيست و ايران در نهايت ميخواهد از اين حربه يا «كارت اتمي» خود براي يك معامله بزرگ و كسب امتيازاني از آمريكا و غرب بهره بگيرد. كريستوفر دوبلاگ در پايان به تحولات سياسي در ايران پس از انتخاب محمود احمدينژاد به رياست جمهوري پرداخته و امكانات و محدوديتهاي او را در سياست داخلي و خارجي مورد بررسي قرار ميدهد. نويسنده با تحليل سخنرانيها و نامههاي احمدينژاد به رهبران كشورهاي خارجي مانند رئيس جمهور آمريكا و صدراعظم آلمان مينويسد او واقعاً به آنچه ميگويد و مينويسد باور دارد، ولي در ايران بهخصوص در زمينة سياست خارجي و برنامة اتمي تصميمگيرندة نهايي رهبر مذهبي (ولي فقيه) است.
در سالهاي اخير اكثر كتابهايي كه در خارج دربارة ايران منتشر شده است، به برنامههاي اتمي ايران پرداختهاند، كه به طور نمونه به چند مورد اشاره ميكنم. كتابي به نام ايران اتمي كه در سال 2005 در آمريكا منتشر شده با شرح ماجراي اشغال سفارت آمريكا و گروگانگيري اعضاي سفارت در سال 1979 و سير روابط بحراني ايران و آمريكا آغاز ميشود و سپس به مرحلة جديد تنش در روابط آمريكا با ايران كه به برنامههاي اتمي ايران مربوط ميشود ميپردازد. نويسندة كتاب «جروم كورسي» بر اين باور است كه جمهوري اسلامي ايران براي بقاي خود و رويارويي با خطراتي كه موجوديت اين نظام را تهديد ميكند درصدد دست يافتن به سلاح اتمي است. نويسنده سپس به وحشت اسرائيل از دست يافتن ايران به سلاح اتمي اشاره كرده و از اسرائيل به عنوان «كشور يك بمبي» One Bombe State ياد كرده و مينويسد اصابت يك بمب اتمي به شهري مانند تلآويو در اسرائيل اين كشور را به كلي فلج خواهد كرد. نويسنده ضمن اينكه معتقد است اسرائيل يك ايران اتمي را تحمل نخواهد كرد، مشكلات و موانع يك حملة نظامي براي انهدام تأسيسات اتمي ايران را تشريح كرده و مينويسد تأسيسات اتمي ايران علاوه بر نقاطي كه شناخته شده در سراسر ايران ــ تخميناً در حدود سيصد نقطه ــ پراكنده شده و دسترسي به آنها بسيار دشوار است.
كتاب ديگري تحت عنوان ايران، بحراني كه در پيش است كه در سال 2006 در آمريكا منتشر شده است، برنامههاي اتمي ايران را از زاوية ديگري مورد بررسي قرار داده و اظهارات آقاي محمود احمدينژاد رئيس جمهور ايران را دربارة اينكه «اسرائيل بايد از نقشة جهان محو شود» يك تهديد جدي تلقي كرده و از يك «جهاد اتمي» سخن ميگويد. نويسندة كتاب «مارك هيچكاك» كه كشيش است و آثار قبلي او بيشتر مربوط به مباحث مذهبي و تجزيه و تحليل كتاب مقدس است، در شرح برنامههاي اتمي ايران نيز به كتاب مقدس استناد كرده و با تفسير كتاب «حزقيال نبي» در عهد عتيق مينويسد كه حمله براي نابودي اسرائيل از طرف ايران در باب 38 و 39 كتاب حزقيال نبي پيشبيني شده است!…
در كتاب ديگري تحت عنوان شمارش معكوس تا وحشت نويسنده «كورت ولدون» كه نمايندة كنگرة آمريكا و نايب رئيس كميته نيروهاي مسلح كنگره بوده مدعي است كه از طريق يك منبع آگاه ايراني در پاريس از پيشرفتهاي ايران در راه ساختن بمب اتمي آگاه شده است. نويسنده اين منبع «آگاه» را كه با نام مستعار علي از او ياد ميكند از مقامات سطح بالاي ايراني در رژيم گذشته معرفي مينمايد و مينويسد اطلاعات خود را از اين منبع از سال 2003 به بعد در اختيار مقامات سازمان سيا گذاشته، ولي مقامات سيا به اين عنوان كه منبع مزبور قابل اعتماد نيست به اطلاعاتي كه وي در اختيار آنان گذاشته است توجه نكردهاند. (بعد از انتشار اين كتاب كه متضمن انتقادات تندي از سازمانهاي اطلاعاتي آمريكا بود، مطبوعات آمريكا از قول «يك منبع اطلاعاتي» فاش كردند كه منبع مورد اشارة نمايندة كنگره فريدون مهدوي وزير بازرگاني ايران در اواخر رژيم گذشته و از دوستان منوچهر قرباني فراست كه اطلاعات قبلي او دربارة ايران مجعول و گمراهكننده بوده است).
