شب پروفسور کارلو چرتی و رونمایی از کتاب «ادبیات پهلوی»/پریسا احدیان

در ادامه، دکتر ژاله آموزگار، عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، به تحلیل کتاب ادبیات پهلوی پرداخت:

“این ششصد هفتصد لغت چند نفر متخصص می خواهد؟!

عبارتی که در سال هایی نه چندان دور، وقتی از ادبیات باستانی ایران سخن به میان می آمد، حتی بر زبان بزگانی از اهل ادب جاری می شد. چقدر تلاش شد تا این تفکر تلطیف شود. ذهن ها بازتر گردند، دیواره های میان پیش از اسلام و پس از اسلام فرو ریخته شود و اعتقاد به یک تداوم فرهنگی در اندیشه ها جای بگیرد، تا به این باور برسیم که در ایران شعر از غلطیدن یک گردکان بر یک گنبد یا از دیدن یک آهوی کوهی در دشت آغاز نشده است! ما از دیربازان خوش اندیشیده ایم. شعر گفته ایم. هر چند که هجایی و ضرب آهنگی بوده است. اثرهای ماندگار به وجود آورده ایم، هر چند که بیشتر گفته ایم و کمتر نگاشته ایم، با این همه شاهدیم که در این سال های اخیر کتاب های تاریخ ادبیات مربوط به دوران های باستان چه حجم روز افزونی یافته اند و از چه استقبال بیشتری برخوردار بوده اند. این کتابی که امروز ترجمۀ آن در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد، یکی از آن هاست. کتاب ارزندۀ ادبیات پهلوی که کارلو چرتی، ایرانشناس دانشمند و علاقه مند به فرهنگ این سرزمین آن را در سال 2001 به زبان ایتالیایی، منتشر کرده است. این کتاب پر بار تنها به شرح بخشی از ادبیات دوران میانه، از دوران کهن ماف می پردازد. حضار محترم همگی می دانند که دوره های زبان فارسی در گسترۀ ایران بزرگ آن روزگاران که از دامنل جیحون و سیحون تا میان رودان ادامه می یابد و از دامنۀ کوه های قفقاز یا آب های نیلگون خلیج فارس، کشیده می شود، به طور قرار دادی به سه دورۀ باستان، میانه و نو تقسیم می شود. مطالب باقی مانده از کتاب اوستا و سنگ نوشته های ارزشمند دورۀ هخامنشی، آثار دورۀ باستان ما را تشکیل می دهند. زبان های دروۀ میانه در این گستره به زبان های شرقی و غربی و شمالی و جنوبی تقسیم می شوند. زبان های سغدی و خوارزمی جزو زبان های شرقیِ شمالی وسکایی ختنی و بلخی جزو زبان های شرقیِ جنوبی هستند. زبان های میانۀ غربی شامل دو شاخۀ شمالی و جنوبی است. شاخۀ غربی شمالی زبان پارتی یعنی زبان متداول دورۀ اشکانیان است و زبان به اصطلاح پهلوی، شاخۀ غربی این زبان ها را تشکیل می دهد. دورۀ جدید که شامل زبان فارسی و گویش های زیر مجموعۀ آن است و  دورۀ شاهکارهای ما به زبان فارسی است.

