نگاهی به کتاب « بر ساحل جزیرۀ سرگردانی»/ ولی الله درودیان

بر ساحل جزيره سرگردانى (جشن‏نامه دكتر سيمين دانشور) به كوشش على دهباشى، تهران، سخن، 1383، 1246 ص، 12000 تومان

    بانو سيمين دانشور در سال 1300 خورشيدى در شيراز در خاندانى اهل علم و هنر چشم به جهان گشود. آموزش ابتدايى و متوسطه را در دبستان و دبيرستانهاى شيراز به پايان بُرد و در آزمون نهايى دوره متوسطه با معدل 25/19 شاگرد اول سراسر كشور شد. بعد راهى تهران گرديد و در دانشكده ادبيات دانشگاه تهران به آموختن زبان و ادب پارسى پرداخت. در سال 1328 به اخذ درجه دكترى نايل آمد. در سال 1329 با زنده ياد جلال آل احمد نويسنده بلند آوازه معاصر همسر و همراه شد. در سال 1331 ــ 1332 در دانشگاه استنفرد در كاليفرنياى امريكا در رشته زيبايى‏شناسى بسى نكته‏ها آموخت. سال 1332 به ايران بازگشت و از آن پس مدّت 34 سال به آموزش و پرورش فرزندان ايران زمين عمر گُذاشت. از دكتر سيمين دانشور تاكنون كتابهاى ذيل منتشر شده است:

1. آتش خاموش، 1327 (مجموعه 16 داستان)

2. شهرى چون بهشت، 1340 (مجموعه 10 داستان)

3. سووشون، 1348 (رُمان)

4. به كى سلام كنم؟ 1359 (مجموعه 10 داستان)

5. جزيره سرگردانى، 1372 (رُمان)

6. از پرنده‏هاى مُهاجر بپرس، 1375 (مجموعه 10 داستان)

7. ساربان سرگردان (جلد دوم جزيره سرگردانى)، 1380

    افزون بر اين‏ها دكتر دانشور از 1328 آثارى متعدد از نويسندگان غربى ترجمه و منتشر كرده است كه در اين مجموعه، اين بخش از كارنامه فرهنگى وى، نقد و بررسى نشده است.

    بر ساحل جزيره سرگردانى «جشن نامه دكتر دانشور» است كه به همّت على دهباشى چاپ و منتشر شده و از بخش‏هاى ذيل تركيب يافته است:

1. سالشمار زندگى دكتر دانشور

2. كتابنامه وى

3. درباره سيمين و خاطراتى از او

4. نقد آثار سيمين

5. نقدهايى درباره سووشون و مجموعه‏هاى داستان وى

6. نقدهايى درباره جزيره سرگردانى

7. گفت و گوها

8. شعرهايى در ستايش سيمين

9. نمونه‏هايى از آثار سيمين

10. تصاوير

    در اين مجموعه، نقدها و بررسى‏ها عمدتا درباره سووشون (رمان موفق خانم دانشور)، قصه‏ها و داستان‏هاى بلند او و آخرين رُمان وى، جزيره سرگردانى است كه تاكنون دو جلد آن منتشر شده و گويا جلد سومى هم در پى خواهد داشت.

    امّا منتقدان آثار خانم دانشور درباره آخرين رمان وى (جزيره سرگردانى) اتفاق نظر ندارند و بيشتر به جنبه‏هاى منفى و ضعف ساختار رُمان پرداخته‏اند. در يك مورد هم دكتر حسين پاينده، جزيره سرگردانى را اثر پسامُدرن دانسته است.

    مهدى قريب در نقدى «بر جزيره سرگردانى» مى‏نويسد: داستان نويسان بزرگ ما را چه مى‏شود و بخشى از تفكّر حاكم بر ادبيات داستانى ما تا به كجا و تا به كى مى‏خواهد همچون شعر امروز با جلوه‏هاى گونه‏گون بحران در فُرم و محتوا دست به گريبان باشد؟ آقاى قريب در نقد ده صفحه‏اى خود كلّ اين رمان را رد و نفى كرده است. وى مى‏نويسد: «مى‏توان اين آخرين اثر خانم دانشور را فقط در دو كلمه «بسيار بد» توصيف كرد، مى‏توان درباره آن مطلقا سكوت كرد و مى‏توان هم به اندازه حجم خود كتاب درباره ساخت معيوب، تكنيك كهنه و مستعمل، زبان سُست، تفكّر مخدوش و… آن مثال آورد و در هر سه حالت هم مطمئن بود كه حقّ مطلب به خوبى ادا شده است.

    حسن ميرعابدينى نيز مى‏نويسد: «رمان در بازسازى فضاى سياسى مورد نظر موفق نيست و تصوير زنده‏اى از شيوه زندگى و عمل كرد چريك‏ها ارائه نمى‏دهد و به دنياى آنان راه نمى‏برد. مثلاً هيچ شناختى از شخصيّت و نوع زندگى مرتضى كه مرگش مراد را دگرگون مى‏كند نمى‏يابيم. نويسنده از گذشته و منش مراد و سليم نيز اطلاع دقيقى نمى‏دهد تا خواننده در بستر سياسى ــ اجتماعى رمان قرار بگيرد. اينان در حدّ تيپ مى‏مانند و فرديت خاص خود را نمى‏يابند… تلاش نويسنده براى پاى بندى به گُزارش دقيق از تاريخ با سرشت تخيّلى رمان در تضاد قرار مى‏گيرد و آن را به مقاله‏اى نظرى تبديل مى‏كند. پيوند دنياى شخصيّت‏هاى رمانى و دنياى شخصيّت‏هاى تاريخى از چفت و بست محكمى برخوردار نيست. انگار كه دنياى شخصيت‏هاى رُمانى بهانه‏اى باشد براى باز تاباندن ايده‏هاى چيره بر يك دوره. چنين است كه سطح داستانى رُمان در حد توضيح دهنده سطح گزارشى، پايين آورده مى‏شود. نويسنده مى‏توانست به گونه‏اى درباره آل احمد يا ملكى بنويسد كه گويى شخصيت‏هايى داستانى و برآمده از دل ماجراهاى داستان هستند و نه مردان مشهور تاريخى.

    عبدالعلى دستغيب نيز رمان «جزيره سرگردانى» را در كُل، اثرى ناموفق مى‏داند.

    بارى، دكتر سيمين دانشور، نويسندگى را در روزنامه‏هاى محلّى شيراز از 1316 با نوشتن مقاله‏اى با عنوان «زمستان بى‏شباهت به زندگى ما نيست» آغاز كرد و تاكنون يكسره عمر در كار نويسندگى گذرانده است.

    در اين مجموعه افزون بر نقد و بررسى رمان‏ها و قصّه‏هاى كوتاه و بلند وى، چند اثر او مانند سوترا، به كى سلام كنم و… تجزيه و تحليل شده است.

    سخن كوتاه اين كه مجموعه «بر ساحل جزيره سرگردانى» اثرى است خواندنى، ماندنى و داشتنى. خواندن اين مجموعه را به همه دوستداران آثار بانو دكتر دانشور به ويژه جوانان مستعدى كه در قلمرو نويسندگى و نقد و تجزيه و تحليل ادب معاصر ايران قلم و قدم مى‏زنند توصيه مى‏كنيم. و براى آقاى دهباشى عزيز بهروزى و پيروزى در راه اعتلاى فرهنگ ايران را آرزومنديم.

12/9/1384

1. بر ساحل جزيره سرگردانى، ص 638، ص 646

2. بر ساحل جزيره سرگردانى، ص 143 ــ 144

3. ٍ ٍ صص 510 ــ 524.