شب علی رضاقلی برگزار شد/پریسا احدیان

عصر جمعه بیست و سوم فروردین ماه سال یکهزار و سیصد و نود و هشت، چهارصد و پنجاه و یکمین شب از مجموعه شب های مجلۀ بخارا با همراهی مؤسسۀ مطالعات دین و اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبایی به شب «علی رضاقلی» اختصاص یافت.

در این شب سخنرانان: تقی آزاد ارمکی، محمد ترکمان، هادی خانیکی، علی اصغر سعیدی، محمد تقی فاضل میبدی، حسن طایی، فرشاد مؤمنی، سراج وحیدی، علی دهباشی و علی رضا قلی به سخنرانی پرداختند. و متن پیام محسن رنانی را رسول رئیس جعفری قرائت کرد.

در ابتدا علی دهباشی ضمن خوشامدگویی به میهمانان حاضر در این مجلس با طرح عنوان «چرایی اکنون در هر زمان» چنین سخنانش را آغاز کرد:

“در تاریخ دور و دراز این سرزمین که در چهارراه حوادث قرار گرفته است همواره یک پرسش اساسی از سوی بزرگانش که شامل ادبا و دیگر دردمندان بوده است مطرح بوده و آن چرایی اکنون در هر زمان. این درد و جستجو در تمامی آثار باقی مانده چه شعر و چه نثر را در طی قرون می توان مشاهده کرد. بعد از انقلاب مشروطیت این جستجو ها و پرسش ها شدت گرفت. مجموعۀ آنچه به عنوان تاریخ، مردم شناسی، جامعه شناسی و سفرنامه باقی مانده است حکایت از پرسش هایی از این دست هست که به صور گوناگون مطرح شده است. اندیشه وران ما در این جستجو به نتایج گوناگونی رسیده اند از منظر شیوۀ تولید آسیایی بگیرید تا جامعۀ کوتاه مدت تا نتایجی که از منظر تاریخ طبقاتی مطرح شده است.”

علی دهباشی از جایگاه دکتر علی رضاقلی در حوزه اقتصاد سخن گفت
علی دهباشی از جایگاه دکتر علی رضاقلی در حوزه اقتصاد و جامعه شناسی سخن گفت

وی در ادامه با یادی از جایگاه علی رضاقلی در نظریه پردازی های حوزۀ اقتصاد و جامعه شناسی و … چنین گفت:

“اما در مورد استاد دکتر رضا قلی کاملا با همۀ استادان و نظریه پردازان ما بحث متفاوت می شود. ایشان از همان نوجوانی که درد ایران را در خود حس کردند و در جستجوی چرایی آنچه که می گذشت پا به اندیشه وری و پا به جستجو در عرصه های گوناگون گذاشتند، حاصل مطالعات خود را در بستر زندگی پرماجرای شخصی و اجتماعی شان که در بطن زندگی اجتماعی مردم ایران می گذشت، پیدا کردند؛ که نتیجه اش نظریه ای است که مطرح کردند و امروز یکی از پرمراجعه ترین و پربحث ترین  و معتبرترین شناخت تاریخ جامعه از ماست.”

سپس سردبیر مجلۀ بخارا از دکتر حسن طایی (رئیس دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی) دعوت کرد تا در جایگاه سخنرانی حضور یابد.

دکتر حسن طایی با اشاره به حوزه های مطالعاتی علی رضاقلی در مطالعات سیاسی، ایران شناسی، اقتصاد، جامعه جغرافیا، حقوق، مردم شناسی، فقه و کلام و تاریخ، از نگاه چند بعدی ایشان به دگرگونی جامعۀ ایران سخن گفت و بیان داشت:

“رضا قلی تلمیذی خودساخته و مدرسی بدون مَدرس بوده است. و از زمانی که در کوچه باغ های شمیران با دوچرخه روزنامه فروش می کرد تا زمانی که ناخدای تریلی و از کوره پز خانه ها مصالح بود و چه هنگامی که در دانشگاه تهران یا دانشگاه سوربن درس می خواند یا هنگامی که فرماندار یک شهر جنگ زده و … بود کنج های تاریخی و جامعه را می کاوید و بذر فهم و دانایی را از تن و جان خود از یک سو و کالبد اجتماع از سوی دیگر می پاشید.”