این کتاب ادبیات پهلوی که خود کتاب مهم و در خور توجهی است، تنها به آثار بازمانده از زبان پهلوی می پردازد که جزئی است از یک مجموعۀ بزرگ. پس دیگر صحبت از چند واژه پیش نمی آید و طبعا متخصص های بیشتری می طلبد!!! کتاب ادبیات پهلوی کارلو چرتی که از آثار ادبی نوشته شده به زبان پهلوی سخن می گوید، کتابی است روشمند و مفید که برای نگارش آن از همۀ منابع مربوط این رشته تا زمان انتشار کتاب، در حد امکان استفاده شده است و کتابنامه مبسوط پایان کتاب، شاهد این مدعاست. نویسنده اذعان دارد، در صفحۀ 17 کتاب به آثاری که پیش از او به شرح ادبیات زردشتی به زبان پهلوی پرداخته اند، می پردازد. از وست، تاوادیا، پالیارو و دومناش نام می برد. آثار دوشن گیلمن و کلیما را نیز در نظر دارد. به اثر مهم احمد تفضلی نیز که تحت عنوان ادبیات ایران پیش از اسلام که در سال 1376 منتشر شد نیز اشاره می کند، با این توضیح که برای استفادۀ اصولی این به دستش رسیده است. نویسنده در پیشگفتار کتاب، ضمن معرفی کوتاه از این ادبیات، روش نوینی را که برای عرضۀ مطالب در پیش گرفته است، شرح می دهد و اشاره می کند که بیشتر از نویسندگان پیشین به مباحث انتزاعی و ویژگی های ادبی کتاب های پهلوی پرداخته است و نمونه هایی از هر کتاب را در اختیار خوانندگان قرار داده است. او گزینشی عمل کرده است. او گزینشی عمل کرده و به قول خودش نخواسته است که به شرح جزئیات متون ترجمه شده از اوستا و برخی آثار دیگر که نه ادبیات به شمار می آیند و نه سبکی دارند، وارد شود. آثار او از نظر شکل و محتوا، تقسیم بندی شده اند. نویسنده در آغاز هر بخشی به ذکر پژوهش هایی که قبلا در این زمینه انجام گرفته است می پردازد. مثلا در سر آغاز بخش فارسی میانه، از هنینگ، اراسکی، زالمن، اشمیت، زوندرمن، وتدسکو، نام می برد. نویسنده در این بخش ضمن عرضۀ تاریخچه ای از مطالعات در این زمینه که کتیبۀ کریتر و نوشته های مانی اشاره می کند و سابقه ای از مجموعه های اصلی دست نوشته های پهلوی را به دست می دهد. متون زند یعنی ترجمه های اوستا مختصرا مورد بررسی قرار گرفته اند. چهار کتاب اصلی ادبیات از دید نویسنده یعنی شکند گمانیک وزار (گزارش گمان شکن)، بندهش و زادسپرم با شرح و بسط فراوان و با ریزه کاری معرفی شده اند و طبق روال این اثر نویسنده در آغاز هر کتاب به پژوهش های انجام گرفته اشاره می کند. بخش متون معادشناسی و کشف و شهود به کتاب های ارداویراف نامه، وهمن یسن، جاماسب نامک، ایادگار جاماسپیک اختصاص دارد. در بخش متون فقهی و حقوقی به کتاب های دادستان دینیک، نامگیهای منوچهر، روایات پهلوی، شایست ناشایست، دادستان مینوی خرد می پردازد. کتاب های اندرزی، خسرو قبادان و سایر متون غیر دینی همچون درخت آسوریک و ماتیان یوش فریان، گجتسک ابلیسک نیز مورد بررسی قرار می گیرد. بخشی هم به نامل تنسر به وصیت اردشیر اختصاص دارد. کارنامۀ اردشیر بابکان، ایاتگار زریران، شهرستان های ایرانشهر، شگفتیهای سیستان، تحت عنوان ادبیات درباری معرفی می شوند و سپس نوبت به مادگان هزاردادستان می رسد که به طور جداگانه بررسی شده و با اینکه مطالب آن حقوقی است در بخش کتاب های حقوقی نیامده است. بحث دربارۀ فرهنگ پهلوی و فرهنگ اوییم بخش پایانی این کتاب را تشکیل می دهد. آقای کارلو چرتی پروندۀ درخشانی در مطالعات ایرانی دارند. مقالات و کتاب های متعددی به زبان های انگلیسی و ایتالیایی تألیف کرده اند که یکی از آن ها زند وهمن یسن است. ایشان زادگاه من شهر خوی را هم از یاد نبرده اند. باعث نهایت خوشبختی است که اکنون کتاب ایشان با ترجمه ای روان به فارسی توسط خانم پانته آ و به پایمردی نشر فرزان در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد. کارلو چرتی در جوار مسئولیت های شغلی اشان با علاقۀ فراوان به مطالعات ایرانی روی آورده اند. من به عنوان یک ایرانی خوشحالم از اینکه دانشمندی از سرزمین زیبا و تاریخی ایتالیا زمینۀ تحصیلاتش را به تاریخ و فرهنگ و زبان کشور من اختصاص داده است و همیشه با علاقه مندی در این راه قدم برداشته و به سرزمین ما عشق و علاقه نشان داده است. ایشان از نادر باستان شناسان دورۀ ایران باستان هستند که به زبان فارسی مسلط هستند و به این زبان سخن می گویند و با ایرانیان بهتر ارتباط برقرار می کنند. گلۀ همیشگی من از دوستان دانشمند ایران شناس غربی ام این است که شما با این علاقه دربارۀ گذشتۀ ایران تحقیق می کنید و کتاب ها و مقاله های ارزنده می نویسید. پژوهش هایتان پاسخگوی بخشی از وجوه ناشناختۀ فرهنگ ماست، ما را دوست دارید ولی به فارسی سخن نمی گویید و نمی خوانید و در نتیجه در جریان فعالیت های علمی که در ایران در زمینه های مورد علاقه شما صورت می گیرد، نیستید. کارلو چرتی عزیز، جزو استثناء ها است. ایشان خودشان و همسرشان با عشق تمام به این سرزمین در بسیاری از موارد از ما ایرانی ترند. در اینجا باید از مترجم این اثر تشکر کنم که این کتاب را به نحود احسن به فارسی برگردانده اند. برابرهای مناسب برای اصطلاحات برگزیده اند ولی آنچه کوتاهی شده است: یکی ضبط تاریخ انتشار و محل کتاب اصلی است و دیگری در کتابنامه در صفحۀ 222 به بعد آشفتگی هایی در صفحات آمده است. در پایان باید بگویم که خوشحالم که شرح شاهکارهای سرزمینم را از زبان دیگران بشنوم.”

سپس، دکتر علی اشرف صادقی، عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی از پژوهش های پروفسور چرتی و انتشار این کتاب سخن گفت:

« بخشی از آنچه را من می خواستم بگویم خانم دکتر آموزگار گفتند و کتابهای آقای دکتر چرتی را هم آقای دهباشی گفتند و من طبعاُ به وجهی دیگر از ایشان و نیز خود این کتاب که امشب رونمایی می شود می‎پردازم.

گفته شد که ادبیات ما در ایران باستان ادبیات مهمی است. ما در حقیقت یک پایمان این سوی اسلام است و یک پایمان آن سوی اسلام. و این تمدنی که داریم تمدنی است مزجی، آمیخته از دستاوردهایی که گذشتگان ما داشتند در ایران قبل از اسلام و به ویژه مخصوصاُ آنچه بعد از اسلام تولید شده است. آثار علمی و ادبی و هنری بعد از اسلام هر چند که گفته شده و درست هم هست که خیلی از آثار قبل از اسلام از بین رفته قابل مقایسه نیست با آنچه که ما قبلاً داشتیم.درست است بسیاری از آثار ما از بین رفته اما بسیاری به عربی ترجمه شده و این آثار موجود عربی عیناٌ همان چیزی است که ما قبلاً داشتیم. ما حمزه اصفهانی را داشتیم که بسیار آشنایی داشته است با ایران باستان البته به هیچ وجه زبان پهلوی نمی‎دانسته ولی با موبدان در ارتباط بوده. اطلاعات زیادی را راجع به ایران باستان از آنها نقل کرده در کتاب‎هایش. بعضی از کتاب‎هایش موجود است و بعضی از بین رفته. ولی در کتاب‎های دیگر نقل شده و ما از آنها اطلاع داریم. در یکی از کتاب‎هایش می‎گوید که آثار مربوط به دوران اشکانیان ۷۰ کتاب است. خوب ۴۷۰ سال حکومت کردند و در حدود ۷۰ کتاب داشتند. ولی در دوران ساسانی کتاب زیادتر بوده است و البته به این نکته هم باید توجه داشته باشیم که آن موقع کاغذ نبوده. کتاب نمی‎توانسته به آسانی تکثیر بشود و روی پوست و چرم و گاهی پاپیروس می‎نوشتند. طبعاً نمی‎شد که کتاب‎ها در اختیار عامة مردم قرار بگیرد. و کتاب‎ها غالباً در خزانه‎های سلطنتی و در کتابخانه‎هایی که مربوط به دولت‎ها و نهادهای وابسته به آنها بوده قرار داشته است. چون کاغذ در قرن دوم هجری از چین وارد جهان اسلام شد، در سال ۱۳۵ از چین به سمرقند وارد شد و تا به بغداد رسید شد سال ۱۵۰. و بعد از آن تاریخ رفته رفته کتاب کاغذی مرسوم شد. و بعد یک دفعه کتاب و تحریر و نگارش اوج گرفت. کم بودن کتاب در ایران پیش از اسلام به این دلیل بوده و نخواستم از قدر و قیمت آن دوره از تاریخ سرزمینمان کم کنم.