از كتابهاي ديگري كه در اين زمينه منتشر شده است ميتوان به كتاب تروريسم اتمي به قلم «گراهام آليسون» و زمينه يا مقدمهاي براي ترور به قلم «ژوزف ترنتو» اشاره نمود. هر دو كتاب مانند كتابهاي قبلي بر مبناي خطر موهوم دست يافتن ايران به سلاح اتمي و امكان دست يافتن گروههاي تروريستي به اين سلاح نوشته شده و پر از اشتباهات و تحليلهاي غلط و غيرمستند دربارة مسائل ايران است. نويسندة كتاب زمينه يا مقدمهاي براي ترور در تحليل وقايع گذشته و مقدمات انقلاب ايران هم مرتكب اشتباهات فاحشي شده و پس از آنكه مينويسد دوستي «ريچارد هلمز» رئيس سابق سيا و سفير آمريكا در ايران با شاه موجب دادن اطلاعات غلط به واشنگتن و غافل ماندن آمريكا از رشد حركات انقلابي در ايران شد، آخرين سفير آمريكا در ايران «ويليام سوليوان» را به نام «توماس سوليوان» ميخواند و از بيماري شاه كه سرطان غدد لنفاوي بود به عنوان «سرطان پروستات» نام ميبرد و بالاخره مينويسد كارتر و همسرش در جشنهاي دوهزار و پانصدمين سال شاهنشاهي ايران حضور داشتند، در حالي كه اين جشنها در زمان رياست جمهوري نيكسون برگزار شد و كارتر سالها بعد از آن در شب ژانوية سال 1978 به ايران آمده بود!
بررسي كتابهاي مربوط به ايران را با اشارهاي به كتاب شمارش معكوس تا بحران به قلم «كنت تيمرمن» كه بيشتر از همه در رسانههاي آمريكايي دربارة آن بحث و گفتگو و در واقع تبليغ شده است به پايان ميآوريم. اين كتاب چهارصد صفحهاي آشكارا براي تحريك افكار عمومي و تأثيرگذاري در مراجع تصميمگيري آمريكا نوشته شده و مضمون اصلي كتاب تأكيد بر اين مطلب است كه ايران مجدانه در تلاش دست يافتن به سلاح اتمي است و همزمان با پيشرفت برنامههاي توليد سلاح هستهاي، موشكهاي دورپرواز تازهاي هم در ايران ساخته شده است كه نهفقط اسرائيل و اروپا، بلكه آمريكا را هم تهديد ميكند! منابع و مستندات كتاب هم سست و ضعيف و بيشتر مبتني بر اظهارات كساني است كه مدعي هستند در سازمانهاي اطلاعاتي ايران يا تشكيلات نظامي صاحب مقاماتي بودهاند و هر يك به دلايلي از ايران فراري شدهاند. از جمله ادعاهاي مضحك كه براي نخستين بار در اين كتاب عنوان شده اين است كه يك گروه سي نفري از سازمان القاعده به رياست ايمن الظواهري مرد شماره 2 اين سازمان پس از بنلادن، در ژانويه سال 2001 به ايران آمدند و طرح عمليات 11 سپتامبر 2001 در ايران ريخته شد!
چاپ اخير كتاب شمارش معكوس تا بحران با عنوان دوم رويارويي نهايي هستهاي با ايران با فصل تازهاي دربارة چگونگي انتخاب محمود احمدينژاد به رياست جمهوري ايران و افكار و انديشههاي او منتشر شده و به صراحت اين مطلب را عنوان ميكند كه انتظار تعديل و تغيير روية حكومت فعلي ايران انتظاري عبث و بيهوده است و آمريكا بايد به طور جدي در انديشه تغيير رژيم در ايران باشد!…
* * *
علاوه بر كتابهايي كه در سالهاي پس از انقلاب دربارة ايران منتشر شده و به اختصار به پارهاي از آنها اشاره شد، طي سي سال گذشته مسائل مربوط به ايران در صدها كتاب ديگر نيز اعم از خاطرات رهبران و رجال سياسي و بررسي مسائل بينالمللي عنوان شده است، كه به بعضي از آنها مانند آنچه در خاطرات كارتر و برژينسكي آمده است اشاره شد و به چند مورد مهم ديگر نيز در پايان اين بررسي اشاره ميكنيم.
