روزنامه های دوقلو/ دکتر ناصرالدین پروین
در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران، کم نیستند روزنامه‌هایی که به انگیزة توقیف و زنهار حاکمان با امتیاز و نام دیگری درآمده‌اند. این پدیده، به ویژه در دوره‌های پر آشوبی از پادشاهی احمدشاه و سراسر دورة اشغال ایران در جنگ دوم جهانی تا مدتی پس از آن دیده شده است. در سلطنت رضا شاه و بیست و چند سال آخر محمدرضا شاه، تمرکز قدرت و روایی ممیزی و خود‌ممیزی اجازه نداد که روزنامه‌نگاران بتوانند از آن گریزگاه بهره برند و به مهر خاموشی دهن کجی کنند.
پیش از آن که قانون مطبوعات دادن دو امتیاز به یک تن را منع کند، برخی از روزنامه‌نگاران درگیری با دولت وقت را پیش بینی کرده از سر احتیاط امتیاز جداگانه‌یی می‌گرفتند و برای روز مبادا ذخیره می‌کردند. با این شگرد بود که سید‌ضیاء‌الدین طباطبایی برق را جانشین شرق و رعد را جانشین شرق کرد. در عین حال، عنوان‌هایی یافته‌ام که تنها به صورت «جانشین» به چاپ رسیده‌اند و به یکی که نخستینِ آنهاست اشاره خواهم کرد. گفتنی‌ست که گاهی روزنامة جانشین هم گرفتار قهر دستگاه حاکم می‌شد و به مصداق «نوکر ما نوکری داشت»، جانشینی برای آن جانشین می‌جستند!
معمول بود که در کادری از صفحة نخست روزنامه‌های جانشین، توقیف شدن یا همچنان در توقیف بودن روزنامة اصلی را با یک جملة کوتاه به آگاهی خوانندگان و کنجکاوان برساندند. اما بیشتر، کلیشة نام یا تمامی سرلوحة روزنامة اصلی را در جایی از صفحة نخست چاپ می‌کردند و عبارت حاکی از توقیف شدنش را زیر آن می‌چیدند. در این صورت، دیگر نیازی به تکرار نام روزنامه نبود. اغلب، مقاله‌یی هم در نکوهش آن توقیف -که همواره «غیرقانونی» انگاشته می‌شد و بسا که چنان نیز می‌بود- به چاپ می‌رسید.
شگرد و شیوة دیگری هم در دورة احمدشاه پیدا شد که من نامش را «روزنامة دوقلو» گذاشته‌ام: ادامة حیات روزنامة توقیف شده با همان سرلوحه و شکل و شمایل در روزنامه‌یی دیگر. گاهی هم روزنامة «مهمان» توقیفی نبود، بلکه «شمارة صفر»ش در صفحه‌ای از صفحه‌های روزنامة در حال انتشار چاپ می‌شد.
مهمانان روزنامة اتحاد
به نظر می‌رسد که مبتکر روزنامه‌های دوقلو، کاظم سرکشیک زاده (اتحاد) ناشر روزنامة روزانة اتحاد (31 مرداد 1300- 17 آبان 1302) بوده است. در سال نخست انتشار آن روزنامه، صفحة آخر پاره‌یی از شماره‌ها به شماره‌یی از یک روزنامة در حال یا در انتظار انتشار اختصاص می‌یافت. از جمله:
• «فوق العادۀ شمارۀ 10 قانون» در شمارة 65 (5 آذر 1300) چاپ شد. اگر رقم «10» را اشتباه چاپی یا روند انتشار فوق‌العاده‌ها از سوی روزنامة اتحاد نیانگاریم، باید ٩ فوق العادة دیگر از آن روزنامه به چاپ رسیده باشد که ما چگونگی چاپ آنها و جای نگاهداریشان را نمی‌دانیم. قانون را اسدالله حسین‌زاده رسا كه بیشتر با جزء دوم نام خانوادگی‌اش معروف است از 8 شهریور 1300 منتشر می‌ساخت و هنگامی که روزنامه به مهمانی اتحاد رفت در تعطیلی ناشی از ایراد قانونی بر سن کم ناشر به سر می‌برد. شهرت و اهمیت قانون مربوط به دوسال بعد است که زیر تأثیر اقلیت مبارز مجلس (مدرس و بهار) قرار گرفت.