دکتر حسن طایی رییس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبا یی
دکتر حسن طایی رییس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبا یی

وی در ادامه با تعریف برنامۀ درسی و جایگاه آثار علی رضا قلی به عنوان برنامۀ درسی پنهان برای دانشجویان چنین اظهار داشت:

“به لحاظ نظری برنامۀ درسی به آنچه که مدرسه یا دانشگاه ارائه مش ود، اطلاق می گردد. با این حال دارای دامنۀ وسیع تری می باشد که دانش و نگرش، رفتار، شیوه، عملکرد و مهارت هایی را که در یک دانشجو تقویت می شود را پوشش می دهد. برنامۀ درسی به چند دسته تقسیم می شود: صریح و پنهان و حدف شده و فعالیت های فوق برنامه. علی رضا قلی و برنامۀ درسی پنهان. برنامۀ درسی پنهان به درس ها و ارزش ها و دیدگاه هایی غیر مدون و غیر رسمی و اغلب غیر عمدی که شاگردان در طول دوران تحصیل تحت تأثیر آن قرار می گیرند اشاره می کند. برنامۀ درسی پنهان اثر جانبی آموزش است، دروسی که بدون اینکه به صورت آشکارا قصد داشته باشیم، آموخته می شود، مانند انتقال هنجارها و ارزش ها و باورهایی که در کلاس درس و محیط اجتماعی اتفاق می افتد، برای دانشجو ارائه می گردد.”

 

صحنه ایی از شب علی رضاقلی
صحنه ایی از شب علی رضاقلی

 

پس از آن دکتر محمد ترکمان از علی رضاقلی به عنوان محقق با حضور در جامعۀ ایرانی بین اقشار مختلف ایران و زندگی در بطن جامعه و ایران دوستی ایشان سخن گفت. محمد ترکمان  از عدم برجستگی تاریخ و تطبیق آن با رشته های دیگر علوم انسانی در حوزه های تحقیقاتی مختلف از جمله جامعه شناسی و اقتصاد سخن گفت و از تاریخ دانی علی رضاقلی چنین سخن به میان آورد:

“ایشان روی به تاریخ آورده و برای ما تاریخ را ورق زده، از تاریخ کهن و البته دیوان اشعار. که اشعار ما هم تاریخی است و کتاب های ادبی ما هم سراسر آموزه و عبرت است، با مراجعه به شاهنامه و با مراجعه به کتاب خواجه رشیدیدن فضل الله و سعدی و دیگر بزرگان و در دوران اخیر قائم مقام و امیرکبیر و دکتر مصدق برای ما درس های بسیار ارزشمندی به ارمغان آورده و کوشیده است افق دیدمان را وسیع و وسیع تر کند.”

دکتر محمد ترکمان از تاریخ دانی استاد رضاقلی سخن گفت
دکتر محمد ترکمان از تاریخ دانی استاد رضاقلی سخن گفت

در لحظاتی دیگر از این مجلس، رسول رئیس جعفری پیام دکتر محسن رنانی را قرائت کرد. محسن رنانی در این پیام از جامع الاطراف بودن علی رضا قلی چنین گفته بود:

“از رضا قلی بپرسیدکه همین چند وقت پیش به دل کوه های مرکزی ایران زده بود و با عشایر همراه شده بود تا شواهد بیشتری برای نظریه اش دربارۀ نقس ایلات و عشایر و در تحت تأثیر قرار دادن فرآیند توسعۀ ایران فراهم آورد. از او بپرسید تا به شما بگوید که کتاب سخت و پیچیدۀ «نهادها، تحولات نهادی و عملکردی اقتصادی» داگلاس نورث را بیش از بیست بار خوانده تا دقیق تر بفهمد و امکان پذیری کاربست ان را برای فهم تحولات تاریخی ایران بسنجد. از او بپرسید تا بگوید که دانشجویی اش را با علوم سیاسی آغاز کرده است. و وقتی دیده است کافی نیست، کارشناس ارشدیش را در جامعه شناسی ادامه داده است؛ و وقتی دیده است کافی نیست جامعه شناسی اقتصادی را هم خوانده است؛ و وقتی دیده است کافی نیست متدولوژی را عمیق و دقیق مطالعه کرده است؛ و وقتی دیده است کافی نیست تاریخ ایران را از اول تا آخر و دقیق و مو به مو خوانده است، و هنوز هم هر شب می خواند و پنجاه سال است که تاریخ و فرهنگ ایران از دل آن ها بیرون بکشد و با همین نگاه شاهنامه را مکرر و مکرر مرور کرده است؛ و وقتی دیده است کافی نیست پیرانه سر دانشجوی به علم اقتصاد روی آورده است و از اقتصاد نهادگرای جدید هر چه یافته است، چندبار خوانده است به گونه ای که اکنون به جرأت می توان گفت درک حضرت والا از اقتصاد نهادی از خیلی از اقتصاددان ها رسمی عمیق تر است.”

پیام دکتر محسن رنانی توسط رسول رییس جعفری قرائت شد.
پیام دکتر محسن رنانی توسط رسول رییس جعفری قرائت شد.

سپس بخش هایی از مستند زندگی علی رضاقلی به نمایش در آمد.

در ادامۀ این شب، دکتر سراج وحیدی از شاهنامه شناسی علی رضا قلی و جلسات تحلیل شاهنامۀ ایشان در میبد چنین گفت:

“ایشان در یک سخنرانی با نگاهی نو شخصیت کیخسرو را بررسی کرده بود پادشاهی که در تاریخ و اساطیر کهن و فرهنگ دیرپای آن خواسته قدرت سرکش را وانهاده و خود در افق های روشنایی نا پدید شده. این سخنرانی که در چند سایت در فضای مجازی نشر یافته بود که انگیزه ای شد تا در یکگی از سفرهای خود به میبد به جناب استاد پیشنهاد کردند کلاس های شاهنامه شناسی برگزار کنند.

این آغاز ماجرای میمون و خجسته ای بود تا هر ماه گفتارهایی دربارۀ موانع توسعه از دیدگاه شاهنامه در جمع علاقه مندان برگزار شود. درس گفتارهایی که به لفظ استاد هنوز ادامه دارد و مشتاقاتن فزایندۀ آن از نظرات بدیع ایشان بهره می برند.”

دکتر سراج وحیدی به شاهنامه شناسی علی رضاقلی اشاره کرد
دکتر سراج وحیدی به شاهنامه شناسی علی رضاقلی اشاره کرد

در بخشی دیگر محمد تقی فاضل میبدی با اشاره به کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» که دربارۀ عملکرد نخبه گان سیاسی و برخورد جامعۀ ایران با آن هاست، از جمله: قائم مقام فراهانی، امیرکبیر و مصدق و در تحلیل این اثر اینچنین سخنانش را آغاز کرد:

“من فکر می کنم این کاری که آقای رضا قلی در کتاب جامعه شناسی نخبه کشی دنبال کرد کار بسیار بکری بود اما کم بود. این کتاب در سال 77 چاپ شد و در عرض شش ماه به چاپ نهم رسید. شاید بهتر باشد با توجه به نکاتی که عرض کردم جامعه شناسی خرد کشی را هم بدان اضافه کنند. جامعه شناسی خرد کشی به نظر بنده هم مهم تر است و هم خطرناک تر و هم ریشه ای تر. این چیزی است که مورد درد و گلۀ شاعران و ادیبان ما در تاریخ بوده است.”

