گرافیک مجله های ادبی/ فیروز شافعی

به‌ دنبال‌ چاپ‌ روزنامه‌ در دورة‌ قاجار، انتشار نوعي‌ ديگر از مطبوعات‌ يعني‌ مجله‌ در ايران‌ مرسوم‌ شد. مجله‌ها در ابتدا توسط‌ افراد يا گروه‌هاي‌ خاص‌ منتشر مي‌شدند و معمولاً موضوع‌هاي‌ خاصي‌ را دنبال‌ مي‌كردند. نگاهي‌ به‌ شناسنامة‌ مطبوعات‌ ايران‌ نشان‌ مي‌دهد كه‌ اين‌ نوع‌ از مطبوعات‌ با عناوين‌ سياسي‌، پزشكي‌، ادبي‌، ورزشي‌، انتقادي‌ و… به‌ چاپ‌ مي‌رسيده‌اند.

بعدها سازمان‌هايي‌ كه‌ داراي‌ امكانات‌ كافي‌ مالي‌ و اداري‌ بودند، علاوه‌ بر چاپ‌ روزنامه‌، اقدام‌ به‌ انتشار مجله‌ براي‌ گروه‌هاي‌ مختلف‌ اجتماعي‌ كردند كه‌ معمولاً مطالب‌ آن‌ بنا بر سلايق‌ گروه‌هاي‌ مختلف‌ سني‌ تهيه‌ مي‌شد. به‌ طور مثال‌ روزنامة‌ اطلاعات‌ كه‌ اقدام‌ به‌ چاپ‌ اطلاعات‌ بانوان‌، اطلاعات‌ هفتگي‌، دختران‌ و پسران‌ و… كرد.

در ابتدا طبعاً طراحي‌ گرافيك‌ مجله‌ها توسط‌ افراد آماتور و با وسايل‌ ابتدايي‌ صورت‌ مي‌گرفت‌ و فاقد اسلوب‌ و روش‌ تعريف‌ شده‌اي‌ بود، اما از زماني‌ كه‌ رشتة‌ گرافيك‌ به‌ عنوان‌ يك‌ تخصص‌ در دانشكده‌ها تدريس‌ شد، طراحي‌ روي‌ جلد، صفحه‌آرايي‌ و طراحي‌ ساير جزئيات‌ آن‌ تعريف‌ و مشخصات‌ خود را يافت‌.

اما مجله‌هاي‌ ادبي‌، شايد به‌ خاطر نزديك‌ بودن‌ موضوع‌ آن‌ با هنر، زودتر از بقية‌ مجله‌ها صاحب‌ طراحي‌ گرافيك‌ شد.

در ابتدا بيشتر مجله‌هاي‌ ادبي‌ با قطع‌ رحلي‌ منتشر مي‌شدند، اما بعد از قطع‌هاي‌ بزرگتر و يا كوچكتر براي‌ آنها استفاده‌ شد.

جلد مجله‌ در جذب‌ مخاطب‌ آن‌ سهم‌ مهمي‌ دارد. طراحي‌ جلد نشريات‌ را مي‌توان‌ نوعي‌ طراحي‌ بسته‌بندي‌ به‌ حساب‌ آورد. چون‌ در طراحي‌ جلد مجله‌ نيز بايد به‌ سطوح‌ و وجوه‌ مختلف‌ فكر كرد و طراحي‌ مناسبي‌ چه‌ از نظر هنري‌ و چه‌ از نظر فني‌ براي‌ آن‌ ابداع‌ كرد. در طراحي‌ جلد مجله‌، بايد ابتدا فرمي‌ يكدست‌ و هماهنگ‌ را در نظر گرفت‌، كه‌ در تمام‌ شماره‌هاي‌ آن‌ حفظ‌ شود. پيدا كردن‌ يك‌ فرم‌ يگانه‌، يعني‌ يك‌ اونيفرم‌ خاص‌ كه‌ جذاب‌ و در عين‌ حال‌ ساده‌ باشد، كاري‌ سهل‌ و ممتنع‌ است‌. يكي‌ از نكاتي‌ كه‌ در طراحي‌ اين‌ اونيفرم‌ بايد رعايت‌ شود، انتخاب‌ قلم‌ مناسب‌ و زيبا براي‌ ثبت‌ سرلوحه‌ بر روي‌ جلد است‌، پس‌ از آن‌ بايد آرايش‌ فهرست‌ و شناسنامه‌ و صفحه‌هاي‌ آن‌ در نظر گرفت‌، كه‌ بايد هماهنگ‌ با روي‌ جلد باشد. تمامي‌ اين‌ طراحي‌ها بايد در راستاي‌ موضوع‌ مجله‌ و در تناسب‌ با آن‌ صورت‌ بگيرند.

