همایش بينالمللي «هشتاد سال آوای بوف کور» و «شب صادق هدایت» در دهلی نو/ندا معماریان
دكتر حورا ياوري پژوهشگر و منتقد ادبي مركز مطلعات ايراني دانشگاه كلمبيا، به شهرت جهانی بوف كور، رماني به زبان فارسي، اشاره کردند. اینکه قبل و بعد از بوف كور نیز رمانهاي بسیاری نوشته شده اما هیچیک چنین بينظير نبوده است. بوف کور از زندگي و مرگ، از نیکی و بدی سخن میگوید. مفاهیمی که به کار خودشناسي ميآید و البته سبب ميشود دو فرهنگ ايران و هند را بهتر بشناسيم. در بوف کور از رودخانهای سخن گفته شده كه در دو سوی آن، ايرانِ قبل و بعد از اسلام ترسیم ميشود. صادق هدايت در اين رمان، منشهای گوناگون در جامعه ايران و هند را توصیف میکند. بهنظر دکتر ياوري رمان بهترين واسطة شناخت خود و ديگران است.
دكتر كايليا واتسیان که رياست افتخاري جلسه را بر عهده داشتند. ضمن تشكر از حضور همه مهمانان دربارة بوف کور گفتند كه از ديد ظاهري اين فقط يك رمان است اما جميع فرهنگ دو كشور را شرح ميدهد و برای همین در سراسرِ جهان شهرت يافته است. دشوار است كه بوف كور را فقط از جنبة ادبي بسنجیم چرا که ابعادی بسيار گستردهتر دارد. نویسندهای از ایران به هند آمد و چندی در شهر بمبئي زیست و بوف کور را نوشت. وسعت دانش و بینش او حتماً بسيار وسیع بوده كه توانسته مجموع فرهنگ دو سرزمین و جنبههاي گوناگون آنها را در بوف کور به تصویر بکشد.
در پایان بخش اول، دكتر عليم اشرفخان استاد زبان فارسي دانشگاه يورك كانادا، از مهمانان و برگزارکنندگان سپاسگزاری كرد و گزارش کوتاهی از عملكرد سه ساله و برنامههای گوناگون موسسه India International Centre Annex ارائه کرد و از برنامههایی برای مطالعات فارسي در هند در آينده نزدیک خبر داد.
بخش دوم برنامه رأس ساعت ١١:٣٠ به سرپرستي دكتر كيران چادهري آغاز شد. در این بخش دكتر خاطره شيباني، دكتر پارميندار سينگ بهگَل سخنرانی کردند.
دكتر پارميندار سينگ بهگَل، استاد دانشگاه پنجاب گفت اواخرِ دوران قاجار و اوايل دوران پهلوي، دوران مواجهه ايران با مدرنيته اروپایی است. تاثيرات مدرنيزه شدن ايران بر اساس تقابل سنت و مدرنيته، تأثيرات دولتهاي روسيه و انگلستان، روشنفكري فرانسه و نيز شرايط اقتصادي و سياسي قابل ملاحظه است. بسياري از ايرانيان در فرانسه به تحصيل پرداختند و خلق شماري از رمانهاي تاريخي و نمايشنامههاي تاريخي- تخيلي به زبان فارسی حاصل آن دوران است و بیشک آثار صادق هدايت را نیز بایست محصول بي چون و چراي همان دوران دانست، دوران بحبوحة رویارویی اجتماعی – سیاسی دو فرهنگ امپرياليستی و فرهنگ شرقي ميان دو دنياي متفاوت قرار دارد.
بخش بعدی ساعت ١٤:٤٥ بعدازظهر با سخنراني دكتر سيد اختر حسين و دكتر ناهيد مرشدلو ادامه پيدا كرد.
دكتر ناهيد مرشدلو، دانش آموخته دانشگاه جواهرلعل نهرو، به بررسي تاثيرات منظومه افسانه ي نيما بر صادق هدايت پرداخت. به نظر ایشان افسانه نيما كه در سال ١٣٠١ سروده شد تأثيرات عميقي بر صادق هدايت داشته كه هشت سالِ بعد در داستان بوف كور نمايان ميشود.
بخش پایانی روز اول همایش، ساعت ١٧:٤٥ شامل سخنراني دكتر بهناز عليپور گسگري، دكتر غلام معينالدين، دكتر مظفر عالم و دكتر عارف نوشاهي بود.
