رازهای عاشقانه/ ترانه مسکوب
رازهاى عاشقانه مشروطيت
نوشته زهرا عربپور
چاپ اول – 1386
298 ص – 3500 تومان
نشر شهاب – تهران
انقلاب مشروطيت ايران، جنبشى است كه از تغييرات در ساختار سياسى كشور شروع شد و با تحولاتى كه در اقتصاد و فرهنگ به وجود آورد، دوران تازهاى را در تاريخ ايران زمين به خود اختصاص داد؛ مشروطيت با ادبيات خاص خود، پيش از استقرار اولين پارلمان در ايران و تدوين نخستين قانون اساسى عرفى، با گزارشاتى كه اولين كاروان فرنگرفتگان در نوشتههاى خويش ثبت كرده بودند، به فرهنگ و ادب ايرانى راه پيدا كرد. در تثبيت فرهنگ و ادب مدرنيته، اولين نمايشنامههايى با مضامين اجتماعى و اخلاقى نوشته شدند؛ نخستين داستانهاى كوتاه در سبكهاى مختلف به تأليف درآمدند؛ ادبيات منظوم تن به دگرگونى پايهاى داد و سبك و محتواى قدمايى به مسلخ نقد سپرده شده و شعر نو به وجود آمد. در يكصد سال گذشته فرهنگ مشروطيت كه در حقيقت حامل فرهنگ و ادبيات مدرنيته است، گسترش قابل توجهى كرده است؛ دهههايى بعد از استقرار نظام سياسى مشروطه، شعر نو در صدر ادبيات منظوم ايرانى نشست. رمان ايرانى پديدار شد و توابعى از فرهنگ مدرن در تئاتر – سينما و موسيقى به منصه ظهور رسيدند. با اين حال، مشروطيت از همان اوان استقرار در جامعه ايرانى، خود تبديل به موضوع نوشتهها و هنرهاى تجسمى شد و مفهوم «مشروطيت در هنر و ادبيات» شكل گرفت. در زمينه ادبيات داستانى، در كنار بعضى از رمانها و داستانهاى كوتاه كه نيمنگاهى به دوران مشروطيت داشتند، نخستين رمان مرتبط با انقلاب مشروطيت را شهرنوش پارسىپور در طوبى و معناى شب، ارائه كرد و حكايت مشروطه را به موضوع داستانى تبديل كرد. در سالهاى اخير كه همزمان با يكصدمين سالگرد وقوع انقلاب مشروطيت ايران بود، باز مشروطيت و مفاهيم و مضامين آن، به موضوع اشعار و داستانهاى ايرانى تبديل و در زمينه ادبيات داستانى دو كتاب با محوريت مشروطيت انتشار يافت. عشق در سالهاى مشروطه از مهناز سيدجواد جواهرى و رازهاى عاشقانه مشروطيت اثر زهرا عربپور، دو داستان بلندى هستند كه در دو سال گذشته منتشر شدهاند؛ عربپور روايت خود را حول محور يكى از خاندانهاى سرشناس مشروطه خواه – حاج امينالضرب – بازسازى مىكند؛ زمان روايت عربپور، از ماجراى ورود سيد جمالالدين اسدآبادى به ايران و ظهور پديده ميرزا رضا كرمانى شروع و به تشكيل اولين پارلمان در ايران و اعاده مشروطيت ختم مىشود؛ پيشزمينههاى كشيده شدن ميرزا رضا به مريدى اسدآبادى و عاقبت او در ترور ناصرالدين شاه، كه عربپور با مراجعه به متون تاريخى، مستندات آن را به سبك داستانى بازخوانى مىكند، براساس واقعهاى تاريخى است كه در پنجاهمين سال سلطنت ناصرالدين شاه، ميرزا رضا كرمانى كه چندى قبل مورد تعدى حاكم تهران قرار گرفته و پس از تحمل زندان و ظلم حكومت، در جستجوى كار به استانبول رفته بود، در آنجا