تا قبل‌ از انقلاب‌، يكي‌ دو نظريه‌ فرهنگي‌ كه‌ از امكانات‌ تخصصي‌ و هنري‌ خوبي‌ برخوردار بودند، در اين‌ زمينه‌ پيشقدم‌ و صاحب‌ سبك‌ شدند و اصول‌ طراحي‌ روي‌ جلد و صفحه‌آرايي‌ را اعتلا بخشيدند.

اما پيروي‌ از اين‌ اصول‌ ــ با توجه‌ به‌ ديگرگوني‌هاي‌ شرايط‌ اجتماعي‌ و سياسي‌ ايران‌ از جمله‌ انقلاب‌ و تبعات‌ آن‌ در اوضاع‌ اقتصادي‌ و سپس‌ جنگ‌ و شرايط‌ حاصل‌ از آن‌ ــ دستخوش‌ فراز و نشيب‌هايي‌ شد كه‌ گه‌ گاه‌ به‌ آسان‌گيري‌ در اين‌ زمينه‌ انجاميد. اما با تثبيت‌ شرايط‌ و نيز تربيت‌ نسل‌ ديگري‌ از طراحان‌ گرافيك‌، نه‌ تنها اصول‌ نقش‌ عمدة‌ خود را باز يافتند، بلكه‌ ابتكار و نوآوري‌ نيز پا به‌ عرصه‌ نهاد.

بررسي‌ تعدادي‌ از اين‌ نشريات‌ به‌ روشن‌ شدن‌ وضعيت‌ كيفي‌ طراحي‌ گرافيك‌ در طي‌ اين‌ دوران‌ كمك‌ مي‌كند.

كتاب‌ هفته‌

اين‌ مجله‌ از سال‌ 1340 تا 1342 زير نظر انتشارات‌ مؤسسة‌ كيهان‌، تحت‌ امتياز دكتر مصطفي‌ مصباح‌زاده‌، و به‌ سردبيري‌ دكتر هشترودي‌ و احمد شاملو منتشر مي‌شد. به‌ اين‌ مجله‌، كتاب‌ كيهان‌ نيز مي‌گفتند.

كتاب‌ هفته‌ در اندازة‌ 5/19 در 5/13، با جلد مقوايي‌ و صفحه‌هاي‌ كاهي‌ به‌ چاپ‌ مي‌رسيد.

همچنان‌ كه‌ قبلاً ذكر شد، طراحي‌ روي‌ جلد و صفحه‌آرايي‌ اين‌ نشريه‌ به‌ عهده‌ مرتضي‌ مميز بود و او اولين‌ تجربه‌هاي‌ خود در اين‌ زمينه‌ را در اين‌ مجله‌ به‌ دست‌ آورد. او از تكنيك‌هاي‌ مختلف‌ در زمينة‌ چاپ‌ و گرافيك‌ بهره‌ جست‌ تا اثري‌ ماندني‌ از خود به‌ يادگار بگذارد. نكتة‌ بسيار مهم‌ در طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌، تصويرسازي‌هاي‌ او براي‌ روي‌ جلد و نيز داستان‌هاي‌ اين‌ مجله‌ است‌.

براي‌ مثال‌ مي‌توان‌ به‌ شمارة‌ 16 مجله‌، منتشر شده‌ در بهمن‌ 1340 اشاره‌ كرد كه‌ به‌ داستان‌ گيلگمش‌، كهن‌ترين‌ حماسة‌ بشري‌ مي‌پردازد. مميز براي‌ اين‌ شماره‌ از مجله‌ با استفاده‌ از قلم‌ سياه‌، تيغ‌ و رنگ‌ تصويرسازي‌ بسيار مناسب‌ و دلپذيري‌ انجام‌ داده‌ است‌. سرفصل‌ هر بخش‌ نيز تصويرسازي‌ خاص‌ خود را دارد. در روي‌ جلد از كليشه‌ و حروف‌ برجسته‌ استفاده‌ شده‌ است‌ و همچنين‌ استفاده‌ از حروف‌ سياه‌ در بين‌ داستان‌ به‌ جذابيت‌ صفحه‌آرايي‌ مي‌افزايد.

مجلة‌ تماشا

اين‌ مجله‌ از انتشارات‌ راديو تلويزيون‌ و تحت‌ امتياز رضا قطبي‌ بود. سردبيري‌ آن‌ را، نادعلي‌ همداني‌، ايرج‌ گرگين‌، رضا سيدحسيني‌ و فيروز فولادي‌ به‌ عهده‌ داشتند.