«والري ژيسكاردستن» رئيس جمهور سابق فرانسه در خاطرات دوران رياست جمهوري خود زير عنوان قدرت و زندگي بخشي را به انقلاب ايران، دوران اقامت آيتالله خميني در فرانسه و كنفرانس گوادلوپ اختصاص داده و برخلاف كارتر كه مدعي است در گوادلوپ رهبران انگليس و فرانسه ادامة حمايت از شاه را بيفايده ميدانستند مدعي است كه اين كارتر بود كه گفت «شاه ديگر نميتواند بماند… مردم ايران ديگر او را نميخواهند و دولتمردي در ايران باقي نمانده است كه حاضر به همكاري با او باشد.». ژيسكار دستن مدعي است كه از شاه حمايت كرده و گفته است «نظر من اين است كه بايد از شاه پشتيباني كرد، زيرا با وجود اينكه منفرد و تضعيف شده است، تنها نيروي موجود در برابر جريان مذهبي يعني ارتش را در اختيار دارد!». ژيسكار دستن همچنين مدعي است كه قصد اخراج آيتالله خميني را از فرانسه داشته است و مقدمات امر هم فراهم شده بود، ولي شاه او را از اين كار بازداشته است!
مارگارت تاچر نخست وزير انگلستان در جريان انقلاب ايران هم در كتابي تحت عنوان State Craft كه ميتوان آن را هنر مملكتداري يا «فن حكومت» ترجمه كرد، ضمن تعليم فن حكومت به دولتمردان انگليسي به وقايع مهم دوران زمامداري خود نيز اشاره كرده و دربارة مسائل ايران، پس از اشاره به انقلاب ايران و سير تحولات پس از انقلاب در ايران به موضوع انتخاب آقاي خاتمي به رياست جمهوري ايران پرداخته و با توجه به اين كه كتاب در سال 2002 و در دوران رياست جمهوري آقاي خاتمي چاپ شده است مينويسد: اميدهايي كه دربارة او در غرب بهوجود آمده بياساس است و در نظام حكومتي ايران كه قدرت و اختيار در دست رهبر روحاني كشور است، خاتمي اگر هم در وعدههايش صادق باشد، توانايي انجام اين وعدهها را ندارد. مهمترين قسمتكتاب خانم تاچر دربارة ايران مربوط به برنامههاي اتمي ايران است. خانم تاچر در اين كتاب كه چند سال قبل از انتخاب آقاي احمدينژاد به رياست جمهوري چاپ شده مدعي است كه ايران به دنبال دست يافتن به سلاح اتمي است و اگر اسرائيليها درصدد انهدام تأسيسات اتمي ايران برآيند، واكنش ايران در برابر چنين حملهاي ميتواند به يك فاجعة جهاني منجر گردد.
«رابرت گيتس» رئيس سابق سازمان سيا و وزير دفاع فعلي آمريكا نيز در كتابي تحت عنوان از ميان سايهها كه خاطرات دوران سي سال خدمت او در سازمانهاي اطلاعاتي آمريكاست، در شرح ماجراي گروگانگيري كاركنان سفارت آمريكا در تهران نخست به جزئيات ملاقات و مذاكرات مرحوم مهندس بازرگان اولين نخست وزير پس از انقلاب با برژينسكي در الجزيره اشاره كرده و مينويسد: من (رابرت گيتس) در آن ملاقات تاريخي به عنوان نمايندة سازمان سيا شركت داشته و مذاكرات اين جلسه را براي اطلاع رئيس وقت سيا (درياسالار ترنر) يادداشت ميكردم. اين ملاقات به تقاضاي آقاي بازرگان صورت گرفت و براي اينكه حضور آقاي بازرگان در محل اقامت مشاور امنيت ملي رئيس جمهور آمريكا توجه خبرنگاران را به خود جلب نكند، جلسة ملاقات به طور خصوصي در محل اقامت بازرگان تشكيل شد. در اين جلسه علاوه بر آقاي بازرگان، آقايان دكتر ابراهيم يزدي و دكتر چمران هم حضور داشتند. در اين ملاقات برژينسكي به بازرگان گفت كه آمريكا انقلاب ايران را پذيرفته و آمادة همكاري و كمكهاي اقتصادي و نظامي به رژيم جديد ايران است. مذاكرات در محيط گرم و دوستانهاي برگزار شد و زمينة مساعدي براي توسعة روابط آمريكا و رژيم جديد ايران فراهم آمد. تنها مورد اختلاف مسئله پذيرفتن شاه مخلوع در آمريكا بود و بازرگان ميگفت آمريكا بايد شاه را براي محاكمه به دولت ايران تحويل بدهد. برژينسكي در پاسخ گفت كه آمريكا نميتواند با چنين درخواستي موافقت كند، زيرا چنين كاري با مباني اخلاقي كه آمريكاييها به آن پايبندند تطبيق نمينمايد.
