چاه تخت جمشید/ جلیل اخوان زنجانی

 پاسارگاد و تخت‏جمشيد دو پرستشگاهى بودند كه بناى آنها بيش از هزار سال ق. م. گذشته بود و آورندگان تحفه‏ها از مردمانى بودند كه از دورترين نقاط ايران براى معبد پيشكشى مى‏آوردند و تخت‏جمشيد پرستشگاهى بوده است كه دو آرامگاه در سينه‏كوه رحمت كنده‏اند و مى‏گويند كه يكى از آنها متعلق به اردشير دوم هخامنشى و يكى ديگر متعلق به داريوش سوم هخامنشى است.

 در كتاب پارسه آمده است: «در سينه كوه رحمت يك چاه گود با دهانه پهنى به اندازه 4/20 متر در 4/30 متر، از كوه كنده‏اند. از حوضچه پست چاه كه در كوه تراشيده شده، و فرورفتگى‏هايى كه در لبه شمالى و جنوبى چاه تعبيه شده، چنين استنباط مى‏شود كه به وسيله حيوان يا وسايلى شبيه آن، آب از چاه كشيده و در حوضچه مزبور مى‏ريخته‏اند و از آنجا به توسط مجراى سنگى كه در كوه كنده‏اند، به محوطه قصر مى‏رفته است. خاك درون چاه را تا عمق 24 مترى در دوره هيئت علمى امريكايى خارج كرده‏اند، ولى به واسطه وجود سنگ‏هاى بزرگى كه هنگام انهدام تخت‏جمشيد يا بعد از آن به تدريج در ته چاه افتاده، نتوانستند آن را به خوبى پاك نمايند و به عمق اصلى آن برسند.

 نظير اين سنگى نامبرده سه چاه عظيم ديگر، كه دهنه آنها وسيع‏تر از دهنه اين چاه است، در دنباله كوه رحمت در جهت شمالى تخت‏جمشيد و خارج از آنجا، محاذى چشمه على‏آباد در سال 1329 كشف گرديد.[1] و در زيرنويس كتاب نام برده آمده است: در كوه شرقى شيراز (كوه سعدى) يك چاه سنگى نظير همين چاه‏هاى مشروحه بالا معروف به چاه قلعه (فهندژ) با همين دهانه و عمق 102 متر موجود است شيراز تأليف مؤلف داده شده است. در كتاب شيراز از قول تاورنيه چنين مى‏آورد:

 «در شهر شيراز يك مسجد كهنه ديده مى‏شود كه مقبره سعدى معروف است… قدرى دورتر از اين مسجد روى قطعه كوهى يك قلعه بنا شده و بالاى آن در قله كوه يك چاه مربعى از سنگ كنده شده كه بسيار سخت است ده دوازده پا عرض دهنه آن، ولى عمقش خيلى زياد است از قرارى كه مى‏گفتند در سوابق ايام زانيه را در آن چاه مى‏انداختند اما امروز كبوترى بسيار در آن آشيانه دارند (مقصود چاه قلعه پهندز است)».[2]

در همين كتاب در صص 23 و 24 چنين آمده است:

 «وجود چاه ژرف دهنه‏دار در كوه سعدى است به نام چاه قلعه پهندز (چاه قلعه بندر). همان چاه‏هايى كه هخامنشيان در تخت، و سه ديگر در دامنه كوه رحمت كنار راه شيراز – تهران (برابر چشمه‏آباد) در كوه كنده‏اند. گودى اين چاه 102 متر و اندازه دهنه آن 4*4 متر. معلوم است كه اين پنج دهنه چاه و چاه‏هاى همانند آنها كه در ساير كوه‏هاى فارس موجود مى‏باشد، و تاكنون از ديدگان پنهان مانده، همه براى يك منظور ساخته شده، و اگر تاريخ كنده شدن آنها به پيش از هخامنشيان نرسد، به طور تحقيق به زمان هخامنشيان مربوط مى‏گردد».

 شهر استخر كه اكنون خراب شده در آنجا رودخانه به نام پلوار جارى است كه دنبال رودخانه سيوند است كه تقريباً تا تخت‏جمشيد سه كيلومتر است و احتياجى نبوده است يك چاهى با حوضچه‏اى در پاى كوه ايجاد كنند چون از رودخانه تا تخت‏جمشيد نزديك بوده است.