دكتر بهناز عليپور گسگري، استاد دانشكده پيام نور رمان بوف کور را از منظر تئوری بینامتنیت بررسی کرد؛ روشی براي كنكاش در روابط و پيوندهاي آشكار و پنهان آثار فرهنگي جوامع مختلف با يكديگر که داراي سه ركن اصلی متن پنهان، متن حاضر و روابط بينامتني است. متنها همواره در تعاملي بیوقفه با يكديگر به سر ميبرند، هرچند همه آنها به يك ميزان از متون متعدد بهره نميگیرند. در تعامل بينافرهنگي، هر متني چه مستقيم و چه غير مستقيم متأثر از متنهاي ديگر فرهنگهاست. بر اين اساس روابط بينافرهنگي در بوف كور به مثابه متن حاضر، با هفت پيكر و متون فرهنگي هند باستان و فرمِ قصه نويسي شرقي به مثابه متون غايب، مورد بررسي قرار ميگيرد.
دكتر غلام معينالدين ترجمه اردوی رمان بوف کور را مورد نقد و بررسی قرار دادند. بهگفته ایشان با اینکه مترجم شناختهشده این اثر یعنی آقاي اجمل كمال، در مقدمه خود آورده كه از متن فارسی بوف كور ترجمه کرده و در کنار آن از ترجمة انگليسي D.P.Costello نیز بهره برده است، بهنظر میآید که ایشان چندان به زبان فارسی آشنا نبوده و در واقع ترجمة انگلیسی را ملاک قرار داده است. برای مثال تصوير را تصور ترجمه كردهاند و نوشتهاند: «دستم تصور میکرد» ايشان متوجه نبودهاند که دست هرگز تصور نميكند! و یا جایی که هدايت صدای خندة پيرمرد را توصیف میکند، مترجمِ اردو، دو رَگه را به دورگَه (from a long distance) ترجمه كرده است.
دكتر عارف نوشاهي، ايرانشناس، استاد دانشگاه گوردون و مؤلف كتابشناسي چهارجلدی آثارِ فارسي چاپ شده در شبه قاره هند، درباره نسخ خطي در پاکستان سخن گفت. این نسخهها در دانشگاه پنجاب لاهور، آرشيو ملي پاكستان در اسلام آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان در اسلام آباد و موزه ملّي باستان در كراچي نگهداری میشوند. در دانشگاه پنجاب لاهور حدود ٣٠٠٠٠ نسخه خطي، و مراكز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان حدود ٦٦٠٠٠ نسخه خطي وجود دارد. تاکنون فهرست نسخههاي خطي فصيح دانشگاه پنجاب در دو جلد و فهرست نسخههاي خطي مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان در پنج جلد چاپ شده است. علاوه بر اين فهرست نسخههاي خطي فارسي در پاكستان تأليف احمد منزوي در چهارده جلد در اسلام آباد به چاپ رسیده كه شامل معرفی حدود ٦٠٠٠٠ نسخه خطي است. كتابشناسي چهارجلدی تأليف عارف نوشاهي نیز حدودِ بيست هزار كتابِ چاپي فارسی در شبه قاره هند را معرفي ميكند.
×××
دومين و واپسین روز همایش پنجشنبه ٢٩ بهمن ١٣٩٤ ( ١٨ فوريه ٢٠١٦ ) برگزار شد.
بخش نخست با سخنراني دكتر ماندانا منگِلي، دكتر محمد ابوالكلام سركار، ناهيد طباطبايي و علي دهباشي آغاز گرديد. دكتر ماندانا منگِلي، استادِ زبان دانشگاه آزاد اسلامي، به بررسي خشونت و علتِ آن در آثار هدايت پرداخت. همچنین تعدادي از عواملی كه میتواند سبب بروز خشم شود از جمله نااميدي، شكست عاطفي، يأس فلسفي، ناهنجاريهاي سياسي-اجتماعي، جلب توجه و حقارت و عصبانيت را برشمرد. گاهي ممكن است هدفِ خشونت، خودِ شخص باشد مانند خودكشي يا صدمهزدن بر جسم، در اثر كه فشارهاي روحي بسیاری که بر وي تحميل میشود، نکتهای در داستانهاي هدايت بسيار بارز است. بروز خشونت در آثار هدایت نشانه نوعي بيان اعتراض است. مرگ يك نوع تمام شدن است اما صادق هدايت با خودکشیاش كه نوعي بيان اعتراض بود، جاودانه شد.