• «فوق‌العادۀ شمارۀ 14 زبان ایران» در شمارة 67 اتحاد (7 آذر 1300) چاپ شده است. این روزنامه را ابوالحسن معدنچی شاعر، نویسنده و از فعالان حزب دموکرات منتشر می‌ساخت (2 بهمن 1299- 3 مهر 1303 با یک وقفة ٩ ماهه).
• روزنامة مینو که از سال 1294 در مشهد آغاز به انتشار کرده بود، با گرفتن امتیاز تازه‌یی از هفتم دی 1300 در تهران به چاپ رسید و سپستر باز هوای مجاورت آستان قدس کرد، به مشهد بازگشت و دست کم تا 29 تیر 1301 منتشر شد. نصرالله صدرالمدرسین از معممان خاندان شهیدی ناشر آن روزنامه بود. اندکی پیش از انتشار نخستین شماره‌اش در تهران، دو شماره از مینو در شماره‌های 70 و 71 اتحاد (آذر 1300) به چاپ رسیده است.
قیام، روزنامة همواره جانشین
از دوم آذر 1301 روزنامة پیکار به جای روزنامة نامدار توقیف شدة طوفان درآمد. امتیاز روزنامة تازه به علی‌اكبر موسوی‌زاده مدیر طوفان تعلق داشت. تنها شمارة آن روزنامه نیز به سبب ادامة هتاکی و بستن اتهام‌های سنگین به نخست وزیر(قوام السلطنه) توقیف شد. آنگاه، موسوی‌زاده، با استفاده از امتیاز سید مهدی تفرشی، روزنامة قیام را جانشین روزنامة خود- در واقع جانشینِ جانشینِ طوفان- ساخت (27 دی تا سوم بهمن 1301). همزمان با انتشار شمارة سوم قیام با مدیر مسئولی موسوی زاده، طوفان از توقیف رست.
در آن زمان، روزنامة ایران آزاد متعلق به سید ابراهیم ضیاءالواعظین پس از مدتی توقیف و جانشین ساختن روزنامه‌یی دیگر، در خاموشی به‌سر می‌برد. موسوی‌زاده نیمی از سومین شمارة قیام (سوم بهمن 1301) را به آن روزنامه اختصاص داد. در زیر سرلوحة روزنامة توقیفی میهمان مقالة تندی با عنوان «وضعیت پوشالی» چاپ شد. در آن مقاله، چنین آمده است:
با اینكه می‌بینیم سلطنت ما پوشالی، مجلس ما پوشالی، حكومت ما پوشالی است، چگونه انتظار داشته باشیم كه شئون جامعه محفوظ مانده حیثیات مملكت در خارج و داخل محترم باشد؟
حمله‌های مقاله، بیشتر متوجه احمد شاه بود و شكایت او را به دادگستری درپی داشت. گویا سرانجام شاه از شکایت رسمی صرف‌نظر کرد و پس از اولین جلسة دادگاه، ضیاءالواعظین و موسوی‌زاده به صلاح‌دید حسن مستوفی (مستوفی‌الممالك) نخست‌وزیر وقت، تن به تبعیدی اعلام ناشده داده از تهران خارج شدند. بدین ترتیب، نه پیکار دیگر در آمد و نه قیام و این دو، روزنامه‌هایی بوده‌اند که تنها به عنوان جانشین انتشار یافتند.
دو روزنامة دیگر
1- حسنعلی فردوس – که بعدها نام خانوادگی‌اش را به بدر تغییر داد و هنگام انتشار بدر سبک پیما خوانده می‌شد!- از کسانی‌ست که در آخرهای دورة قاجار روزنامه‌های کم اهمیتی را در تهران با امتیاز خودش یا دیگران به چاپ رسانده و دارای یک موسسة توزیع جراید هم بوده است. یکی از روزنامه‌های او بدر نام داشت (تیر 1300- مهر 1302؟). صفحة چهارم برخی از شماره‌های زمستان 1301 این روزنامة هفتگی، به روزنامة دستور اخوت (آغاز شده در 1290خ) با امتیاز صادق بروجردی اختصاص داشت. پسین‌ترین شمارة مستقل موجود روزنامة اخیر در 29 آبان آن سال به چاپ رسیده بود.