آقای دکتر چرتی عمرش را وقف کرده به بخش اول تمدن ما. یعنی آنچه مربوط است به ایران قدیم و ایران قبل از اسلام. و به خصوص دوران میانه . شاگرد مرحوم دکتر مکنزی بودند. بعد رفتند به آلمان. تحقیقاتشان را اول از آنجا شروع کردند و بعد به اتریش رفتند و آنجا مهمان بودند و به تحقیق پرداختند. یکی از کارهای خوبی که کردند جمع آوری مقالات پراکنده پروفسور مکنزی است که در مجلات مختلف و یادنامه‎ها و جشن‎نامه‎ها چاپ شده است که با همکاری دکتر لودویک پاول از هامبورگ در دو جلد منتشر کردند.

دکتر صادقی در بخشی دیگر از سخنان خود چنین ادامه داد:

این کتاب ادبیات پهلوی به بخشی از ادبیات پهلوی پرداخته است . تکه تکه ادبیات پهلوی از جمله قصه ویس و رامین را جمع آوری کرده و در این کتاب عرضه نموده اند و خانم مترجم هم زحمت کشیده و به فارسی روانی ترجمه کرده اند ولی ای کاش قبل از انتشار حداقل یک کارشناس ارشد زبان‎های باستانی آن را می‎دید و بعضی لغزش‎ها را اصلاح می کرد. ولی به هر جهت کار خوبی است و خسته نباشند و انشاءالله این لغزش ها در چاپهای بعدی اصلاح خواهد شد. »

دکتر محمود جعفری دهقی، عضو هیئت علمی زبان های باستانی دانشگاه تهران سخنران بعدی بود که  گزارشی داد از فعالیت ها و خاطرات دوستی خود با کارلو چرتی:

” برای اینجانب مایۀ خوشبختی است که با لطف دوست نکته سنجم، آقای علی دهباشی، چند کلمه دربارۀ دوست دیرینم آقای کارلو چرتی به استحضار این مجلس ارجمند برسانم.