دكتر محمد ابوالكلام سركار، به استقبال از رمان بوف كور در بنگلادش اشاره کرد و اینکه كليه آثار هدايت در بنگلادش در حال ترجمهشدن است. پايان نامة دکتر ابوالكلام به موضوع ترجمه اختصاص دارد که به گفتة ایشان در حدود ٣٥٠ كتاب كه از زبان فارسي به بنگالي ترجمه شده را بررسي كردهاند؛ آثار قبلي صادق هدايت مثل «پروين دختر ساسان»، «سه قطره خون» در روزنامههای بنگلادش ترجمه و منتشر شده است اما بوف كور اولين كتاب منتشر شده از صادق هدایت در بنگلادش است. دکتر ابوالکلام گفت در حین پژوهش دربارة ترجمة بنگالی بوف کور با ٢٠ نفر گفتگو کردم؛ ٥ استادِ زبان فارسي، ٥ فارغ التحصيل رشته زبان فارسي، ٥ دانش آموخته دكتراي زبان و ادبيات فارسي و ٥ دانشجو كه فارسي نمیدانند. از آنها خواستم ترجمة بنگالی بوف کور را بخوانند و نتيجه را بازگو كنند. بسيار خوشحالم كه به اين نتيجه رسيدم كه این كتابِ بسيار دشوارا از لحاظِ ترجمه قابلِ فهم است.
ناهيد طباطبايي، نويسنده و منتقد ادبي، درباره كارت پستالهاي بهجا مانده از صادق هدايت سخن گفت. کارتپستالهایی که هدايت در سفر براي خانواده و دوستان ميفرستاده و اکنون جمعا ١١٠ عدد است. بيشتر آنها براي برادرش عيسي فرستاده شده بود. نوشتههای بعضي از اين كارتپستالها از رنجها و دردهای هدايت حکایت دارد. نحوة رفتار صادق هدايت، چگونگي خطاب خانواده و دوستان و نحوه بيانش در این نوشتهها نشان ميدهد كه چگونه بين سنت و مدرنيته معلق مانده بود. صادق هدايت در كل به نامهنگاري و خصوصاً نوشتن كارت پستال علاقه فراوان داشته و اولين آنها را در سال ١٢٩١ ش براي برادرانش عيسي و محمود فرستاده است. ناهيد طباطبايي تعدادي از نوشتههای صادق هدایت در این كارت پستالها را كه شرح گرفتاريهاي اوست، برای حاضران خواند.
علي دهباشي، سردبير مجله بخارا، ضمن تشكر از دكتر سيد اختر حسين، دكتر حورا ياوري، دكتر نديم اختر، ولي محمدي و فيروز شافعي توضيح داد كه صادق هدايت در دورانِ خودش در بين مردم عادي زياد مطرح نبوده است و او را در فرانسه بيشتر ميشناختند، او را به عنوان پديدهاي جديد در ايران ميدانستند. اما آنچه براي او به ارمغان آمد پس از خودكشياش بود. از آن پس سالهاي سال كتابهاي او خريداري ميشد و كتابهاي متعددی دربارة بوف كور نوشته شد. بعد از انقلاب اسلامي انتقاداتي به صادق هدايت درباره با نگاهِ او به خرافهگرايي و اعراب وارد شد و عدهاي ميگفتند نظريات هدايت در اين زمينه قدري غير علمي است. در كنار اين جريانات، در ٢٥ سالِ اخير يك نقد ادبي واقعي به آثار صادق هدايت آغاز شد. دكتر ياوري، حسين پاينده، دكتر محمد صنعتي، يوسف اسحاقپور (نویسندة رسالهاي بر مزار هدايت) از لحاظ جامعهشناسي، شخصيتشناسي و روانشناسي آثار هدایت را بررسي كردند. تعدادي از نامهها و كارتپستالهای او را مجتبي مينوي و سيد ابوالقاسم انجوي بهچاپ رساندند. اما كارِ مهمي كه در اين سالها انجام شد چاپ نامههاي شهيد نورايي و صادق هدايت بود كه دكتر ناصر پاكدامن در پاريس انجام داد. با خواندن اين نامهها ميتوان به دنياي ذهني نويسنده بيشتر پي برد.
بخش بعدی همایش در روز دوم، رأس ساعت ١٢:٣٠ با سرپرستی علي دهباشي آغاز شد. در اين بخش دكتر فرانك جهانگرد، دكتر آسيه ذبیح نیا عمران، دكتر مهري شاه حسيني و دكتر محمد عطا الله سخنرانی کردند.