 به نظر نگارنده تخت‏جمشيد بسيار پيش از هخامنشيان است و اين چاه يا رصدخانه بوده يا استوان براى كاهن‏ها بوده است و استخوان‏هاى اشخاص معتبر كه مقامى داشته‏اند به استوادن چاه مى‏ريخته‏اند.

 طبرى در سال يكصد و بيست و يكم هجرى گويد:

 «وقتى كه كورصول كشته شد تركان سستى گرفتند… شب شد و نصر آهنگ حركت  كرد يك ظرف فرستاد كه بر كورصول ريختند و آتش در آن افروختند كه تركان استخوان را نبرند».[3]

{P  . تاريخ طبرى، جلد 10، ص 4270، ترجمه ابوالقاسم پاينده. P}

 بخارا خذاه در سال يكصد و بيست و يكم به قتل رسيد و سپس طبرى اينطور شرح مى‏دهد:

 «بخارا خذاه را برداشتند و وارد سراپرده نصر كردند. نصر متكايى براى وى خواست كه بر آن تكيه زد، قرعه طبيب بيامد و معالجه وى را آغاز كرد آنگاه با نصر وصيت كرد و هماندم بمرد. واصل (قاتل بخارا خذاه) را در سراپرده دفن كردند و نصر بر او نماز كرد. گوشت طوق سياده (در متن عربى طوق شيادة) را بكندند و استخوانش را سوى بخارإ؛ثثظ بردند».

به نظر من استخوان‏هاى «كورصول» و «بخارا خذاه» براى استوان بوده است.

 در شهر بخارا، بخارا خذاه و كورصول چه دينى داشته‏اند معلوم نيست و براى استودان‏هاى كَهَنَه تخت‏جمشيد كه چه دينى و آيينى داشته‏اند آن نيز ناشناخته مانده است.

 زردشتيان نواحى شهر يزد مرده‏يانشان را در قلعه، سرِ باز، رها مى‏كنند كه به قلعه گبرى موسوم است. در روستايى نزديك شهر يزد يك قلعه گبرى است كه من نام آن را فراموش كرده‏ام شايد روستاى زين‏آباد باشد. در حدود چهارده سال از اين بود كه بدان جا رفتيم و اين قلعه مدر بود و چند شكاف داشت كه من توانستم از ديوار به بالا بروم. و اين قلعه مدر در حدود پانزده متر قطر دارد و در ميان اين قلعه يك چاله‏اى است كه قطر آن در حدود هشت است و پر از اسكلت‏هاى درهم و برهم بود و نشان داد كه از دوره بيش از صد سال يا پنجاه سال پيش‏اند. دوباره پس از دو سال به آنجا رفتيم و تمام اسكلت‏ها را برده بودند و چاله‏اى كه ذكرش رفت حدود يك متر گودى دارد.

 در نزديكى قلعه، يك كمى دورتر، ساختمانى است كه داخل آن به شكل بعلاوه است كه هر طرف داراى ايوان سرپوشيده است (مانند بعضى از مساجد كه چهار ايوان دارند كه انجام براى اداء نماز است) و در داخل ساختمان، در ميان آنجا كه به شكل بعلاوه است، يك سكويى است كه ظاهراً براى بعضى مراسم بوده كه آئينى براى مرده‏ها انجام مى‏داده‏اند.

 در نزديك ساختمان يك منارى است كه در حدود هفت متر بلندى دارد و من به بالاى منار رفتم و در يك محل سرپوشيده كه روشنايى به بيرون داشت آثارى از خاكستر خاموش به چشم مى‏خورد كه نشان مى‏داد كه منار را با چوب روشن مى‏كردند. اين نيز قابل ذكر است كه منار لفظى است سريانى كه جاى آتش معنى مى‏دهد و اين هم قابل گفتن است كه در پشت يكى از سكه‏هاى اردشير ساسانى يك شكل آتشگاه هست و دو نگهبان آتش نيز دارد و در پشت سكه به خط پهلوى ضرب شده است «نورازى ارتخشتر» يعنى آتش اردشير.