آشنایی بنده با پروفسور چرتی به سال 1991 میلادی برمی گردد. یعنی هنگامی که برای تحصیل در زبانهای باستانی ایران عازم مدرسه مطالعات زبانهای آسیایی و افریقایی لندن مشهور به مدرسه السنه شرقیه یا (SOAS) بودم. پیش از رفتن، استادم مرحوم دکتر ماهیار نوابی کتاب درویش عباس گزی را که به گویش گزی سروده شده بود به من سپرد تا در کمبریج ضمن مراجعه به استاد هارولد بیلی به ایشان تحویل دهم و این، مرا بهانه ای باشد برای آشنایی با ایشان و استفاده از دریای دانش ایشان. در انگلستان به یاری استادم، نیکلاس سیمز ویلیامز به منزل پروفسور بیلی در شهر کمبریج راه یافتم و هنگامی که کتاب را به ایشان تحویل می دادم می توانستم برق شادی را در چشمان ایشان ببینم. استاد بیلی منزل چند طبقۀ بزرگ و باغ زیبای خود را همراه با کتابخانه نفیس آن به خانه ایرانشناسی وقف کرده بود و سالی چند بار جلسات سخنرانی در آنجا برپا می شد و ایرانشناسان سرشناس از سراسر اروپا و سرزمین های دیگر به منزل ایشان می آمدند. در یکی از همین جلسات بود که با کارلو چرتی آشنا شدم. جوان برومندی که به همراه استادش پروفسور گراردو نیولی به کمبریج آمده بود و خوب به یاد دارم که در کوچه های کمبریج این پرسش را با استاد نیولی مطرح می کرد که “شین” در گویش تهرانی در کلماتی مانند “گفتش”، “آمدش” و امثال اینها چیست. این نخستین دیدار من با آقای چرتی بود. در اینجا لازم به یادآوری است که استاد بیلی تا پایان حیات پربار خود به مباحث ایرانشناسی و تحقیق و تتبع در بارۀ زبان های ایرانی ادامه داد و هنوز هم منزل ایشان در شهر کمبریج پایگاه ایرانشناسان است و آقای سیمز ویلیامز و دیگر یاران ایشان جلسات ایرانشناسی را ادامه می دهند. دربارۀ زندگی علمی آقای کارلو چرتی بعد ها خواندم که ایشان در فوریه سال 1960 در شهر تورینو ایتالیا به دنیا آمد. تا پایان مدرسه در همین شهر ماند. سپس برای ادامه تحصیل به ناپل رفت و در انستیتو شرق شناسی ناپل شروع به تحصیل کرد و پس از هفت سال، در سال 1985  موفق به اخذ مدرک فوق لیسانس در رشته زبان‌ها و تمدن‌های شرقی، با تمرکز بر مطالعات ایرانی و هندی از انستیتو شرق شناسی ناپل شد. چرتی سپس یک سال (1987-1986) به انگلستان رفت و مدرسه السنه شرقیه نزد نیکلاس سیمز ویلیامز درس خواند. در همان روزها با دیوید نیل مک کنزی استاد برجسته زبانهای ایرانی میانه ملاقات کرد و از خوان پرنعمت دانش او بهره مند شد. چندی بعد به منظور مطالعه در زندگی پارسیان به هندوستان سفر کرد. بمبئی، نوساری، پونا و شهرهای دیگری را گشت تا اطلاعات مورد نظرش را بیابد. کارلو چرتی از سال 1995 شروع به تدریس در دانشکده ادبیات دانشگاه رم، ساپینتزا کرد. این دانشگاه بزرگترین دانشگاه رم و بزرگترین دانشگاه کشور ایتالیا است که نام آن در فهرست پنجاه دانشگاه برتر جهان ثبت شده. او در نهایت کرسی مطالعات ایرانی را در این دانشگاه از آن خود کرد. چرتی در دسامبر 1997 تا سپتامبر 1999 در کمیسیون ایران شناسی فرهنگستان علوم اتریش  به تحقیق و مطالعه مشغول بود. در همان زمان به تدریس زبان‌های ایرانی در سمینار ایران شناسی وین پرداخت. در سال 1999 به عنوان استاد میهمان به مدرسه مطالعات عالی پاریس رفت و چند ماهی به عنوان مدیر پژوهش‌های ایرانی در مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه مشغول به کار شد. اما درواقع  همه جا اورا همچنان به عنوان استاد زبان های ایرانی دانشگاه ساپینزا می شناسند.باری دوستی بنده با آقای چرتی پس از آن زمان نیز با ملاقات ها یا مکاتباتی که داشتیم ادامه یافت تا اینکه ایشان با به عهده گرفتن سمت مشاور فرهنگی سفارت ایتالیا در ایران به تهران آمد و در اینجا دیدار ما بیشتر و بیشتر شد. آقای چرتی از همان آغاز سکونت در ایران همواره در صدد پژوهش های تازه و انجام طرح های نو در زمینه مطالعات ایرانی بود. هرکس دست یاری و همکاری به سوی او دراز می کرد با گرمی دست او را می فشرد. از هیچ گونه همکاری در معرفی فرهنگ و تمدن ایران و پیوند فرهنگی ایران و ایتالیا تن نمی زد و براستی با همت و تلاش زایدالوصفی به این مهم می پرداخت. آقای چرتی در زمینۀ فعالیت های فرهنگی و آموزشی در دانشگاه تهران به اینجانب و دانشجویان ما در رشته فرهنگ و زبانهای ایران باستان و نیز رشته ایرانشناسی خدمات ارزنده ای نموده.  به طوری که با تلاش های ایشان موفق به انعقاد تفاهم نامه ای میان دانشگاه تهران و دانشگاه ساپینزای رم شدیم که در نتیجۀ آن دو دانشگاه می توانند به طور مشترک دانشجویانی را در مقطع دکتری تربیت کنند. آقای چرتی همچنین در سرپرستی پایان نامه های دانشجویان و راهنمایی آنها گروه ما را با گشاده رویی خاص خود یاری کرده است. از جمله یکی از این پایان نامه ها مربوط به بررسی گویش شمیران است که داده های آن تهیه شده و تحلیل آن ها را آغاز کرده ایم. خوشبختانه در مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی نیز از نعمت همکاری های آقای چرتی برخورداریم. به طوری که طرح مشترکی با عنوان منابع تاریخ ایران باستان در سه مجلد در دست اقدام داریم که خوشبختانه مقالات جلد نخست آن آماده شده و امید است بزودی چاپ و منتشر شود. این ها شمه ای از فعالیت های علمی و فرهنگی آقای چرتی است که بنده از آن خبر دارم اما مطمئنم که ایشان در زمینه های دیگر ایرانشناسی نظیر ادبیات و هنر و غیره نیز فعالیت می کنند. حتی فعالیت های فرهنگی آقای چرتی به عنوان رایزن فرهنگی سفارت ایتالیا نیز رویکردی ایرانشناختی دارد. نمونه ای از این دست فعالیت ها نشست های هفتگی شهر کتاب ازجمله با موضوع “بررسی و تحلیل اِنه‌اید – شاهنامه رومیان و سنجش آن با شاهنامه فردوسی”؛ نشست های تخصصی موزه ملی ایران با عنوان ” نمادهای هویتی ایران از کوروش تا اردشیر بابکان” و نیز ” نام‌های مرکب ایرانی باستان” است. بنابر این، مطالعات و تحقیات ایرانشناسی کارلو چرتی بسیار گسترده است و موضوعاتی نظیر تاریخ، ادبیات، هنر، باستانشناسی، و مقوله های دیگر را شامل می شود. آثار چرتی در مهمترین مجموعه ها و نشریات بین المللی چون دانشنامه ایرانیکا و فصلنامه های استودیو ایرانیکا  و ساسانیکا  منتشر شده است. نمونه ای از نوشته های ایشان که در زمینه زبانهای باستانی ایران است عبارتند از:

1- در بارۀ زبان و متون پهلوی:

The Zand ī Wahman Yasn. A Sasanian Apocalypse, Serie Orientale Roma 75, Roma 1995.

– زند وهمن یسن یکی از متون بسیار مهم زردشتی است که در آن از طریق مکاشفه به پیشگویی حوادث جهان پرداخته شده است. تصحیح و ترجمۀ این متن پهلوی یکی از بهترین تحقیقاتی است که تا کنون در این باره انجام شده و حاصل سالها تحقیق و کار مداوم در این زمینه است. مؤلف تازه ترین آرا و قرائت های دانشمندان زبانشناس را دیده و مورد بحث قرار داده است.

Avestan quotations in Pahlavi books. On two passages found in Dēnkard Book VII: Dk VIII.1.7 and Dk VII.3.6. In Studia Iranica, 39. (2010).

که مقاله ای است در باب نقل قول های اوستایی در متون پهلوی از جمله در دینکرد 7 و 8.

Cereti, C.G. (2009). The Pahlavi Signatures on the Quilon Copper Plates. In: Festschrift in Honour of Nicholas Sims-Williams, Harrassowitz, Wiesbaden.

که مقاله ای است دربارۀ بشقاب های مسی قویلون که بر روی آن نام صاحبان آنها به پهلوی درج شده. این مقاله در جشن نامه نیکلاس سیمز ویلیامز چاپ شده است.