رابرت گيتس سپس به ماجراي گروگانگيري كه پس از بازگشت بازرگان از الجزيره و افشاي موضوع ملاقات و مذاكرات او با برژينسكي صورت گرفت، اشاره كرده و براي نخستين بار از اين راز پرده برميدارد كه علت خودداري آمريكا از شدت عمل در برابر اشغال سفارت و گروگانگيري اتباع آمريكا در ايران اين بود كه روسها بلافاصله پس از گروگانگيري، براي مقابله با مداخلة نظامي احتمالي آمريكا در ايران دست به كار شدند و در همان ماه نوامبر سال 1979، يعني در عرض دو هفته پس از گروگانگيري، دوازده لشگر مجهز روسي در منطقة قفقاز (مرز آذربايجان ايران با شوروي) و چهار لشگر در تركمنستان (مرز خراسان و شوروي سابق) براي حمله به ايران در صورت مداخلة نظامي آمريكا مستقر شدند. اطلاعاتي كه از داخل شوروي به دست آمد حاكي از اين بود كه روسها مصمم به بهرهبرداري از بحران گروگانگيري هستند و در صورت مداخلة نظامي آمريكا به اشغال ايالات شمالي ايران اكتفا نكرده و تا اصفهان پيشروي خواهند كرد. با قدرت يافتن نيروهاي چپ در ايران در اوايل انقلاب روسها زمينه را براي تسلط بر اين كشور و بيرون آوردن مهار قدرت در ايران از نيروهاي مذهبي مساعد تشخيص داده بودند و كارتر با آگاهي از اين خطر از شدت عمل در برابر ايران پرهيز نمود.
رابرت گيتس در دنبالة اين مطلب مينويسد: خويشتنداري كارتر در مقابل ايران، بهانة مداخلة نظامي در ايران را از دست روسها گرفت. ولي برژنف با استفاده از گرفتاري آمريكا در ايران، افغانستان را مورد تجاوز قرار داد و چهار لشگر روسي كه در ماه دسامبر 1979 وارد افغانستان شدند همان نيروهايي بودند كه براي مداخله در ايران، در تركمنستان متمركز شده بودند…
«مانوئل نوريگا» رئيس جمهور پيشين پاناما نيز كه اكنون در آمريكا زنداني است، در كتابي تحت عنوان اسير آمريكا كه در زندان نوشته است، فصلي را به شاه اختصاص داده و در بالاي اين فصل جملهاي از «سيمون بوليوار» قهرمان معروف جنگهاي استقلال آمريكاي لاتين را به اين مضمون نقل كرده است كه «امريكا دوست نميخواهد، نوكر ميخواهد»!
نوريگا كه در دوران زندگي تبعيدي شاه در پاناما، رئيس سازمان امنيت پاناما و مأمور مراقبت از شاه بوده است، براي نخستين بار فاش ميكند كه در مدت اقامت شاه در پاناما حداقل شش بار براي شكستن حريم امنيت اطراف محل اقامت او اقدام شد و چند پرواز شبانه نيز براي حمله به خوابگاه شاه صورت گرفت كه همة آنها دفع شد، ولي از انتشار خبر اين عمليات جلوگيري به عمل آمد. نوريگا همچنين براي نخستين بار فاش ميكند كه شاه پيشنهاد مقامات آمريكايي را براي اعزام يك گروه كوماندو براي محافظت از وي رد كرد و به صراحت گفت كه هيچ گونه اعتمادي به آمريكاييها ندارد. نوريگا اضافه ميكند كه شاه به قدري نسبت به آمريكاييها بدگمان شده بود كه در تماسهاي تلفني خود به خارج هم احتياط ميكرد و ترجيح ميداد مطالب خود را حضوراً با من و ديگران در ميان بگذارد. او تصور ميكرد كه آمريكاييها مكالمات تلفني او را كنترل و ضبط ميكنند و روزي ممكن است از اين شنودهاي تلفني عليه خود او استفاده كنند. شاه نميخواست آمريكاييها از برنامة مسافرت او، حتي رفت و آمدش در داخل پاناما مطلع شوند، زيرا از اين بيم داشت كه طرحي براي ترور او در جريان اين رفت و آمدها به موقع اجرا گذاشته شود. او يكي دو بار آشكارا از عدم اعتماد خود به آمريكاييها با من سخن گفت و تأكيد كرد كه آمريكاييها وقتي پاي منافعشان در ميان باشد اخلاق و سوابق دوستي و صميميت را زير پا ميگذارند.