 و در شهررى پشت كارخانه سيمان يك قلعه گبرى است به طورى كه در سال 1327 شمسى ما قرار گذاشته بوديم كه به قلعه گبرى برويم اما من نتوانستم با ايشان بروم. شنيدم كه مرده‏ها، هر يك به حالت ايستاده و نشسته و غيره با لباسى از پارچه‏هاى گران‏بها كه در تن داشته‏اند، در دخمه بودند و هم‏كلاسى من مى‏گفتند كه پوشاك مرده‏ها و كودكان را از ميان برديم… و اين نكته را بايد اضافه كنم كه در اين سفرهاى يك روزه جمعه، تابستان و زمستان دبير ورزش ما همراه بودند. در حدود پنج سال بعد به آنجا رفتم، در حياط قلعه چيزى نبود و دخمه‏هاى گبرى را خراب ديدم كه عمداً راه را مسدود كرده بودند.

 آدام الئاورس كه در زمان شاه صفى به ايران آمده يك سفرنامه دارد و عكسى از گورستان زردشتيان كشيده كه مرده‏ها بعضى سراپا هستند و آنها را به ديوار تكيه داده‏اند و يك چاهى ديگر در قلعه است كه مرده‏ها را در چاه مى‏انداختند و عكس آن در صفحه بعد آورده مى‏شود.[4] اما مترجم كتاب اين قسمت را ترجمه نكرده است كه ترجمه آن‏ چنين است:

 «… اگر كسى از آنها درگذشته باشد، خروسى را از خانه متوفى به بيرون منزل مى‏برند، اگر اين خروس را روباهى بگيرد و ببرد، چنين گمان مى‏كنند كه روان فرد متوفى در دنياى ديگر پذيرفته شده است. اما اگر اين آزمايش درست از آب درنيايد و يا به علل ديگر مشكوك به نظر آيد خروس ديگرى را كه به آن بيشتر اعتقاد دارند به دست مى‏گيرند. آنها نعش‏هاى كسان خود را در حالى كه بهترين لباس‏هايشان را به تن دارند و به زنجيرهاى طلا و انواع زيورها آراسته‏اند به گورستان مى‏برند و آنها را با چهار شاخ‏هاى چوبى در ديوار قرار مى‏دهند. حال هرگاه مرغان هوا چشم راست آنها را نوك بزنند و درآورند، متوفى بدون شك شايسته رفتن به آسمان است، اما اگر چشم چپ مرده از كاسه درآيد فردى است ملعون. آنگاه دو گور عميق وجود دارد كه در داخل يكى درگذشته سعيد را به نرمى و احتياط مى‏گذارند، و آن را كه ملعون است با سر به داخل گور ديگرى مى‏اندازند.

 چنين به نظر مى‏آيد كه اين مراسم بخشى از آداب تدفين ايرانيان باستان باشد كه در آن هنگام نيز مرده در معرض حمله مرغان شكارى قرار مى‏گرفت و هرودوت در آگاتياس شرحى به دست داده است.

 اما اين شرح به زبان لاتينى است و آن را از كتاب تواريخ اينجا مى‏آوريم. هرودوت گويد: «اين مطالب را تماماً بنا بر اطلاع دقيقى كه از ناحيه پارسيان به دست آورده‏ام بازگو مى‏كنم. ايشان رسمى در مورد تدفين مردگان دارند كه سرّى است چون راجع به آن چيزى بر زبان نمى‏آورند و آن اينست كه كالبد مردگان پارسى تا به وسيله پرندگان يا سگ متلاشى نشود قابل دفن نيست از اينكه اين رسم خاص مغ‏هاست مطمئنم، چه اين موضوع از آشكارا مجرى مى‏دارند. كالبد را ابتدا با موم پوشانده سپس مدفون مى‏سازند. بنا بر رسم و شعار، طبقه روحانى در مصر هيچ حيوانى را مگر به قصد نذر و قربانى نمى‏كشند، اما مغ‏ها غير از سگ و آدم، حيوانات ديگر را نه فقط به دست خود مى‏كشند بلكه در كار كشتن خزندگان، مورچه، مار و پرندگان از هر قبيل بدون تفاوت پافشارى دارند و بر يكديگر سبقت مى‏گيرند و وانمود مى‏كنند كه آن رسمى قديمى است و به  همين منوال نيز خواهد ماند».