Cereti C. (2008). On the Pahlavi cursive script and the Sasanian Avesta. In Studia Iranica, vol. 37

– مقاله ای در بارۀ خط شکستۀ پهلوی که در مجلۀ استودیو ایرانیکا چاپ شده.

– ادبیات پهلوی منتشر شده به زبان ایتالیایی در 2001 و کتابی است که هم اینک ترجمه آن به زبان فارسی ارائه  شده است.

2- کتیبه ها، گلنوشته ها، مهرها و سکه ها

Glyptic Antiquities from the Museum of Khoy, Western Azerbaijan, Rome, 2009.

آثار کهن بازیافته در موزۀ خوی، آذربایجان غربی

A Collection of Sasanian Clay Sealings Preserved in the Takiya-e Mo’aven al-Molk of Kermanshah, 2011.

مجموعه گلمهرهای ساسانی در تکیه معاون الملک کرمانشاه.

3- تاریخ کیش زردشت

An 18th Century Account of Parsi History – The Qesse-ye Zartoštiān-e Hendustān, IUO, Napoli 1991.

قصۀ زردشتیان هندوستان. اثری منظوم دربارۀ مهاجرت زردشتیان به هندوستان در سده های اولیه اسلامی.

Cereti C.G (2010). Xiiaona- and Xyon in Zoroastrian Texts. In: in the Indo-Iranian Borderlands. Vienna

– “هیون در متون زردشتی”

4- بررسی و معرفی ایرانشناسان و انتشار جشن نامه ها:

Cereti, M. Maggi and E. Provasi (eds), Religious themes and texts of pre-Islamic Iran and Central Asia. Studies in honour of Professor Gherardo Gnoli on the occasion of his 65th birthday on 6th December 2002, Wiesbaden 2003.

– “موضوعات دینی و متون ایرانی باستان و آسیای میانه”  این مقاله در جشن نامه شصت و پنج سالکی استاد گراردو نیولی چاپ و منتشر شده است.

D.N. MacKenzie, Iranica Diversa, 2 voll., edd. C.G. Cereti e L. Paul, Rome 1999.

مجموعه مقالات د. ن. مکنزی.

5-  مجموعه مقالات کنفرانس ها:

C.G. Cereti and M. Maggi (ed.), Orientalia Romana 8, Middle Iranian Lexicography. Procedings of the Conference held in Rome, 9-11 April 2001, Roma 2005.

مجموعه مقالات همایش فقه اللغه ایرانی میانه

Proceedings of the Conference Iranian Identities, Rome, Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente, 2010.

مجموعه مقالات همایش هویت ایرانی.

افزون بر آنچه گذشت، چرتی در حوزه مطالعات ایران شناسی مسولیت های مهمی نیز به عهده داشته است. یکی از آنها ریاست مؤسسه ایران شناسی اروپا  است که به مدت چهار سال (2011-2007) به عهدۀ او بود. وی توانست در سال 2011 کنگره بزرگ ایرانشناسی اروپا را با شکوه بسیار در لهستان برگزار کند.

چرتی در چهارمین جشنواره بین‌المللی فارابی که در سال 1389 در تهران برگزار شد شرکت کرد و یکی از تالیفات او با عنوان زبان پهلوی به عنوان یکی از هفت اثر برگزیده بخش خارجی جشنواره انتخاب شد.

آقای چرتی ادامه نسلی از ایرانشناسان ایتالیلیی است که به خاطر عشق به ایران و فرهنگ متعالی آن زندگی علمی خود را وقف بر مطالعات ایرانشناسی کرده اند.  وی ادامه دهندۀ راه پژوهشگرانی است که از سده های سیزده و چهارده میلادی پای به خطۀ ایران نهادند و با این سرزمین آشنا شدند. جهانگردانی چون مارکوپولو و پیترو دلاواله که آغازگر این راه بودند. حاصل این تلاش ها بدانجا رسید که بعدها در قرن نوزدهم میلادی کرسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تورینو ایجاد شد. سپس در قرن بیستم با توجه به طرح شیوه های نوین در تحقیقات ایرانشناسی، دانشمندانی چون گراردو نیولی، آدریانو رسی، آنتونیو پانائینو و کارلو چرتی در زمینه های اوستا شناسی، زبانهای ایرانی باستان، ایرانی میانه و ایرانی نو ظهور کردند که مجموعه تتبعات آنها گامی سترگ در عرصۀ دانش ایرانشناسی به شمار می رود. اما آنچه را درآغاز باید می گفتم مربوط به صفات اخلاقی و انسانی کارلو چرتی است. وی نمونۀ انسانی فرهیخته، فروتن، و بسیار خوش قلب است. من همواره به داشتن دوستی چون او افتخار می کنم.”

سپس دکتر رضا صمیم متن دکتر صادق سجادی، عضو شورای دایرة المعارف بزرگ اسلامی را که به دلیل همزمانی یک برنامه دیگر در خارج از تهران نتوانسته بود در این جلسه شرکت کند برای حاضران خواند

” بسیار خوشحالم که جناب آقای دهباشی بر حسب سنت دیرینه و مقبول خود، مجلسی برای بزرگداشت یکی از خدمتگزاران فرهنگ ایران، استاد کارلوچرتی، منعقد کرده است و به راستی خود را مغبون می دانم که به سبب غیبت از تهران نتوانستم در این مجلس شریف حضور یابم و از فواید آن بهره مند شوم. مجالسی که برای بزرگداشت یا یادبود دانشمندان ، هرجا و هروقت، منعقد می شود، جز آنکه از اشرف مجالسی است که ذکر مناقب شخصی و کوشش های علمی دانشمندان در آن می رود، بزرگترین مشوق برای محققان جوان است که حیات علمی آن دانشمندان را پیش چشم دارند و به پیروی از راه آنان بکوشند.