موضوع سخنرانی فرانك جهانگرد، عضو هيئت علمي پژوهشگاه علوم، مقايسه بخش اول و دوم رمان بوف كور و رمزگشايي نمادهاي آن بود. بهنظر ایشان هند، بهشت گمشده صادق هدايت در بوفِ كور است. در اين كتاب، موتيوهايي هست كه مرتباً تكرار ميشود. اما موتيوي كه در تمام رمان به صورت يكسان تكرار شده نقش حکشده بر روي قلمدان است. تصويري كه در ناخودآگاهِ خرديِ راوي شكل گرفته و بسيار قوي است. تصوير كوزة يافتشده، يك شكلِ كهنالگويي دارد. در كنار شهری کهن يافت شده، بخشي از نقاش آن پاك شده و شباهت بسياری به تصويری که راوی از خودش كشيده دارد. شباهت آن از يك ناخودآگاه فردي به يك آركيتايپ تبديل ميشود. همزماني دو رويداد يعني به خاكسپاري زن اثيري و بيرون آوردن كوزه با نقشي كه راوي در ذهنش دارد به معني از دست دادن و به دست آوردن است. وجود زن اثيري در بخش اول رمان، با عشقي كه در مرد ايجاد ميكند، جنبه پرديسگونه دارد. زماني كه زن اثيري به خاك سپرده ميشود، لحظه از دست دادن آن بهشت است. كوزه، گلدان و سفال نمادي از انسان است. راوي در بخش اول بهندرت به صفاتي مانند نا اميدي، ياس و بدبختي اشاره ميكند و اميدوار است چيزي بيابد. راوي مي خواهد بهشت اول را بر سايه خودش توصيف كند.
آسيه ذبیح نیا عمران، استاد دانشگاه پيامِ نور، درباره پيشنمونهها و الگوي اوليه در رمان بوف كور سخن گفت. الگوهاي اوليه در همه آثار ادبي جهان وجود دارد. مانند داستان آناكارنينا كه داستايوسكي بر اساس زندگي واقعي يك زن نوشته است. در كتاب بوف كور، پيشنمونهها به ١٦ دسته تقسيم ميشود. برای مثال زن آرماني كه احتمالاً هدايت آن را با برداشتی از چهره تِرِز كه در فرانسه با او آشنا شده بود، ترسیم كرده است. يا داستان هوسباز كه حالت گزارشگونه دارد و پلي براي نوشتن بوف كور بوده است. يا كتاب حمارالاسرار كه در بخشهاي مختلف آن ميتوان شباهتي با بوف كور جست و یا مانند پيرمرد خنزرپنزري يا شخصیتی كه تمام دارايي اش را در قمار باخته است.
دكتر مهري شاهحسيني، شاعر و پژوهشگر، خاطرنشان کرد که هدايت نخستين كسي بوده كه كافكا را به خوانندگان فارسيزبان معرفي كرد، پس عجيب نيست اگر از كافكا و آثارش بسيار تأثير گرفته باشد. اين تأثيرپذيري را از آن جهت ميتوان قطعي دانست كه هدايت علاوه بر ترجمه «مسخ»، يك رساله نيز به نام پيام كافكا نوشت كه به همراه داستانهايي كوتاه از كافكا با ترجمه حسن قائميان در كتاب «گروه محكومين و پيام كافكا» در سال ١٣٢٧ منتشر شده است. هدايت در سال ١٣١٥ به هند رفت و بوفِ كور را هنگام اقامت در بمبئي منتشر کرد. از اين رو، عدهاي داستان بوف كور را نتیجه تأثيرپذيري هدايت از حال و هواي هند ميدانند، در حاليكه هدايت خود در يكي از گفتگوهايش عنوان كرده که نوشتن اين اثر را از سالها پيش آغاز كرده و در پاريس به پايان رسانده بود. البته هدايت داستانِ مسخ را هفت سال پس از پايان نگارش بوفِ كور به فارسي ترجمه كرده است، اما با توجه به روابط بينامتني ميان دو اثر، اين احتمال وجود دارد كه هدايت هنگام سكونت در پاريس ترجمه فرانسوي مسخ را كه در سال ١٣٠٧ در فرانسه منتشر شده بود مطالعه كرده و از همان زمان، خلق شاهكارش بوف كور را، در ذهن خود پيريزي كرده باشد.