 دفن استخوان‏ها در قديم به چه طريقى بوده معلوم نيست. اردشير ساسانى و كرتير موبد موبدان در دين زردشت آئين‏هايى نويى به وجود آورده‏اند و پورفيريوس مى‏گويد: «آنچه كه در اين عصر (يعنى سده سوم ميلادى) به نام آيين زرتشتى شناخته مى‏شود در واقع آيين زرتشتى نيست، بلكه آيينى است كه مغان آن را به اين شكل درآورده‏اند».[5]

گفتيم كه چاه تخت‏جمشيد احتمالاً استودان بوده است. جهنم و قعر جهنم بايد همان استودان باشد. كه اين واژه را فارسى دانسته‏اند و ابن‏الانبارى در اين‏باره مى‏نويسد كه ترجمه آن چنين است:

 «ابن انبارى گويد: درباره “جهنم” دو گفتار است. يونس بن حبيب و بيشتر نحويان گويند: جهنم نام آتش است كه خداوند در آخرت با آن عذاب كند و نامى اعجمى است و به علت تعريف. عجمه بودن، غيرمنصرف است. و گفته شده كه نامى عربى است و به علت تأنيث و تعريف غيرمنصرف است. و از روبه حكايت شده كه او گويد: رَكيّةٌ جِهّنامٌ يعنى بسيار ژرف.» در عربى «بعيده القعر» در فارسى به قعر جهنم مى‏گوييم.[6]

اين جهنم همان است كه رودكى فرمايد:

 چاه پر كرباسه و پر كژدمان‏

خورد ايشان پوست روى مردمان‏

 كرباسه يعنى مارمولك. در روايات آمده است كه در جهنم عقرب‏هايى است كه آدم از ترس آنها به مار پناه مى‏برد. در لغت‏نامه از الاقرب الموارد نقل شده است: «صاحب كليات گويد: جهنم را گويند عجمى و گويند فارسى و گويند عبرانى است».[7]

و بايد اضافه كنم كه در تورات جهنم و بهشت نامى نيست پس عبرانى نمى‏تواند باشد.

 به طورى كه از اخبار مكه برمى‏آيد اين سرزمين در گودى قرار گرفته است و هر موقع كه باران سيل‏آسا ببارد از چاه‏هاى مكه آب فوران مى‏كند و آب‏ها شيرين مى‏شوند وگرنه آب‏هاى مكه چون قليايى است تلخ است. در مقدمه ناشر متن عربى گويد: چاه زمزم: چشمه‏ايى است كه به روزگار ابراهيم خليل و پسرش اسماعيل عليهاالسلام از زمين جوشيده است، آب چاه زمزم آبى است قليايى كه در آن تركيب‏هاى سديم و كلروآهكى و گچى و اسيد سولفوريك و اسيد ازتيك و پطاس فراوان است و شبيه آب معدنى است، و در حديث آمده است «آب زمزم را به هر نيت كه بياشامند سودبخش است» و «بهترين آب روى زمين زمزم است».[8]

در اخبار مكه آمده است:

 «… جبرئيل (ع) براى او آشكار شد، هاجر از پى او روان گرديد و جبرئيل در محل چاه زمزم پاى به زمين زد و همانجا آب بر روى زمين روان شد». [9]درباره چاه زمزم در اخبار مكه آمده است: «… عبدالمطلب در خواب ديد كه چاه زمزم را همين جا كه قرار دارد حفر كند و او چاه زمزم را ميان اساف و نائله يعنى دو بتى كه در مكه مورد توجه بودند حفر كرد…[10] و در ص 97 آمده «مردى از ايشان با زنى وارد كعبه شد و با او درآميخت و گفته شده است داخل كعبه او را بوسيد و آن دو به صورت سنگ مسخ شدند نام مرد اساف پسر بغاء بود و نام زن نائله دختر ذئب، آن دو مجسمه را از كعبه بيرون آوردند يكى را در كوه صفا و ديگرى را در كوه مروه نهادند…». و اين همان صفا و مروه است كه حاجيان در ميان آن دو لى‏لى مى‏كنند.