2- آخرین روزنامة «دوقلو»یی که من یافته‌ام، روزنامة حیات و مهمانش اصلاح است. حیات جانشین حیوهًْ جاوید شده بود و امتیاز هر دو(دی 1298- تیر 1303) به میرزا آقا فلسفی اصفهانی تعلق داشت که پیشتر روزنامه‌یی به نام عصر منتشر ساخته است. وی، امتیازهای حیات و حیوهًْ جاوید را حفظ کرد و گاهی این یک را جانشین آن یک می‌ساخت.
این روزنامه‌نگار به ویژه از آن رو که دو بار گرفتار خشم و خروش سردار سپه شد، شهرتی در تاریخ روزنامه‌نگاری دارد. وی بار دوم (مرداد 1301) به دست وزیر جنگ شکنجه دید و دو دندانش را نیز آن نظامی قوی پنجه خرد کرد.
شاید به دلیل توقیف‌های مکرر و ناگزیری از بست‌نشینی و ناز حکیم و مسنن کشیدن باشد که فلسفی امتیاز سومی هم جست‌وجو می‌کرد. فرصت پس از ماهها خاموشی حیات به دست آمد: محمدرضا بوشهری که پیشتر روزنامة اصلاح را در بمبئی و از 29 آذر 1302 در تهران به چاپ رسانده بود، در اردی‌بهشت یا خرداد 1303 به خوزستان رفت و به سود اقلیت مجلس و ضد سردار سپه به‌فعالیت پرداخت[1]. با توافق او، ادارة اصلاح به دست فلسفی افتاد و وی، دو صفحة میانی روزنامه‌اش را که پس از خاموشی طولانی منتشر می‌شد به اصلاح سپرد و در بخش روزنامة حیات نوشت:
توافق مسلکی امروز این روزنامه با جریدۀ اصلاح و بعضی از جراید دیگر که روش واحدی اتخاذ نموده اند، با توحید مساعی، ما را به انتشار نامۀ خود امیدوار کرد[2].
بدین‌ترتیب، شش شمارة اصلاح از 19 خرداد تا سوم تیر 1303 در دل حیات چاپ شد. بدیهی‌ست که سردار اقتدارطلبی که اینک عرصة سیاست را نیز تسخیر کرده یکایک سیاستمداران را به سود خود و نظامیان پیرامون از صحنه به در می‌کرد، تحمل وجود چنین روزنامه‌هایی را نداشت: حیات (یا حیات جاوید) و اصلاح، روزنامه‌هایی خبری- سیاسی و ترقی‌خواه با گرایشی ملی بودند و گوشة چشمی هم به مدرس و یاران او داشتند. در نتیجه، آن دو روزنامه با غوغای جمهوری‌خواهی و با روزنامه‌های هوادار سردار سپه مانند ناهید و حیات ایران جدال و جدل می‌کردند.
بهانه به دست حاکمان افتاد. مأموران گزارش دادند که صاحب امتیاز اصلاح از تهران رفته است و «روزنامۀ اصلاح را آقای فلسفی می‌نویسد»[3]. نظمیه به دستور وزارت معارف روزنامة به‌میهمانی‌رفته را توقیف کرد و در پاسخ روزنامة حیات که آن توقیف را غیر قانونی انگاشته بود[4]، وزارت معارف یاد آور شد که
مدیر جریدۀ اصلاح مسافرت نمود و دیگران به اسم مشارالیه جریدۀ مزبور را انتشار می‌دادند و در حقیقت روزنامه بدون مدیر مسئول انتشار می‌یافت، لهذا توقیف شد[5].
[1]. بی‌سیم مسکو، سوم اوت 1924 برابر با 12 مرداد 1303
[2]. «پس از پانزده ماه تعطیل»، حیات، ش 1 سال 2، 19 خرداد 1303
[3]. اسناد مطبوعات (1320- 1286 ه. ش)، به کوشش کاوه بیات و مسعود کوهستانی نژاد، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1372، ج1، ص 122
[4]. «سئوال از وزارت معارف»، حیات، ش 5 سال 2، 21 تیر 1303
[5]. اسناد مطبوعات، یاد شده، صص 122-123