از تازهترين كتابهايي كه در آمريكا منتشر شده و بخش اعظم آن به ايران اختصاص دارد بايد به كتاب احياء شيعه نوشتة ولي نصر اشاره نمود. كتاب با تاريخچه تشيع و تشريح معتقدات شيعيان و تفاوت آن با اهل سنت آغاز ميشود و پس از شرح مفصلي دربارة انقلاب اسلامي ايران و افكار و عقايد آيتالله خميني به تحولات اخير در جهان شيعه ميپردازد و مينويسد كه آمريكاييها با حمله به عراق و سرنگوني صدام حسين بهترين فرصت را براي توسعة نفوذ جمهوري اسلامي ايران فراهم آوردند. ولي نصر پس از تشريح نتايج اين حمله كه تشكيل دومين حكومت شيعه در جهان پس از ايران بود، به تشريح افكار و عقايد آيتالله سيستاني مرجع تقليد شيعيان عراق كه از شاگردان و پيروان آيتالله خوئي است پرداخته است.
* * *
علاوه بر كتابهايي كه به آنها اشاره شد، در سالهاي اخير بعضي از نشريات معتبر خارجي ويژهنامههايي نيز دربارة ايران منتشر كردهاند كه اشارهاي به بعضي از آنها بيمناسبت به نظر نميرسد. نشرية امور بينالمللي كه از انتشارات دانشگاه كلمبياست در ويژهنامهاي دربارة ايران كه در سال 2007 منتشر كرده 12 مقاله دربارة مسائل مختلف مربوط به ايران دارد كه از آن جمله بايد به مقالة جهانگير آموزگار دربارة دورة رياست جمهوري احمدينژاد، مقالهاي از نيكي كدي دربارة نقش زنان ايران در مبارزات سياسي و اجتماعي، مقالهاي از دكتر جواد ظريف نمايندة پيشين ايران در سازمان ملل متحد دربارة روابط ايران و آمريكا و مقالهاي از كريم سجادپور دربارة برنامههاي اتمي ايران اشاره نمود.
نشرية معتبر ديگر آمريكايي منافع ملي نيز كه به مديريت هنري كيسينجر وزير خارجة پيشين آمريكا منتشر ميشود در ويژهنامهاي دربارة ايران مقالاتي از چند شخصيت برجسته و نويسندة معروف آمريكايي دربارة ايران دارد كه از آن جمله بايد به مقالات «برنت اسكوكرافت» مشاور پيشين امنيت ملي رئيس جمهور آمريكا، «ري تاكي» ، «پاتريك لانگ» و «لاري جانسون» و «ريچارد بتس» اشاره نمود. مقالة مشاور پيشين امنيت ملي آمريكا نسبت به سياستهاي دولت بوش در ايران لحن انتقادي دارد و مينويسد روش غيرقابل انعطاف آمريكا در قبال ايران مانع ايجاد تفاهم بين دو كشور شده است. ري تاكي نويسندة معروف آمريكايي پيروزي احمدينژاد در انتخابات رياست جمهوري سال 2005 و دوران رياست جمهوري او را بازگشت نسل جنگ به صحنة سياست ايران و احياي ارزشهاي اوايل انقلاب به شمار ميآورد و در عين حال با سياست آمريكا در قبال ايران هم نظر موافقي ندارد. پاتريك لانگ و لاري جانسون در مقالة مشتركي دربارة برنامههاي اتمي ايران موانع و خطرات اقدام نظامي عليه ايران را بررسي ميكنند و ريچارد بتس نويسندة ديگر آمريكايي همين موضوع را از زاوية ديگري مورد بررسي قرار داده و مينويسد آنچه دربارة خطر يك ايران اتمي در رسانههاي غربي عنوان ميشود مبالغهآميز است.