 درباره چاه زمزم در اخبار مكه آمده است: «چون عبدالمطلب اندكى كَند سنگ‏چين چاه براى او آشكار شد تكبير گفت و دانست كه به او راست و صحيح الهام شده است و چون بيشتر كَند دو آهوى زرين يافت و همان دو مجسمه بود كه جرهميان به هنگام خروج از مكه در آن پنهان كرده بودند همچنين چند شمشير قلعى و چند زره و سلاح ديگر در آن يافت…».[11]

مسعودى تصور كرده است كه ايرانيان كه بر سر چاه زمزم زمزمه مى‏كرده‏اند مربوط به ابراهيم (ع) بوده است و در اين كتاب آمده است:

 «ايرانيان قديم به احترام خانه كعبه و جدشان ابراهيم (ع) و هم توسل به هدايت او و رعايت نسب خويش به زيارت بيت‏الحرام مى‏رفتند و بر آن طواف مى‏بردند و آخرين كس از ايشان كه به حج رفت ساسان پسر بابك جد اردشير بابكان سر ملوك ساسانى بود. ساسان پدر اين سلسله بود كه عنوان از انتساب او دارند. چون ملوك مروانى كه انتساب از مروان دارند و خليفگان عباسى كه نسبت به عباس بن عبدالمطلب مى‏بردند و چون ساسان به زيارت خانه رفتى طواف بردى و بر چاه اسماعيل زمزمه كردى گويند به سبب زمزمه‏اى كه او ديگر ايرانيان بر سر چاه مى‏كرده‏اند آن را زمزم گفته‏اند و اين نام معلوم مى‏دارد كه زمزمه ايشان بر سر چاه مكرر و بسيار بوده. يك شاعر قديمى در اين زمينه گويد:

 «ايرانيان از روزگاران قديم بر سر زمزم‏

 زمزمه مى‏كرده‏اند.»

 يكى از شاعران ايران پس از ظهور اسلام به اين موضوع باليده ضمن قصيده‏اى گويد:

 «و ما از قديم پيوسته به حج خانه مى‏آمديم.

 و همديگر را در ابطح به حال ايمنى ديدار مى‏كرديم.

 و ساسان پسر بابك همى راه پيمود تا به خانه كهن رسيد

 كه از روى ديندارى طواف كند. طواف كرد و

 به نزد چاه اسماعيل كه آبخواران را سيراب مى‏كند زمزمه كرد.»

 ايرانيان در آغاز روزگار مال و گوهر و شمشير و طلاى بسيار هديه كعبه مى‏كردند. همين ساسان پسر بابك دو آهوى طلا و جواهر با چند شمشير و طلاى فراوان هديه كعبه كرد كه در چاه زمزم مدفون شد. بعضى مؤلفان تاريخ و ديگر كتب سرگذشت بر اين رفته‏اند كه اين چيزها را جرهميان به هنگام اقامت مكه هديه كرده‏اند. جرهميان مالى نداشتند كه اين چيزها را بديشان نسبت دهند شايد از ديگران بوده است و خدا بهتر داند.

 و كار عبدالمطلب را در مورد اين شمشيرها و ديگر چيزها كه به زمزم نهان بود در همين كتاب ياد خواهيم كرد و كسان را در مبدء و فروع اين نسبها اختلاف‏هاست كه شمه‏اى از آن بگفتيم و مطالعه اين مختصر كه آورديم اهل معرفت را از بسيارى تفصيل‏ها بى‏نياز تواند كرد.»[12]

مسعودى در ادامه مى‏نويسد: «عبدالمطلب وى چاه زمزم را كه پر شده بود حفر كرد و در اين ايام پادشاهى خسرو قباد (يعنى انوشيروان) بود و از آنجا دو آهوى طلا در و گوهرنشان و زيورهاى ديگر و هفت شمشير قلعى و پنج زره فراخ برآورد و از شمشيرها درى براى كعبه بريخت و يكى از دو آهو را ورق كرد و زينت در كرد و ديگرى را در كعبه نهاد».[13]

دو آهوى زرين و مال و جواهر كه در چاه زمزم يافت شده است شبيه همان چيزهايى بايد باشد كه الئايورس در دفن زردشتيان مى‏گويد كه آنها را مغان با زنجيرهاى طلا و انواع زيورها به گورستان مى‏برند.