مجلة‌ تماشا به‌ صورت‌ هفتگي‌، در اندازة‌ 5/26 در 5/34 با جلد گلاسه‌ و كاغذ كاهي‌ در دو رنگ‌ منتشر مي‌شد.

هدف‌ از انتشار اين‌ مجله‌، چاپ‌ نشريه‌اي‌ همپاي‌ نشريات‌ اروپايي‌ و آمريكايي‌ براي‌ معرفي‌ برنامه‌هاي‌ تلويزيون‌ در طول‌ هفته‌ بود. قباد شيوا مديريت‌ گروه‌ طراحان‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌ را به‌ عهده‌ داشت‌. امكانات‌ خوب‌ مالي‌ و نيز استفاده‌ از طراحان‌ و عكاس‌ اختصاصي‌ به‌ كيفيت‌ اين‌ مجله‌ مي‌افزود. براي‌ نخستين‌ بار توجه‌ به‌ فهرست‌ دقيق‌ و كامل‌ در اين‌ نشريه‌ چشمگير است‌ و عناوين‌ مجله‌ همه‌ داراي‌ حروف‌ مشخص‌ هستند و براي‌ عناوين‌ فرعي‌ از رنگ‌ دوم‌ استفاده‌ شده‌ است‌. تصويرسازي‌ها از طراحان‌ مختلف‌ و ويژة‌ اين‌ مجله‌ هستند. استفاده‌ از نگاتيو و پوزيتيو براي‌ تصويرسازي‌ و نيز عدم‌ استفاده‌ از تصاوير مجله‌هاي‌ خارجي‌ از نكات‌ مهم‌ صفحه‌آرايي‌ اين‌ مجله‌ است‌. به‌ طور كلي‌ انسجام‌ و يكپارچگي‌ طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌ بسيار چشمگير است‌.

كتاب‌ جمعه‌

اين‌ نشريه‌ در سال‌ 1358، به‌ سردبيري‌ احمد شاملو تأسيس‌ شد. طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ هفته‌نامه‌ را ابراهيم‌ حقيقي‌ و عليرضا اسپهبد، به‌ عهده‌ داشتند.

اين‌ نشريه‌ در اندازة‌ 14 در 21، با جلد گلاسه‌ و كاغذ سفيد منتشر مي‌شد.

روي‌ جلد مجله‌ با استفاده‌ از تصويرسازي‌هاي‌ طراحان‌ مختلف‌ ايراني‌ و خارجي‌، به‌ صورت‌ دورنگ‌، چاپ‌ مي‌شد.

استفاده‌ از تصاوير و عكس‌، بسته‌ به‌ موضوع‌ مورد بحث‌، كاريكاتورهاي‌ مختلف‌ در فواصل‌ مطالب‌، حروف‌ مختلف‌ براي‌ طراحي‌ عناوين‌، و تغيير اندازة‌ حروف‌ در متن‌هاي‌ مختلف‌ از ويژگي‌هاي‌ اين‌ مجله‌ است‌.

كارنامه‌

ماهنامة‌ كارنامه‌ از سال‌ 1378 به‌ سردبيري‌ نگار اسكندرفر آغاز به‌ فعاليت‌ كرد.

اين‌ مجله‌ در اندازة‌ 5/26 در 20 با جلد مقواي‌ كرافت‌ و كاغذ كاهي‌ منتشر شد.

مجلة‌ كارنامه‌ با توجه‌ به‌ تغيير و تحولي‌ كه‌ در دهة‌ هفتاد در عرصة‌ گرافيك‌ ايران‌ اتفاق‌ افتاد، به‌ طراحي‌ مجله‌ نگاهي‌ نو دارد. طراحي‌ يونيفرم‌ و جلد و عنوان‌ را فرشيد مثقالي‌ انجام‌ داده‌ و در صفحات‌ داخلي‌، تصويرسازي‌هايي‌ از افراد گوناگون‌ ديده‌ مي‌شود. تصويرسازي‌ها معمولاً با توجه‌ به‌ داستان‌ يا شعر يا هر مطلب‌ ديگر در متن‌ آمده‌ است‌.
ويژگي‌ اصلي‌ مجله‌ تناسب‌ اندازة‌ حروف‌ براي‌ خواندن‌ آسان‌ است‌. مناسب‌ بودن‌ قطع‌ مجله‌ نيز از ويژگي‌هاي‌ ديگر آن‌ است‌ كه‌ بعدها مورد تقليد ديگر مجله‌ها قرار مي‌گيرد.

