مویه هایی به یاد کشور جم ( در شناخت ادیب الممالک فراهانی ) / کامیار عابدی

  الف. سیّد محمّدصادق حسینى فراهانى به سال ۱۲۳۹ در گازرانِ فراهانِ اراک چشم به جهان گشود. او از خاندان میرزا بزرگ (عیسى) قائم‏مقام فراهانى بود. در این خاندان، دانشمند و دبیر و شاعر اندک نبوده‏اند. خواهرِ محمّد صادق، فاطمه سلطان، شاعر بود و نام شعرى‏اش، «شاهین». محمّد صادق در نوجوانى پدرش را از دست داد و با مشقّت فراوان، در سایه استعداد دبیرى و ذوق شاعرى، به کارهاى دیوانى پرداخت: تویسرکان، کرمانشاه، تبریز، ساوجبلاغِ مُکرى (مهابادِ بعدى)، سمنان، اصفهان، مشهد، قم و البتّه، تهران. او، علاوه بر شعرگویى، دبیر، واعظ، معلّم، روزنامه‏نگار و سرانجام، قاضى شد. بسیار سفر کرد و به خوارزم (خیوه) و قفقاز (بادکوبه) هم سَرَک کشید. روزنامه‏هاى ادب، ادب مصوّر، مجلس، عراق عجم، ایران، ایران سلطانى، و ضمیمه فارسى روزنامه ارشاد بادکوبه (به سردبیرىِ احمد آقایف قره‏باغى: احمدآقا اوغلوى بعدى) را منتشر کرد. ادیب‏الممالک از اوضاع جهان آگاه بود و روزنامه‏نگارى را پیشه‏اى دلپذیر مى‏یافت. هم در فارسى و هم در تازى آگاهى‏هاى گسترده‏اى داشت و از ادب و فرهنگ و تاریخ اسلام و ایران بسیار مى‏دانست. از پزشکى و ستاره‏شناسىِ قدیم بى‏اطّلاع نبود و گویا، در دوره‏اى از زندگى، به اهل تصوّف نزدیک شد. لقب «امیرالشّعرایى» را از یک شاهزاده قاجار، تهماسب میرزا مؤیّدالدّوله، و لقبِ «ادیب‏الممالک» را از مظفرالدّین شاه دریافت کرد. نام شعرى‏اش، در آغاز، «پروانه» و سپس، «امیرى» بود. ادیب‏الممالک دو بار ازدواج کرد و سه فرزند یافت. امّا هر سه فرزند را از دست داد. در سال ۱۲۹۵ هنگامى که مأمور عدلیه (بعدها: دادگسترى) یزد بود، دچار عارضه قلبى شد. او را به تهران آوردند. سال بعد، ۱۲۹۶، در پاى‏تخت درگذشت و در کنارِ آرامگاه «شاه عبدالعظیم حسنىِ» شهرِرى به خاک سپرده شد.

 ب. پُرشهرت‏ترین شعر ادیب‏ الممالک چنین آغاز مى‏شود:

 «برخیز شتربانا بربند کجاوه‏

 کز چرخ همى گشت عیان رایت کاوه‏

 در شاخِ شَجَر برخاست آواى چکاوه‏

 وز طولِ سفر، حسرت من گشت علاوه‏

 بگذر به شتابْ اندر، از رودِ سَماوه‏

 در دیده من بنگر دریاچه ساوه‏

    وز سینه‏ام آتشکده پارس نمودار»