 به نظر نگارنده منظور از ساسان، پسر بابك جد اردشير سرسلسله ساسانيان نبوده است كه به مكه رفته است. بلكه ساسان بن روزبه بوده كه از جانب پادشاهان ايران، فرمانرواى بر سرزمين عرب بوده است. مسعودى در اين باره اشتباه كرده است چون ساسانيان و اردشير بسيار معروف‏تر از ساسان پسر روزبه بوده است.

 حمزه اصفهانى مى‏نويسد: «ساسان بن روزبه: وى در روزگار قديم از جانب پادشاهان ايران بر تغلبيه و مصر و عمان و يثرب و تِهامه حكومت داشت و خراج افريقيه و سرزمين نوبه نيز به وى مى‏رسيد.

 روزبه بن ساسان: او نيز بر نواحى پدرش فرمانروايى كرد و حكومتش در ميان تازيان به درازا انجاميد.  و خدا داناتر است».[14]

درباره شمشيرها كه در صفحه پيش آورديم ابوريحان بيرونى گويد:

 نوع ديگر شمشير قيوايه است كه علت انتساب آن اين است كه در قبر بزرگان مرده يافت شده است».[15]

در گورهايى كه در ايران يافت شده مرده را به تقريب بر روى 20 يا 30 عده شمشير مى‏خواباندند.

 در پيش گفتيم كه ساسان جد اردشير نبوده كه به مكه رفته است و على بن حسين ابن على مسعودى اشتباه كرده است و خطاى او از آنجا ناشى شده است كه وى از مردمان مصر بوده و به فارس سفر كرده است و اين سخن را در ايران شنيده يا اين مطالب را از موبدان فارس شنيده و آن حقيقت نداشته است.

 مسعودى چون از مردمان مصر بوده، مانند مسلمانان ايران، دشمن مجوس و گبر نيست و مانند واضع يعقوبى و جرير طبرى بعضى ديگر نبوده است. اما تاريخ وى از آنچه در دست است به نظر من داراى ارزش است.

 در صفحه قبل گفتيم كسى كه به مكه رفته است ساسان روزبه و پسرش روزبه ساسان بوده‏اند و اين مسئله محال است كه چند نفر عرب مانند خالد و ابوبكر و عمر و مثنى و ابوعبيده ثقفى و ديگران نمى‏توانستند يك كشور با عظمتى را از پا درآورند. بيش از نود درصد تاريخ ايران، تا هنگامى كه ابومسلم به سرِ كار آمد و به دست او منصور خليفه عباسى در مورد ايران به سزاى اعمال رسيد، افسانه است كه بدان تاريخ‏نويسان استناد مى‏كنند.

 شكست ايرانيان از اعراب سه علت اساسى داشته است يكى ابناء يمن بودند كه پس از آنكه انوشيروان زندانيان محكوم به اعدام را كه به يمن فرستاد آغاز شد، آنها ششصد تن از نجيب‏زادگان اشكانى و ساسانى مخالف حكومت بودند و همه از دليران و جنگجويان، كه با زنان پست يمنى نكاح كردند و از اين درآميختن، نجباى اراذل، ابناى يمن (پسران يمن)، به وجود آمدند و چون به حد رشد رسيدند شكست ايرانيان فراهم كردند.

 دوم رياضت‏كشان مانوى بودند، در بيابان‏هاى عربستان و مكه براى تزكيه نفس و خودآزارى و سختى كشيدن يكى از بهترين ناحيه‏ها بود. در اين باره مشغول نوشتن كتابى هستم و توضيحاتى كافى در اين باره خواهم داد.