از چندین سال پیش که با استاد چرتی از نزدیک آشنا شدم، علاقة کم مانند او به فعالیت های فرهنگی، مخصوصاً در زمینه های بسیار مهم و پرفایدة روابط کهن و تاریخی ایران و ایتالیا، علایق مرا نیز به همکاری در این ابواب برانگیخت و حاصل آن سمینارها و نشست هایی است که بطور مشترک میان رایزنی فرهنگی جمهوری ایتالیا و مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی برگزار شده و خواهد شد. استاد چرتی علاوه بر این و برغم وظایفی که رسما بر عهده دارد، از تحقیق و تألیف نیز باز نمانده است و آثاری در بارة زبان و ادبیات کهن ایران پدید آورده است که در نوع خود از آثار درجه اول  در این رشته از تحقیقات ایرانی به شمار می رود.. حاصل کلام آنکه استاد چرتی از جهات مختلف در میان همگنان خود از رایزنان فرهنگی دول خارجه در ایران، به راستی ممتاز و متمایز است. مردی است که علاوه بر توانایی های علمی، در حسن سلوک و ایجاد ارتباط فرهنگی و درک ابعاد و زوایای فرهنگ چند هزار سالة ایران کم مانند است. توفیق بیش از پیش استاد را در خدمات علمی و فرهنگی از خداوند بزرگ خواهانم.”

در بخشی دیگر، مهندس تورج اتحادیه، مدیر نشر فرزان روز، دربارۀ مجموعه کتب منتشر شده در زمینۀ تاریخ ایران باستان و عناوین این مجموعه، سخنانی را بیان داشت:

“ایران دست کم سه هزار سال تاریخ مداوم دارد. می توان گفت بارزترین جلوۀ تمدن مردم ایران زمین دوران باستان از حدود 650 قبل میلاد مسیح تا حدود 650 بعد میلاد، یک دورۀ یکهزار و سیصد ساله است. که موضوع مجموعه مطالعات ایران باستان می باشد. نشر فرزان روز انتشار مجموعه مطالعات ایران باستان را از سال 1382 شروع کرد و پانزده عنوان تا به امروز انتشار یافته اند. اکثر هر کدام چند بار تجدید چاپ شده اند و امروز شاهد رونمائی از شانزدهمین عنوان آن که ادبیات پهلوی است بودیم و هفدهمین اثر که از تاریخ ماد است نیز انتشار یافته که بعد از نمایشگاه کتاب رونمایی خواهد شد. هدف از مجموعه مطالعات ایران باستان ترجمۀ مهمترین و تازه ترین آغاز گردیده و تحقیقات باستان شناختی در مورد این دوران از پادشاهی ماد تا زوال شاهنشاهی ساسانیان است. انتخاب این آثار در ابتدا با معرفی پروفسور شروو و دکتر رحیم شایگان شروع شد و ادامۀ انتشار این آثار با پیشنهاد نشر فرزان روز و با تأیید خانم دکتر آموزگار و رحیم شایگان بوده است. بلاخص باید از سرکار خانم دکتر ژاله آموزگار و بحث پشتیبانی بی دریغشان از مجموعه تشکر کنم و همچنین تشکر کنم از آقای دهباشی که همیشه مشوق ما بوده اند و با برگزاری مجالسی اینچنین کار و زحمات ما را ارج نهاده اند.

کتاب ادبیات پهلوی به صورت فهرست وار عبارتند از:

-اولین عنوان، «کتیبه های هخامنشی»، نوشتۀ پیرلوکوک،ترجمۀ نازیلا خلخالی، ویرایش دکتر احمد رضا قائم مقامی تحت نظارت خانم دکتر ژاله آموزگار، چاپ سوم.

-دومین عنوان، «امپراطوری هخامنشی»، شاهکار تاریخ نویسی پی یر بریان، ترجمۀ ناهید فروغان، در دو جلد، چاپ چهارم.

-سومین عنوان، «مقالاتی دربارۀ زردشت و دین زردشتی»، نوشتۀ ژان کلنز، ترجمه به انگلیسی آن توسط شروو و ترجمه به فارسی دکتر احمدرضا قائم مقامی تحت نظر خانم دکتر ژاله آموزگار، چاپ دوم.

-چهارمین و پنجمین عنوان «مبانی تاریخ پارتیان و مبانی تاریخ ساسانیان»، نوشتۀ کلاوس شیپمان و به ترتیب ترجمۀ هوشنگ صادقی و کیکاووسی جهانداری، چاپ سوم.

-ششمین عنوان «تاریخ پارسی از اسکندر مقدونی تا مهرداد اشکانی»، نوشتۀ ژوزف ویسهوفر، ترجمۀ هوشنگ صادقی، چاپ دوم.

-هفتمین عنوان «تاریخ سیاسی هخامنشی»، حمد عبدالقدیرویچ داندامایف(باستان شناس روس)،  ترجمۀ فرید جواهر کلام.

-هشتمین عنوان، «روم و ایران، دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی»، نوشتۀ نگلبرت وینتر، بئاته دیگناس، ترجمۀ کیکاووس جهانداری. این کتاب برندۀ جایزۀ بهترین کتاب سال 1387 بوده است.

-نهمین عنوان «شوش شش هزار ساله»، نوشتۀ پیر آمیه، ترجمۀ علی موسوی، این کتاب اولین کتاب مصور رنگی مجموعه که به صورت لوکس انتشار یافته است، چاپ دوم.

-دهمین عنوان «استوانۀ کوروش بزرگ»، نوشتۀ دکتر شاهرخ رزمجو به همراه ترجمۀ کامل استوانه. دومین کتاب مجموعه به صورت مصور و رنگی.

-یازدهمین عنوان «امپراطوری فراموش شده –فرهنگ و هنر و تمدن هخامنشیان»، ترجمۀ خشایار بهاری. سومین کتاب مجموعه به صورت مصور و رنگی.

-دوازدهمین عنوان «ساسانیان و هون ها»، نوشتۀ فرانتس آلتهایم، ترجمۀ هوشنگ صادقی.

-سیزهمین عنوان، «امپراطوری اشکانی و اسناد و منابع آن »، نوشتۀ  یوزف ویزهوفر، ترجمۀ هوشنگ صادقی.