نگاه‌ نو

ماهنامة‌ نگاه‌ نو نخستين‌ بار در مهر 1370 و سپس‌ در مرداد 1379، به‌ سردبيري‌ علي‌ ميرزايي‌ آغاز به‌ فعاليت‌ كرد.

اين‌ مجله‌ به‌ قطع‌ 5/27 در 5/19 با جلد گلاسة‌ چهار رنگ‌ و كاغذ كاهي‌ به‌ چاپ‌ رسيد. طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌ را حسن‌ كريم‌زاده‌ به‌ عهده‌ دارد كه‌ با استفاده‌ از خط‌ نستعليق‌ توخالي‌ براي‌ طراحي‌ عناوين‌ به‌ صفحه‌آرايي‌ اين‌ مجله‌ ويژگي‌ بخشيده‌ است‌. استفاده‌ از فضاهاي‌ سفيد، درشت‌ كردن‌ عبارات‌ مهم‌، تصويرسازي‌هاي‌ مناسب‌ براي‌ مقالات‌ از ديگر خصوصيات‌ اين‌ مجله‌ است‌.

پراكندگي‌ عناوين‌ و عدم‌ استفاده‌ از گرافيكي‌ منسجم‌ و يكپارچه‌ مي‌تواند نقطه‌ ضعف‌ اين‌ مجله‌ باشد.

هفت‌

ماهنامة‌ هفت‌ در سال‌ 82، تحت‌ امتياز احمد طالبي‌نژاد و به‌ سردبيري‌ مجيد اسلامي‌ آغاز به‌ انتشار كرد.

اين‌ مجله‌ در قطع‌ 21 در 29، با جلد گلاسه‌ و كاغذ سفيد به‌ چاپ‌ مي‌رسد. طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌ به‌ عهده‌ مريم‌ بردباري‌ است‌.

در چاپ‌ كليه‌ صفحه‌هاي‌ داخلي‌ مجله‌ از دو رنگ‌ استفاده‌ شده‌ كه‌ در هر شماره‌ رنگ‌ دوم‌ تغيير مي‌كند. تصوير رنگي‌ روي‌ جلد و ارتباط‌ آن‌ با موضوع‌ مقالة‌ اصلي‌ مجله‌ از ويژگي‌هاي‌ آن‌ است‌.

عدم‌ تناسب‌ طراحي‌ عناوين‌ و نيز استفادة‌ گاه‌ نابجاي‌ رنگ‌ دوم‌ از جذابيت‌ مجله‌ مي‌كاهد. از ديگر نقاط‌ ضعف‌ در طراحي‌ اين‌ مجله‌ استفاده‌ از عكس‌هاي‌ خارجي‌ و نيز حروف‌ انگليسي‌ در عنوان‌بندي‌هاست‌.

فرهنگ‌ آهنگ‌

اين‌ ماهنامه‌ تحت‌ امتياز كيوان‌ فرزين‌ و به‌ سردبيري‌ بهرنگ‌ تنكابني‌ منتشر مي‌شود. فرهاد فزوني‌ طراحي‌ گرافيك‌ اين‌ مجله‌ را به‌ عهده‌ دارد.

اين‌ مجله‌ در اندازة‌ 21 در 5/27، با جلد گلاسه‌ و كاغذ سفيد به‌ چاپ‌ مي‌رسد. طراحي‌ عنوان‌ مجله‌ از نقاط‌ قوت‌ آن‌ محسوب‌ مي‌شود. از ديگر ويژگي‌هاي‌ مجله‌ استفاده‌ از حروف‌ شابلون‌ براي‌ طراحي‌ عناوين‌ داخلي‌ است‌ كه‌ هماهنگي‌ آن‌ با عنوان‌ مجله‌ به‌ جذابيت‌ آن‌ مي‌افزايد. به‌ جا گذاشتن‌ فضاهاي‌ سفيد در دور صفحات‌ به‌ راحتي‌ خوانش‌ مجله‌ كمك‌ مي‌كند. در طراحي‌ صفحه‌ها استفاده‌ از عكس‌ به‌ جاي‌ تصويرسازي‌ چشمگير است‌. تناسب‌ حروف‌ در شناسنامه‌ و متن‌ ديده‌ مي‌شود.

طراحي‌ بعضي‌ از عناوين‌ به‌ شكل‌ پيچيده‌ و  معماگونه‌ از نقاط‌ ضعف‌ اين‌ مجله‌ است‌.

تنديس‌

دوهفته‌نامة‌ تنديس‌ تحت‌ امتياز و با سردبيري‌ محمد حسن‌ حامدي‌ منتشر مي‌شود.