با سيد جمالالدين اسدآبادى ديدار كرده و تحت تأثير افكار او، به ايران بازگشته و مبادرت به ترور ناصرالدين شاه در حضرت عبدالعظيم نمود. كشته شدن ناصرالدين شاه، حاكميت قاجاريه را از حالت صلب و بسته آن خارج ساخت و با حكومت مظفرالدين شاه، راه براى جنبش مشروطيت و تحول در نظام سياسى ايران فراهم شد. ميرزا رضا كرمانى زمانى كه پسربچهاى نابالغ بود، با از دست دادن پدر خود رو به دستفروشى آورد و با رشد سن و كسب و كارش، در ميان پارچهفروشان اعتبارى پيدا كرد. فصل اول داستان عربپور از اين موقعيت اجتماعى ميرزا رضا كرمانى شروع مىشود و همراه با وقايع تاريخ و رفته رفته با ادغام رويدادهاى عشقى، خواننده را به جريانات تحصن مشروطهخواهان در شاه عبدالعظيم و بستنشينى در سفارت بريتانيا و دوران صدور فرمان مشروطيت و افتتاح اولين پارلمان ايران مىكشاند. بهتر است كه در كنار سخن از سبك داستانسرايى عربپور، منابع تاريخى او را هم در نظر داشته باشيم كه چگونه عربپور براى مستند كردن داستانش و درهمآميختگى واقعيت تاريخى با مفاهيم ادبى، از آنها استفاده برده است؛ دورهاى كه داستان رازهاى عاشقانه مشروطيت اتفاق افتاده و روايت شدهاند، از نظر زمانى نزديك به بيست سال از تاريخ پيشزمينهها و استقرار مشروطيت در ايران را دربر مىگيرد. منابع تاريخى كه از جريانات اين دوره از ترور ناصرالدين شاه تا گشايش پارلمان، نوشته شدهاند و عربپور در پردازش رمانش از آنها بهره گرفته عبارتند از منابع درجه اول و اسناد معتبر تاريخى نظير: تاريخ بى دروغ در وقايع. كشته شدن ناصرالدين شاه قاجار. خاطرات سياسى ميرزا علىخان امينالدوله. خاطرات و اسناد ظهيرالدوله. انقلاب مشروطيت ايران. تاريخ انقلاب ايران. تاريخ بيدارى ايرانيان. مشاهدات و تحليل اجتماعى و سياسى از تاريخ انقلاب مشروطيت ايران. پنجاه سال تاريخ ناصرى. خاطرات حاج سياح. حيات يحيى. ايران امروز 1906 – 1907. واقعات اتفاقيه در روزگار. روزنامه اخبار مشروطيت و انقلاب ايران.
از ديگر مسائلى كه داستان عربپور را در رديف رمانهاى تاريخى قرار مىدهد، ماجراى ترور اتابك و به توپ بسته شدن پارلمان و سرانجام اعاده مشروطيت، جاى گرفتهاند كه همه براساس شواهد تاريخى، اين داستان را جزو سبكهاى رئاليستى با مايههاى رومانتيك قرار مىدهند؛ عربپور در اين زمينه هم نوشته خود را مستند بر منابع تاريخى كرده است؛ براى اطلاع از جريان بازگشت اتابك به ايران و تشكيل كابينه تا ترورش در فضاى مجلس شوراى ملى مىتوان رد پاى اين منابع را در داستان رازهاى عاشقانه مشروطيت ديد:
روزنامه تمدن؛ قتل اتابك و شانزده مقاله تحقيقى ديگر؛ يادداشتهاى تاريخى مستشارالدوله؛ روزنامه انجمن، شماره 128؛ سرگذشت شخصى حيدرخان عمواوغلى؛ ايدئولوژى نهضت مشروطيت ايران؛ شرح زندگانى من؛ رهبران مشروطه؛ سياستگران دوره قاجار؛ بمباران مجلس شوراى ملى در سال 1326 هجرى.