-چهاردهمین عنوان: «امپراطوری ساسانی»، نوشتۀ دکتر تورج دریایی، ترجمۀ خشایار بهاری، چاپ اول.

-پانزدهمین عنوان: «ایرانیان، یونانیان و رومیان»، ژوزف ویسهوفر، ترجمۀ جمشید ارجمند.”

پانته آ ثریا، مترجم تازه ترین کتاب پروفسور چرتی، دربارۀ نحوۀ آَشنایی خود با کارلو چرتی و روند ترجمۀ کتاب، توضیحاتی را مطرح کرد:

“با سپاس از جناب آقای دهباشی برای برگزاری این نشست همچون دیگر نشست ها که در بزرگداشت چهره های برجسته علمی و ادبی برگزار کردند، همچنین با سپاس از بنیاد افشار و کانون زبان فارسی که این فرصت را در اختیار من قرار دادند و نشر فرزان که کار چاپ ترجمه کتاب را بر عهده گرفتند. در سخنرانی استادان گرامی گفتنی ها گفته شد من سخن را کوتاه بیان می کنم. گرچه من امروز به عنوان مترجم کتاب به این همایش  دعوت شدم اما این افتخار را هم داشتم که شاگردپرفسور چرتی باشم. سابقه آشنایی من با پرفسور چرتی بر می گردد به یازده سال پیش هنگامی که دانستم ایشان به دلیل همکاری با پژوهشکده گویش و زبان چند روزی در تهران بودندو توانستم به دیدارشان بروم، برای من که یک جوان تازه فارغ التحصیل در زمینه فرهنگ و زبانهای باستانی بودم دیدار با یک ایرانشناس برجسته هیجان واهمیت زیادی داشت، سپس ایشان را در سفر بعدی که دانشجویانشان را برای گذراندن دوره ی زبان فارسی در دانشگاه کرمان همراهی می کردند ملاقات کردم و پس از آن هم دو سال در دانشگاه رم افتخار شرکت در کلاسهای درس ایشان ازجمله زبان پهلوی و تاریخ معاصر ایران را داشتم. علاقه شخصی به تاریخ و زبان مرا به سمت زبانهای باستانی کشاند و ترجمۀ اثر پرفسور چرتی هم حاصل همین علاقه و نیز بیشتر به دلیل اعتمادی است که استاد به شاگرد کرد. این اثر راهنمایی ساده بر ادبیات پهلوی است و به معرفی آثار زردشتی فارسی میانه ای می پردازد که نگارش پایانی و نهایی آنها به روزگار میان سده های نهم و دهم میلادی باز می گردد یعنی زمانی که فعالیت های ادبی انجمنهای مزدایی به اوج شکوفایی خود رسید با این همه شماری از این آثار مربوط به دوران ساسانی است.

همه ی متونی که شرحشان در این کتاب آمده ادامه ی حیات خود را مدیون مبادلات درون فرهنگی میان جامعه ی زردشتیان هند و ایران است. اینها آثاری هستند که بارها از سوی روحانیون زردشتی بازنویسی شده اند. گرچه بیشتر این نوشته ها مضمونی مذهبی دارند اما بسیاریشان را می توان در شمار گونه های ادبی، علمی و یا گفتگوهای رایج دربار ساسانی قرار داد. زبان نگارش این آثار،  فارسی میانه یا درست تر بگوییم فارسی میانه ایست که متفقا پهلوی نامیده می شود. نامی که در دوران اسلامی برای زبان علمی طبقه روحانیت زردشتی به کار می رفت واژگان این زبان شامل شمار زیادی لغات برگرفته از ریشه پارتی است و در متون متاخر که بازنویسی های متعدد داشته اند وام واژ ه های عربی نیز به چشم می خورد. همچنین از نظر دستوری و فرهنگ واژگانی اغلب  با زبانهای ایرانی نو که نگارندگان گوناگون دست نوشته ها از گویشوران آن بوده اند دچار دوگانگی است. شیوه نگارش کتاب به این صورت است که ابتدا در معرفی هر اثر، بندی به عنوان مقدمه  و سپس بخشی در شرح نسخ آمده که با چکیده ای از تاریخ مطالعات با توجه به چاپهای ارائه شده دنبال می شود و در ادامه به شرح جزییات و محتوای هر اثر پرداخته می شود. در نگارش کتاب نویسنده کوشیده است تا متونی را برگزیند که در شناخت دنیای ساسانی و مذهب زردشت از آثار مهم و اصیل باشند. برای همین صفحات زیادی به معرفی دینکرد، متون کیهان شناسی، اسطوره های آفرینش جهان و نیز ادبیات جهان پس از مرگ و روز رستاخیز می پردازد. در این میان به بررسی مجموعه های علمی، اندرز نامه ها و نوشته های درباری مربوط به طبقه اشراف تا قطعاتی در علوم پزشکی، بخشهای ستاره شناسی و نجوم بندهش پرداخته شده است. امیدوارم که ترجمه این اثر و آثاری از این دست به ویژه در نسل جوان ما ایجاد انگیزه کند تا با خواندن کتاب و شناخت آثار گذشته به شناخت بهتری از خود رسیده و در راه آینده ای روز به روز روشنتر از پیش گام بردارد. در پایان از پرفسور چرتی سپاسگزارم که کار ترجمه کتاب را به من سپردند و برای اعتمادی که به دانشجوی خود در این زمینه داشتند، ممنونم. قطعا اگر کاستی وجود داشته باشد در کار ترجمه است و امیدوارم که استاد بر شاگرد خود ببخشند. کار ترجمه دیر زمانی است که به انجام رسیده بود اما نشر آن به درازا کشید. با توجه به اینکه  در  فاصله ی زمانی  انتشار اثر تا ترجمه آن، یافته ها و تازه های دیگری در زمینۀ پژوهشهای ایرانشناسی در زبان پهلوی مطرح شده ، من امیدوارم با همکاری پرفسور چرتی بخش جدیدی در چاپ آینده به کتاب بیفزاییم.”