حجت السلام محمد تقی فاضل میبدی از عملکرد نخبگان سیاسی در ایران سخن گفت
حجت السلام محمد تقی فاضل میبدی از عملکرد نخبگان سیاسی در ایران سخن گفت

در ساعاتی دیگر از این مجلس دکتر علی اصغر سعیدی از مقدمۀ علی رضاقلی بر ترجمۀ فارسی کتاب «جامعه شناسی اقتصادی نیل اسمل سر» سخن گفت و از نبود جایگاه تحلیل اقتصادی میان حوزۀ جامعه شناسی در ایران چنین اظهار داشت:

“کتابی تحت عنوان «جامعه شناسی اقتصادی» که نویسندۀ آن «نیل اسمل سر» بود و آقای کلاهچی ترجمه کرد که آقای رضا قلی مقدمه ای به عنوان ویراستار نوشت. آقای رضا قلی در آن مقدمه می خواهد جایگاهی برای جامعه شناسی اقتصادی باز کند. برای همین آن را از نئوکلاسیک ها جدا می کند. ولی اگر بخواهم روند کار ایشان را جامعه شناختی نگاه کنم باید بگویم که در حوزۀ جامعه شناسان ایرانی جایی برای اقتصاد نیست. و یکی از مشکلات کشور ما این است که جامعه شناسان از اقتصاد صحبت نمی کنند. فکر می کنم در نظریه های اقتصاد دانان نهادگرای ما این نفوذ نظریات جامعه شناختی از طریق آقای رضا قلی آمده و این هم برای جامعه شناسی و هم برای اقتصاد نهادگرا یک ضرورت هست.”

دکتر علی اصغر سیدی به نبود جایگاه تحلیل اقتصادی میان حوزۀ جامعه شناسی در ایران اشاره کرد
دکتر علی اصغر سیدی به نبود جایگاه تحلیل اقتصادی میان حوزۀ جامعه شناسی در ایران اشاره کرد

در این بخش آلبومی از عکسهای علی رضا قلی ورق خورد.

سپس دکتر تقی آزاد ارمکی به اهمیت موضوع فرهنگ و تاریخ نسبت به دیگر مقوله ها  اشاره کرد و با طرح اهمیت مؤلفه های ساختاری برای فهم جامعه شناسانه به تحلیل کتاب جامعه شناسی نخبه کشی پرداخت:

” در مورد کتاب جامعه شناسی نخبه کشی دکتر رضاقلی اینگونه است که صورت مسأله را خوب توضیح می دهد و بحث دومش این است که باید تبیین تاریخی ارائه دهد و نهایتا برود به سراغ آن چیزی به فرآیند ها و نهادها جریان ها و تحولات و اتفاقات تاریخی که مورد توجه است. اینجاست که امیرکبیر را یک ظالم نمی کشد بلکه ساختارها و جامعه امیرکبیر را می کشد، مؤلفه های ساختاری برای فهم جامعه شناسانه اهمیت دارد.”

دکتر تقی آزاد ارمکی به تحلیل کتاب جامعه شناسی نخبه کشی پرداخت
دکتر تقی آزاد ارمکی به تحلیل کتاب جامعه شناسی نخبه کشی پرداخت

در واپسین لحظات این مجلس دکتر هادی خانیکی از دو موضوع اصلی در حیات فکری و کنش گری اجتماعی علی رضاقلی و تلاش او برای پیدا کردن یا تأکید بر حافظۀ تاریخی و بخصوص احیای حافظۀ ایرانی و دوم روشن کردن لوازم فهم تاریخی نام برد و اینچنین گفت:

“مسیحا رضا قلی (دختر ایشان) که من مشاور رسالۀ دکتری او در جامعه شناسی هستم، ایشان کارش را مبتنی بر  سیاست حافظه در ایران کرده است. و در این کار به خوبی نشان می دهد که چطور در سیاست گذاری حافظه در ایران ما به نوعی گزینش از تاریخ متوسل شدیم. به این دلیل هم هست که کنشگری اجتماعی که مسألۀ امروز ماست دچار نوعی اختلال و لکنت زبانی می شود، چون مبتنی بر کل حافظۀ ایرانی نیست. فصل مشترک همۀ کارهای علی رضاقلی است که این حافظه را به گونه ای احیا کند.”