 مسمَّطِ «برخیز شتربانا! بربند کجاوه» سروده‏اى است از آغازِ سده بیستم میلادى (۱۹۰۲ م، برابر با سال ۱۲۸۱). اگر از برخى استثناءها، مانند آثار منظوم میرزا آقاخان کرمانى، صرفِ‏نظر کنیم، این شعر را شاید بتوان یکى از نخستین شعرهاى فارسى عصر جدید دانست که در آن، نوعى خودآگاهىِ تاریخى جلوه‏گر شده است. شاعر در این خودآگاهى، به فرهنگ دینى ایرانیان، پیش و پس از اسلام، علاقه نشان مى‏دهد. یاد ایران، یا به تعبیرِ شاعر، «کشورِ جم»، بى هیچ تردیدى، به وسعت، در متنِ تاریخ دوره اسلامى مورد تأکید قرار مى‏گیرد و به ستایشِ گسترده‏اى از پیامبر اسلام مى‏انجامد. علاوه بر این، مویه‏هاى او به یاد گذشته «کشورِ جم»، که از نظر شاعر، لحظه به لحظه‏اش، اسبابِ مُباهات است، در فضاى معنایىِ شعر، به موقعیّتِ دوره تمدنِ اسلامى، که آن نیز از دیدِ او، سر به سر، افتخارآمیز است، گره مى‏خورد. نجات‏دهنده نیز، در پایان شعر، پادشاه زمان، مظفّرالدّین شاه است. امّا آیا او پیرتر و ناتوان‏تر از آن نیست که بتواند از «لوثِ زَلَل، این خاک مقدّس» را پاک کند؟ البتّه، پاسخ مثبت است. با این همه، باید دانست که اقتضاء سنّتِ کهن شعر پارسى، اشاره به «پادشاه زمان» و ستودن اوست. گذشته از این، به روایتى، شعر مورد بحث، نخستین بار، در حضورِ همین شاه خوانده شد. این مسمّط در روزگار خود، و به ویژه، در نیمه نخست سده بیستم میلادى بسیار مورد توجه قرار گرفت و در میان سنّت‏گرایانى که گوشه چشمى هم به تحوّل داشتند، براى خود جایى باز کرد. در واقع، آگاهى نسبت به گذشته و آرزو نسبت به آینده، نخستین نکته‏اى است که خواننده علاقه‏مند در سروده مورد اشاره کشف مى‏کند. امّا باید یادآور شد که اگر دلیل‏هایى ادبى‏تر در میان نبود، این شعر به رغْمِ تمایز معنایى، برجستگى خاصّى نمى‏یافت. سیّال بودن زبان شعرى و جوشش موسیقیایى از جمله این دلیل‏هاست. با این همه، نوع بیان، تلمیح‏ها و واژه‏هاى دور از ذهن، بخش‏هاى گسترده‏اى از شعر مورد اشاره را در نیمه دوم سده بیستم میلادى، حتّى از قلمروىِ ذهن و زبانِ سنّت‏گرایانِ ادبى نیز، تا حدّى، دور کرد. بدین ترتیب، با وجودِ برجستگى‏هاى زبانىِ در خور توجّه، جز چند بندِ ساده‏تر از این منظومه سى و هفت بندى، ارزش‏هاى نهفته در متن شعر، مانندِ دلْ‏مشغولى اصلى شاعر، یعنى روزگارِ گذشته، به مرور، در نیمه دوم این سده، به مجموعه تاریخىِ ارزش‏ها نزدیک‏تر جلوه کرده است تا به ارزش‏هاى خاصّ‏ترِ ادبى.

 پ. ادیب‏الممالک فراهانى، شاعرى است توانا، و در زیر و بم‏هاى شعر خراسانى کم‏نظیر. قلمرویى از رودکى و فرّخى تا انورى و خاقانى در میدان دید اوست. ادیب‏الممالک از یک سو، دلْ‏بسته لغت‏هاى تازى است و از دیگر سو، ربوده واژه‏هاى پارسى. حتّى پا را از این هم فراتر مى‏نهد و به تازى شعر مى‏گوید. در همان حال، به شکلى گسترده، از کلمه‏هاى دساتیرى بهره مى‏گیرد. با این همه، استفاده از دامنه واژگانىِ نامتعارف، از تندرستىِ زبانىِ شعرهایش نمى‏کاهد. امّا ضربْ‏آهنگ بخشى درخور توجه از سروده‏ها را به دامنه ادیبانه‏ترى محدود مى‏کند. البتّه، نباید از یاد بُرد که او، هم بیش از اندازه واژه دارد و هم توانایى‏اش در نوع ساختارِ شعر سنّتى بسیار است:

 «باغْ پیروز و چمن پدرام است‏

 یار در مجلس و مى در جام است»

 که ساختار شعر انورى را به یادِ ما مى‏آورد:

 «روزِ عیش و طَرَب و بستان است‏

 روزْ بازارِ گل و ریحان است»

 یا:

 «این نبینى که چو هنگام بهار آید

 شاخْ خرّم شود و غنچه به بار آید»

 که به یاد آورنده قصیده‏اى از ناصرخسرو است:

 «چند گویى که چو ایّامِ بهار آید

 گل بیاراید و بادام به بار آید»

 اما در میانه بازنمایىِ سنّت‏ها، گاه، ابتکارهایى را هم مى‏توان از نظر گذراند:

 «فراموشم نشد پندى که مى‏گفت‏

 به پورِ خویش، پیرى در بخارا

 که گر در کارِ خود، جنبش کند مرد

 توان سُفتن به سوزن، کوه خارا»

 البتّه، به پارسى سره نیز شعرهایى پرداخته است:

 «دادَت خداىْ بخت و بزرگى و فرّ و هوش‏

 از تو گرفتْ نتوان، آن چِت خداى داد»

 امّا در این میان، با کمال شگفتى مى‏بینیم که گاه، به زبان عصر خود هم نزدیک مى‏شود:

 «دیدم میان کوچه، پیرِ لبوفروشى‏

 بارِ لبو نهاده، پشتِ درازگوشى‏

 مى‏گفت گرم و داغ است شیرینْ لبوى قندى‏

 و افکنده زین ترانه، اندر جهان خروشى»

 ت. یکى از گویندگان هم‏عصرِ ادیب‏الممالک، محمّد تقىِ حجّهالاسلام (نیّر تبریزى)، او را این گونه مى‏ستاید:

 «گر شود ختمْ سخن بر تو امیرى، چه عجب‏

 کآخِرین پایه همین است سخندانى را»

 نیّر تبریزى با معیارهاى شعرى زمانه خود در این داورى به خطا نرفته است. البتّه، باید، اندکى دقیق‏تر شد و گفت که توانایى و شهودِ زبانىِ شاعر، همه وقت، پابه پاىِ هم به پیش نمى‏رود. گاه، این یک در شعرش از آن یک عقب مى‏مانَد. اما تصوّر مى‏کنم که حدّ و حدودِ این نکته، حتّى، بر خواننده خاصِّ آثارِ او، به ویژه، خواننده قصیده‏هایش، چندان آشکار نباشد. زیرا، عنصرِ سخنورى، به ذات، در نوعِ شعرىِ قصیده، بیش از دیگر انواع شعر فارسى جلوه دارد و ادیب‏الممالک، مردِ میدان قصیده است. در دو قالبِ مثنوى و قطعه نیز متبحّر است. امّا صرفِ‏نظر از چند استثناء، در غزل، و به طبع، عشق و عرفان اهلیّتى ندارد. شاید، در همین سیر است که با دل‏سپردن به خصلت قصیده‏پردازى، در ستایش و نکوهشِ برخى از هم‏عصرانِ خویش حدّ و مرزى نمى‏شناسد و از این نظر در میان شاعران اواخر دوره قاجار کم‏تر نظیرى مى‏توان براى وى یافت. البتّه، او همراه با جریانِ در آغازْ جویبارْ مانند و سرانجامْ، سیلْ‏وارِ زمانه، در بخشى از سروده‏هایش، به موضوع‏هایى چون میهن‏دوستى، توجّه به تاریخ ایرانِ باستان، تکیه بر گذشته اسلامى، و نقدِ اجتماعى مى‏پردازد و سرانجام، چون بسیارى از شاعران عهدِ مشروطه، به دل‏زدگى از «انقلاب مشروطه» مى‏رسد. ویژگى اخیر، ادیب‏الممالک را هم از حبیب خراسانى و صفاى اصفهانى، و هم، تا حدّى، از ادیب پیشاورى و ادیب نیشابورى جدایى مى‏بخشد. قلبِ گرم «انقلاب مشروطه» در شعرِ وى نمى‏تپد. این نکته درست است. امّا بخشى از تپش‏هاى ذهنیّتِ فرهیخته ایرانى با همه پرسش‏ها و کنجکاوى‏ها و تناقض‏هایش در شعر ادیب‏الممالک شنیده مى‏شود:

 «در این زمانه که یک سر، جهانیانْ خرسند

 زِ چیست ملت اسلام گشته خوار و نَژَند؟»

 «هر که مى‏بینى تو بر گِرد وزیر داخله‏

 دستکِ دزد است و در ظاهر، شریک قافله»

 «خدا رحمت کند مرحوم حاج میرزا آغاسى را

 ببخشد جاى آن بر خلق، احزاب سیاسى را»

 شاعر، به ویژه، از دستگاهِ عدلیه، که بخشى از عمرِ خودِ وى در آن صرف شد، با تلخى و حتّى، نفرت یاد مى‏کند:

 «فضا و ساحَتِ عدلیه، یارب، از چپ و راست‏

 تهى ز مردم دین‏دار و دین‏پرست چراست؟»

 «بادا زِ کردگار بر این قاضیانِ دون‏

 دشنامِ بى‏نهایت و نفرینِ لایُعَد

 طاق و رواق عدلیه را برکَنَد ستون‏

 آن کاو فِراشت سقفِ سما را بلاعَمَد»

 گویا، از همین رو، «نیکْ‏اندیشى و نیکْ گفتارى و نیک کردارىِ» کهن ایرانى را، که البتّه، گم شده کهنِ کشورِ پیرِ ما نیز است، درخور اشاره مى‏یابد:

 «کیش زرتشت را سه پایه بُوَد

 هر یکى را سه چرخْ سایه بُوَد

 کاخ هستى بوَد بر این سه ستون‏

 ماه و برجیس و مهر بر گردون‏

 هر که رو کرد سوى دینِ بِهى‏

 شد رکابِ تَنَش زِ درد، تِهى‏

 گفت جُستم به راه دین، پیشى‏

 استوارم به نیکْ‏اندیشى‏

 استوارم به نیک گفتارى‏

 استوارم به نیک کردارى»

 ث. ادیب‏الممالک، در نگاهى اجمالى، شاعر – ادیبى است سنّت‏گرا که نسبت به واپس‏ماندگىِ شرق آگاهى تاریخى یافت و این آگاهى را به شعرهایش نیز معطوف کرد. با وجود برخى هجویّه‏ها و پرده‏درى‏ها، او فرهیخته و اخلاق‏گراست و از میانِ شاعرانِ پیش از مشروطه، به تقریب، تنها گوینده پُراهمّیّتى است که به دگرگونى‏هاى محتوایى تن داد. ادیب‏الممالک عمر درازى نیافت. امّا آن قدر زنده ماندْ تا دشوارى‏هاى متعارف یک انقلابِ شایدْ زودرس را بشناسد. با این همه، به نظر مى‏آید در مجموع، وى در واپسینْ دهه زندگى‏اش، که برابر است با نخستین دهه «انقلاب مشروطه»، یک پیشْ‏گام ادبىِ محافظه‏کار یا دیرمانده جلوه مى‏کند. از این رو، اُلفتش با گوینده‏اى مانند محمّد تقى بهار (ملک‏الشّعرا)، دست‏کم، به لحاظِ ادبى، بسیار طبیعى به نظر مى‏آید. البتّه، از منظرى دورتر، مى‏توان موقعیّتِ ادبىِ وى را دقیق‏تر وصف کرد: ادیب‏الممالک یکى از واپسینْ نمایندگان دوره بازگشت است که با اعتدال و چابکىِ ادبىِ خاصّ خود، در انتقال شعرِ فارسىِ اواخر قاجار به دوره مشروطه نقشى پُراهمّیّت بر عهده گرفت. با این همه، به سببِ دگرگونى‏هاى پُرشتاب سیاسى و اجتماعى و فرهنگى، به ویژه، در حوزه ادبیات، این نقش، بسیار زود، از یادها رفت. تا جایى که حتّى، تاریخ‏نگاران و یادبودنویسان ادبىِ سده بیستم میلادى نیز، جز چند تن[۱]، اغلب با کم‏مهرى، خوانده – نخوانده، شعرهایش را به کنارى نهاده‏اند.[۲]

    آذر ۱۳۸۶، تهران‏