 و هم آنكه مى‏گويند كه اعراب تجارت مى‏كرده‏اند و اشتباه است و هيچگاه در ميان آنها، معلومات بازرگانى نبوده است چون براى صادرات متاعى نداشتند، و براى واردات نيز پولى نداشتند كه چيزى بخرند و تنها چيزى كه تا پنجاه سال پيش از اين به عربستان مى‏رفت موى بُز بود كه بسيار مقاوم است كه براى يافتن چار (خيمه) و طناب بوده و هر موقع كه بار و محموله نداشتند طناب‏ها را بر روى سر مى‏گذاشتند.

 طبرى در وقايع سال 15 هجرى جنگ با رستم گويد: «… غالب سرپوش آنها طناب بارها بود كه هر كس طناب بار خود را به سر مى‏پيچيد تا آن را محفوظ دارد.»[16] اعراب‏ كاروان‏هاى شتر داشتند و براى امرار معاش خود شتر كرايه مى‏دادند. يكى از كاروان معروف، متعلق به ابوسفيان بود كه قسمت اعظم شترهايش متعلق به او بود.

 درباره سروش، كه به نظر نگارنده كه زمزمه جزو آن است، در يشت آمده است:

 «در اوستا دو سروش يشت داريم اولى عبارت از يستاى 57 كه در جزو يستاها مى‏باشد و نيز آن را در جزو يشت‏ها مى‏نگارند براى تشخيص آن را سروش يشت شبه گويند و آن در سه شب اولى پس از وفات كسى سروده مى‏شود، چه محافظت روح انسان در سه سرشب اول پس از مرگ با سروش است، در بعضى از نسخ به آن سروش سرشب نام داده‏اند. سروش يشت دومى كه در رديف بيست و يك يشت اوستاست و يشت يازدهمى آن را تشكيل مى‏دهد موسوم است به سروش يشت‏هادُخت به قول دينكرد (ها دخت بيستمين نسك اوستاى عهد ساسانيان بوده) كه امروز موجود نيست فقط چند قطعه از آن مانده است بنابراين سروش يشت‏هادخت منسوب به نسك مفقود شده است».[17]

بنابراين چنان كه از يسناى شماره 57 برمى‏آيد زمزمه پس از مرگ سروده مى‏شود. چاه ديگر هست كه مسعودى مى‏گويد كه آن هاروت و ماروت در بابل است و چنين توضيح مى‏دهد:

 «بر ساحل يكى از نهرهاى فرات در سرزمين عراق به يك ساعت فاصله از شهر معروف جسر بابل و رود نرس است كه جامه نرسى منسوب بدانجاست. در اين چاهى بزرگ هست كه به چاه دانيال پيغمبر عليه‏السلام معروف است و نصارى و يهود در بعضى ايام سال كه عيد دارند بدانجا روند و شخص چون بدين دهكده نزديك شود آثار فروريختگى و ويرانه و بناى بسيار بيند كه تپه‏هاست. بسيارى از كسان بر اين رفته‏اند كه به موجب حكايت خداى تعالى كه اين دهكده را بابل نام داده‏اند و دو فرشته هاروت و ماروت نيز كه نامشان به قرآن هست در همين دهكده‏اند».[18]

داستان هاروت كه در چاه بابل سرنگون است و به اتفاق ماروت كه به خواهندگان در سر چاه بابل جادو مى‏آموزند در ادبيات اوستايى نيز آمده است.

 واقعه هاروت در اوستا كه آمده است بايد به گذشته‏هاى بسيار قديم بوده باشد. و رابطه‏اى با «ريك ودا» دارد و اين در موقعى است كه اوستا و ريك ودا با هم رابطه تنگاتنگ داشتند. اما رابطه هند و ايران در دين به هم خورده است. و ديگر ايرانيان تابع دين قديم نبودند و اين به چه زمانى متعلق است ما نمى‏دانيم. اما همين قدر مى‏دانيم كه پيش از خشايارشاه، ديوان «اندرا» و فرشتگان آنها در ايران و هند جزو مقدسين بودند تإ؛ح‏ح‏أ آنها، و هاروت و مقدس نشان به چاه = جهنم بابل واژگون شدند و دين هند و ايران از هم جدا شد.