در خاتمه، پروفسور کارلو چرتی،  به بیان سخنانی دربارۀ انتشار اثر جدید خود، پرداخت:

“در پایان این شب به یاد ماندنی که به همت علی دهباشی برای معرفی کتاب من در ارتباط با ادبیات پهلوی برگزارشده است، حرف چندانی برایم نمی ماند، جز اینکه سپاسگزاری کنم از ناشر کتابف نشر فرزان روز به مدیریت آقای تورج اتحادیه، همچنین از مترجم اثر، سرکار خانم پانته آ ثریا، که افتخار آشنایی با ایشان را چندین سال پیش، طی سفری به کرمان پیدا کردم و او در طول این سفر کوشید تا مختصری فارسی به من بیاموزد و در سال های بعد نیز که در رم تدریس می کردم، این سعادت را داشتم که ایشان را نیز در زمرۀ شاگردان خود داشته باشم و بیش از همه سپاس از علی دهباشی است به خاطر دوستی که سال ها دوام یافته است.

این کتاب در برهۀ خاصی از زندگی من نوشته شد. زمانی که میان وین و ایتالیا، کولی وار در رفت و آمد بودم. مغزی بودم که فرار کرده بود اما سودای بازگشتن در سر داشت. از وین که پسرم نیز در آنجا به دنیا آمد برای من خاطرۀ خوش جایی باقی مانده است که می توان در آن با وقف کردن زندگی به درس و بحث، به راحتی زندگی کرد. وقتی به رم بازگشتم از یادداشت های متن این کتاب در کلاس های تدریسم در دانشگاه «لا ساپینتزا» ی رم بهره بردم و امیدورام که ترجمۀ فارسی آن نیز بتواند به حال کسانی که مثل من شیفتۀ تاریخ و ادبیات ایران قرون وسطی هستند، مفید واقع شود. چند نفر دیگر هم هستند که لازم می بینم از ایشان تشکر کنم. کلیۀ دوستانی که قبول زحمت نموده و امشب صحبت کردند، به ویژه اساتید برجسته ای که آثارشان راهنمای پژوهش های اینجانب بوده است: ژاله آموزگار، علی اشرف صادقی، محمود جعفر دهقی و صادق سجادی که مطمئنم در آینده نیز شب های خوش و بسیار و پروژه های مشترک متعددی را با همکاری هم برگزار خواهیم کرد و به انجام خواهیم رساند و یک سپاسگزاری ویژه از سفیر محترم، جناب آقای دکتر مائور کنچاتوری، که دوستی با او باعث افتخار و عشق او به ایران سبب مسرّت خاطر من است. در وهلۀ بعد، از تمام حضار محترم که در این شب زیبای بهاری به این مجلس آمدند، متشکرم. اینکه این شب از مجموعه شب های بخارا در موقوفات دکتر افشار که ادارۀ آن برای سال های متمادی بر عهدۀ ایرج افشار بوده است، برگزار می شود، بی دلیل نیست. من ایرج افشار را در وین زمانی که او برای تهیۀ کاتلوگی از دست نویس های فارسی کتابخانۀ ملی اتریش به آن شهر آمده بود، شناختم. به دعوت دوست مشترکمان نصرت الله رستگار، به دهکدۀ چوبی در میان جنگل به نام «پیربد» رفتیم و همانطور که در کوهستان قدم می زدیم-کاری که هر دوی ما بسیار دوست می داشتیم- افشار شروع کرد به فارسی حرف زدن با من و برای من که این زبان زیبا را تنها از طریق کتاب ها می شناختم، دنبال کردن و فهم صحبت هایش چندان ساده نبود. اما با گفتگوی آن روز بود که فهمیدم نمی توان ایران باستان را بدون آشنایی با ایران مدرن شناخت. این درسی بود که هرگز از خاطر نمی برم. پیش از پایان سخن، باید از دو شخصی نام ببرم که نقش عمیق تری در رقم خوردن زندگی من به مثابه محقق و دانش پژوه داشتند. نحستین فرد، گرارد ونیولی است که درک وی از پدیده های تاریخی و تاریخی-مذهبی ایران پیش از اسلام، هنوز که هنوز است بی بدیل و بی همتاست. امیدوارم در سال آینده امکان آن فراهم شود تا جلسه ای برای تأمل بر وجه حرفه ای او به عنوان محقق و دانشمند در ایران برگزار گردد. فرد دوم دیوید نیل مکنزی است. زبان شناس بی نظیر در زمینۀ پارسی میانه که اینجانب افتخار آن را داشته است که در زمستان های سرد و طولانی در گوتینگن در محضر او کسب علم کند. بسیاری او را فردی با شخصیتی دشوار و نا منعطف تصویر کرده اند اما او در حقیقت، فردی بود برخوردار از چنان بخشندگی که در کمتر کسی می توان یافت که از اصول اخلاقی اش هرگز عدول نمی کردو عاشق کارش بود. در آخر می خواهم از یک نفر دیگر هم یاد کنم که افتخار شاگردی او را نداشته ام، به این خاطر که در سال 1948 که دانشجوی جوانی بودم و به ایران آمدم بسیار به من کمک کرد. منظورم احمد تفضلی، استاد زبان های باستانی دانشگاه تهران است. او در آن زمان مرا راهنمایی کرد تا کتاب فروشی های دانشگاهی خیابان انقلاب را بشناسم و در ارتباط با کتاب ها و دانشگاه های تهران نیز رهنمود ها و توصیه های ارزشمندی به من نمود. این نخستین آشنایی و ورود من به شهری بود که امروز بسیار دوستش دارم و سرانجام با گذاشتن قرار دادی با همۀ شما در ماه ژوئن برای یکی دیگر از مجموعه شب های بخارا که به گراردو نیولی اختصاص خواهد داشت و وعده اش مدت هاست که داده شده اینبار به واقع کلامم را به پایان می برم.”

اهدای تازه‎ترین کتاب‎های منتشر شده در بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به پروفسور چرتی از دیگر بخش های این شب بود. و نیز خانم مونا گلستانی، طراح قلم حافظ در مجموعه گلستانی قلم حافظ را به دکتر چرتی اهدا کرد.

• عکس ها از : مریم اسلوبی