بر پايه اين منابع، امينالضرب به روايت عربپور در گيرودار تجارت و ارتباطات سياسى براى استقرار مشروطيت، گرفتار ماجرايى عشقى با يكى از كلفتهاى خانهاش مىشود؛ ماجراى عشقى امينالضرب و غزال، هم از نظر معيارهاى اجتماعى دوران قاجاريه ساختارشكنانه است و هم از نظر شخصيت سياسى امينالضرب، غيرمتعارف است. امينالضرب از يك سو داماد دربار است و زنش يكى از نوادگان فتحعلى شاه و از سوى ديگر در اقتصاد ايران داراى اسم و رسمى است؛ بنابراين علاقه او به كلفت خانه، در هالهاى از نگاهها و خواستههاى رازورانه فرو مىرود. غزال كلفتى است كه از طبقه فرودست و روستايى ايران دوره قاجار براى خدمتكارى به اندرون امينالضرب راه يافته و پيش از اين كه زنش به ارتباط معمولى و آغازين آنان مشكوك شود، در تداركات صاحب خانه قرار دارد و بعد از مراقبتهايى به آشپزخانه تبعيد مىشود. در اين بين با اينكه رمان آكنده از ايدههاى فمينيستى است، اما از مكرهاى زنانهاى كه در جامعه و خانه مردسالار ايرانى رواج دارند، خالى نيست و نويسنده با مهارت نشان مىدهد كه در فرودستى زنان، اقتدار مردانه از طرف خود زنان بر يكديگر اعمال مىشوند. از طرفى اين رمان فراتر از بازخوانى رويدادهاى سياسى و رخدادهاى عاطفى، آداب و رسوم اخلاقى و جنسى جامعه سنتى و طبقاتى ايران عصر قاجار به چالش مىكشد و با طرح دومين ماجراى عشقى كه ميان درشكچى پسر امينالضرب كه از طبقه محروم جامعه است با دخترى از طبقات بالاى اشرافى، پديده و مفهوم عشق را فراتر از اخلاقيات عرفى و رسومات اجتماعى مىبرد.
رمان رازهاى عاشقانه مشروطيت دومين اثر زهرا عربپور است كه با نثرى روان و قابل فهم ماجراهاى عاشقانه را توأم با رويدادهاى سياسى عصر مشروطيت در اختيار خوانندگان قرار مىدهد؛ از عربپور پيش از اين داستان بلند جايم اينجا نبود توسط انتشارات ليوسا منتشر شده و به تازگى رمان زنان عصيانگر توسط نشر درسا به بازار آمده است؛ اگر سه رمان عربپور را به ترتيب تاريخ نگارش آنها در نظر بگيريم، يك خط سير تعالى و پختگى و دريافت گوهر رماننويسى را در آنها به طور بارز و مشخص مىبينيم، كه از واقعيت زندگى و ايدههاى نويسنده – هر كدام با استفاده از سبكى در رماننويسى – نشأت گرفته است. دغدغه عربپور در داستانهايش، درونمايهاى از ايدههاى تساوىطلبانه براى زنان و محروميتى است كه آنان در جامعه و خانواده و با تبعيضات اخلاقى و حقوقى از وجود آنها رنج مىبرند. عربپور سعى كرده است كه در سه داستان بلند و رمان خود، بخشهايى از نابرابريهاى اجتماعى زنان را در اجتماع به تصوير بكشد و با آشنايىزدايى از مفهوم و پديده عشق، آن را به موضوعى عينى، زمينى، جدى و نيازى واقعى در نوشتههايش تبديل مىكند. در رمان رازهاى عاشقانه مشروطيت اغلاط بسيارى راه يافته و در چندين موضوع، نشانى از اعمال مميزى و سانسور، بخشهايى از سير روايت عاشقانه را دچار وقفه و خواننده را با سردرگمى مواجه مىسازد. اكنون كه اين كتاب در آستانه چاپ دوم قرار گرفته، شايسته است كه با ويراستهاى جديد و حدالامكان بازپرداختى از موارد تن داده به مميزى، انتشار يابد.