 چنانكه خشايارشاه درباره ديوان و پرستشگاه‏هاى ديوان در سنگ نوشته چين گويد: و در ميان اين كشورها جايى بود كه قبلاً ديوها پرستش كرده مى‏شدند. پس از آن به خواست اهورامزدا من معبد ديو را خراب كردم و اعلان نمودم ديوها پرستش كرده نخواهند شد. جايى كه قبلاً ديوها پرستش كرده مى‏شدند در آن‏جا من اهورامزدا و «ارت» را با فروتنى پرستش كردم.[19]

درباره ماروت = باد، در اروپانيشاد سخن مى‏رود و در «ريك ودا» ماروت مساوى طوفان است «او با خداى طوفان (ماروت‏ها) هم پيمان است». اين ديوان عبارت بودند از «اندارا» با فرشتگان آنها در «ريك ودا» آمده است: «اى ماروت‏ها، باشد كه شما در ملازمت “اندرا”هاى دلير در حال نشاط با جلال و مساوى ديده شويد»[20] در ص 417 آمده: «ماروت‏هاى شكاركننده با نيزه‏هاى درخشان»[21]. گفتيم كه در ريك ودا «ماروت» = باد سخن مى‏رود در ريك ودا آمده است:

 «هچميين «دواك» (صداى رعد) با آنها است مانند زنى فصيح و خوش بيان در افق دور؛ ماروت‏هاى درخشان خستگى‏ناپذير به دختر جوان خويش پيوسته‏اند[22] چنانكه‏ گويى او متعلق به همه آنهاست ولى آن هراسناكان «رود اسى» (برق) را از خود دور نمى‏راند، چون مى‏خواهد كه او نيز دوست آنها باشد»[23]

باد در ابيات زردشتى و اسطوره يونانى نيز است و در اوپانيشاد «ماروت» مساوى باد است مسعودى در اين باره نوشته است:

 «سليمان باد را در تخت‏جمشيد حبس كرده است: ايرانيان را در استخر نيز آتشكده‏اى دارند كه مجوسان آن را بزرگ مى‏دارند و اين خانه بزرگان قديم بوده و هماى دختر بهمن پسر اسفنديار آن را آتشكده كرده است… اين خانه در دامنه كوهى است و نه شب و نه روز باد از اين معبد قطع نشود و صداى عجيب دارد مسلمانان كه آنجا هستند گويند سليمان بن داود باد را در اينجا به زندان كرده است».[24]

گفتيم چاه تخت جمشيد استودان يا چاه براى رصد بوده است و اگر براى رصد آفتاب و ماه و سيارگان و ستارگان بوده بايد از ته چاه به خارج راه داشته باشد تا ورود و خروج از چاه آسان باشد. در كتاب رصد و تاريخ‏گذارى در ايران شاهدى براى رصد در كوه دنا آورديم كه جم، رصد نو كرده بود كه به دست افراسياب به آتش كشيده بود ص 18 تا 20 و نيز در استانبول در زمان عثمانى براى رصد، چاه كنده بودند كه در سال 989 هجرى براى رصدخانه منظومه‏اى ساخته است و قسمتى كه مربوط به چاه رصد است چنين است.[25]

 بفكر او تصور چنان كرده بود

كه بى چه رصد در زمين مى‏نمود

 كه ارباب فهم و خرد پيش ازين‏

نمودند بى چه رصد در زمين‏

 خود اين نيز در قاهره چاه كند

برو نردبانى بفرمود بند

 از آن چاه شد لختى انجم شمار

كه بيچاره گشت از رسوخش بكار

 بچاه رصد چون چنين جهد داشت‏

رسوخى من المهد الى اللحد داشت‏

 و در موعظه طيبه گويد:

 بكندند چاه و نمودند جهد

ببستند طفل خرد را بمهد

 بجستند بر اوج عيوق راه‏

ز روى بصيرت از آن قعر چاه‏

 خود آگه نگشتند از كنه آن‏

ز قعر زمين تا نهم آسمان‏

 تراكى شود كشف حال چنين‏

كه كردى تفنن ز روى زمين‏

بارى تا چاه تخت جمشيد به طور كامل تخليه نشود نمى‏شود نظر داد كه اين چاه استودان يا به تعبير ديگر جهنم، يا جايگاه رصد ستارگان و سيارگان بوده است.