دكتر محمد عطا الله، استاد زبان فارسي در دانشگاه راجشاهي بنگلادش، رمان بوف كور را داستاني نو در زمانه خود و سالهاي بعد دانست كه حوادث آن در فضايي وهمآلود و خوابگونه ميگذرد. تكرار اشخاص، صحنهها و حوادث به اين رمان، فضايي فراواقعي يا سوررئاليستي بخشيده است. بهطوري كه منتقدان مختلف را از جنبههاي گوناگون اجتماعي، فلسفي، تاريخي، رواني و فرماليستي، به تفسير آن واداشته و هر يك بر مبناي دريافت خود، معنايي از آن را آشكار ساختهاند.
بخش سوم واپسین روز همایش در ساعت ١٥:٣٠ بعدازظهر با حضور دكتر حورا ياوري، دكتر خاطره شيباني، دكتر سيد اختر حسين، دكتر رخشنده جليل، دكتر جي.جِي. وي پرساد به گفتگو درباره تفاوتها و شباهتهاي داستان و رمان و ساختار هر یک از این دو اختصاص داشت. دكتر سيد اختر حسين ضمن تشكر از شركتكنندگان، اشاره كردند كه بايد دانست رمانِ صادق هدايت چقدر جامعه را درگير ميكند. در ادامه دكتر حورا ياوري به اهميت ژانر در داستان و رمان پرداختند و درباره تأثير اثر هنري در زندگي مدرن توضيح دادند.
***
مراسم ويژه شب بخارا در هند ، «شب صادق هدایت» نیز روز ١٨ فوريه ٢٠١٦، ساعت ١٩:٣٠ در مركز بين المللي مطالعات هند برگزار شد. در اين مراسم دكتر سيد اختر حسين ضمن خوشامدگويي به حضار بهمعرفي سخنرانان جلسه پرداخت و اين همایش را آغازي براي شناخت صادق هدايت دانست. او گفت رابطه بين هند، بوف كور و صادق هدايت پيوندي ناگسستني است چنانچه عناصر هندي موجود در داستانهاي صادق هدايت نيز به اين نكته اشاره ميكند.
دکتر ندیم اختر حسین تلاش مدیر شبهای بخارا را همانند نقش شهرزاد قصهگو در بهوجود آوردن قصههای هزار و یک شب دانست و این تعبیر با استقبال و تشویق حاضران همراه شد.
دكتر حورا ياوري، منتقد ادبي و عضو مركز مطالعات ايراني دانشگاه كلمبيا، سخنان خود را با ابراز تشكر از لطف و محبت ميزبانان آغاز كرد و به شباهت دكتر سيد اختر حسين و مدير دانشنامه كلمبيا دکتر احسان یارشاطر اشاره كرد و گفت: هر دوي اينان در جهت ارائه و ترويج فرهنگ و ادب فارسي در خارج از مرزهاي جغرافيايي، همتي بلند دارند. اما علي دهباشي براي انتشار و استمرار مجله بخارا به تلاشي سي و چند ساله شهرت دارد و همه ميدانيم عشق او به فرهنگ و زبان فارسي سرچشمه اينهمه كار است. ناهيد طباطبايي، نويسنده و منتقد ادبي، ضمن تشكر از سيد اختر حسين و نديم اختر گفت: بخارا براي من هميشه حرف تازه داشته است و بسياري از چهرههاي ادبيات ايران و جهان را از طريق بخارا شناختهام.
دكتر ناهيد مرشدلو، دانشآموخته دانشگاه جواهر لعل نهرو از ديگر سخنرانان اين شب، اظهار كردند كه علي دهباشي از جمله فرهيختگاني است كه فرهنگ و ادبيات فارسي به ايشان مديون است و بيشتر از هر چيز دست ياريدهنده دارند. ناهيد مرشدلو ضمن تشكر و خرسندي از حضور مجله وزين و پربار بخارا در جهان فارسیزبان از علي دهباشي بهخاطر نقش مهماش در انتشار دو كتاب «گلرنجهای كهن: مجموعه مقالات دكتر جلال خالقي مطلق» و «در تاريكي هزارهها» تألیف ايرج اسكندري و همچنین نقش بهسزایش در زنده نگه داشتن یاد صادق هدایت و معرفي آثار او قدردانی کرد.
شب صادق هدایت با رونمايي از كتاب «از مرز انزوا» (كارت پستالهاي صادق هدايت) ادامه یافت.
- گزارش کامل این همایش و شب بخارا در هند را در شماره آینده بخارا خواهید خواند.