دکتر هادی خانبکی از تلاش های
دکتر هادی خانیکی از تلاش های دکتر رضاقلی در احیای حافظه تاریخی سخن گفت

سپس دکتر فرشاد مؤمنی به خدمات علی رضا قلی در مبحث شفاف کردن مفهوم تولید توسعه گرا پرداخت و در این زمینه چنین بیان داشت:

“علی رضا قلی موفق ترین قسمت تلاش هایی که در این زمینه کردند و در همۀ آثارشان به گونه هایی به آن اشاره داشته اند، بابی است که برای این بلوغ فکری باز کرده اند. در یک ساخت توسعه نیافتۀ رانتی واقعیت ها دست کاری می شوند و واژگونه نمایی می شود و خلاقیت و تولید هم از این ماجرا برکنار نیست. امروز بخش اعظم فاجعه هایی که بر سر ایرانی می آید ریشه در این دارد ما برخی ضد تولید را در حساب هایمان به نام تولید مطرح و اندازه گیری می کنیم و خود را دلخوش کرده و فریب می دهیم. اقای رضاقلی باب هایی را باز کرده اند که این هوشیاری و آگاهی ملی که به شدت حیاتی هم هست، برای جامعه مان ارتقا پیدا کند. حتی در زمینۀ بحث هایی در بزرگداشت مقام تولید و شفاف کردن مفهوم تولید توسعه گرا، تولیدی که قادر باشد فقر را برطرف کند و عقب ماندگی را به حداقل برساند، کارهای درخشانی کرده اند که برخی چاپ شده است. ”

دکتر فرشاد مومنی از خدمات استاد رضاقلی
دکتر فرشاد مومنی از خدمات استاد رضاقلی در شفاف سازی مبحث تولید توسعه گرا سخن گفت

پس از آن دکتر علی رضاقلی به ذکر خاطراتی از دوران جوانی و فراز و نشیب های زندگی خود از کار در کوره پزی تا تحصیل در فرانسه و … پرداخت. سپس از راهکارهای در حفظ وطن از منظر اقتصادی و سیاسی با خوانش علم کلام و تاریخ و … و ارائۀ یک تئوری جامعه شناسی و اقتصادی ایرانی چنین گفت:

“پدیدۀ تام یعنی یک پدیده یک ضلعی نیست و باید از تمام پهلوها نگاهش کنیم. حال این چگونه است کار و زحمت دارد. در ایران اگر یک اقتصاد دان علم کلام نخواند حق ندارد از فرآیند اقتصادی سخن بگوید. تکلیف ما چیست مسائل ما را چه یکی حل می کند همۀ گردن کلفت های تاریخ علوم انسانی همه تاریخی هستند. وقتی می خواهی مشکلات ایران را مطرح کنی باید ایران شناس و تاریخ شناس شوی.”

دکتر رضاقلی از لزوم آموختن ایران شناسی و تاریخ شناسی برای درک اقتصاد ایران سخن گفت
دکتر رضاقلی از لزوم آموختن ایران شناسی و تاریخ شناسی برای درک اقتصاد ایران سخن گفت

در خاتمه هدایایی به علی رضا قلی با حضور سخنرانان این مجلس و آقایان: آقای توسلی، آقای آموزگار، آقای ابریشم چی (که تابلوی مولانا را تقدیم استاد کرد)، اقای طاهر پور (هدیۀ اعضای هیئت علمی دانشگاه اقتصاد را تقدیم ایشان کرد)، آقای علم دار از طرف خاندان رضا قلی، دکتر وحیدی اکبر رضا قلی، احسان رضا قلی و آقای مطهری و آقای وحیدی و آقای اکبر رضا قلی به ایشان اهدا گردید.

اهدای هدایا به دکتر علی رضا قلی
اهدای هدایا به دکتر علی رضا قلی