اين‌ مجله‌ در قطع‌ 23 در 5/32، با استفاده‌ از كاغذ سفيد براي‌ جلد و صفحه‌ها به‌ چاپ‌ مي‌رسد. مجلة‌ تنديس‌ را مي‌توان‌ از نظر صفحه‌آرايي‌ يكي‌ از بهترين‌ نشريات‌ دانست‌.

طراحي‌ مناسب‌ عناوين‌، مشخص‌ بودن‌ نام‌ نويسندگان‌ و مترجمان‌ مقالات‌، اندازة‌ مناسب‌ حروف‌ براي‌ خوانش‌، سياه‌ كردن‌ عناوين‌ مهم‌، قرار دادن‌ عكس‌ صاحب‌ اثر در كنار عنوان‌ از ويژگي‌هاي‌ جذاب‌ اين‌ مجله‌ است‌. استفاده‌ از سطوح‌ سفيد در بالاي‌ مقالات‌ به‌ سهولت‌ خوانش‌ مي‌افزايد.

سمرقند

فصل‌نامه‌ سمرقند تحت‌ امتياز طوبي‌ ساطعي‌ و به‌ سردبيري‌ علي‌ دهباشي‌ در سال‌ 1382 فعاليت‌ خود را آغاز كرد.

اين‌ مجله‌ در اندازة‌ 14 در 21 با جلد گلاسه‌ چهاررنگ‌ و كاغذ سفيد منتشر شد. مديريت‌ هنري‌ اين‌ مجله‌ را مجيد عباسي‌ به‌ عهده‌ داشت‌. استفاده‌ از عكس‌ و نيز عناصر بصري‌ مناسب‌ با موضوع‌ هر شماره‌ از اين‌ فصلنامه‌ از نقاط‌ قوت‌ اين‌ طراحي‌ است‌. مخاطب‌ با تورق‌ اين‌ نشريه‌ شاهد انسجام‌ و تناسب‌ صفحه‌آرايي‌ است‌. شروع‌ صفحات‌ اول‌ مطالب‌ با حروف‌ درشت‌ و ادامة‌ آن‌ با حروف‌ مناسب‌ از ايده‌هاي‌ جديدي‌ است‌ كه‌ به‌ كار گرفته‌ شده‌ است‌. استفاده‌ از عكس‌هاي‌ تمام‌ صفحه‌ در ابتداي‌ مقالات‌ و نيز برشي‌ از آن‌ در بعضي‌ صفحه‌ها از ديگر ويژگي‌هاي‌ اين‌ صفحه‌آرايي‌ است‌. درج‌ شماره‌ صفحه‌ در 3/1 بالاي‌ صفحه‌ و نيز فضاهاي‌ خالي‌ مناسب‌ بر كيفيت‌ صفحه‌آرايي‌ افزوده‌ است‌.

ماهنامة‌ سوره‌

اين‌ ماهنامه‌ از ابتداي‌ سال‌ 1368، تحت‌ امتياز حوزة‌ هنري‌ سازمان‌ تبليغات‌ اسلامي‌ و به‌ سردبيري‌ مرتضي‌ آويني‌ با قطع‌ 5/26 در 20، با جلد گلاسه‌ و كاغذ سفيد منتشر مي‌شود. از آن‌ جايي‌ كه‌ سردبير اين‌ نشريه‌ نگاه‌ درستي‌ به‌ طراحي‌ گرافيك‌ مطبوعات‌ داشت‌ و به‌ نقش‌ آن‌ آگاه‌ بود، اين‌ كار را به‌ علي‌ وزيريان‌ سپرد تا با مهارت‌ خود به‌ آن‌ سامان‌ بخشد.

صفحه‌هاي‌ اين‌ مجله‌ به‌ صورت‌ سه‌ ستوني‌ آراسته‌ شده‌ و اندازة‌ حروف‌ مناسب‌ است‌. تصويرسازي‌هاي‌ علي‌ وزيريان‌ كه‌ تأثير مرتضي‌ مميز در آنها ديده‌ مي‌شود، بيشتر تصاوير اين‌ مجله‌ را تشكيل‌ مي‌دهند. استفاده‌ از كلاژ، نگاتيو عكس‌، استفاده‌ از فضاهاي‌ سفيد، درشت‌ كردن‌ مطالب‌ اصلي‌ مقالات‌، فاصله‌گذاري‌ مناسب‌ حروف‌، و نيز عنوان‌بندي‌هاي‌ مناسب‌ براي‌ مطالب‌ از خصوصيات‌ ويژة‌ اين‌ مجله‌ هستند

بخارا 74، بهمن و اسفند 1388