رد پای صادق هدایت در هند

صادق هدایت در سال 1936میلادی با زحمت بسیار به کشور هند آمد. او که تجربه این سفر خود را در داستان میهن پرست انعکاس داده است ، با کمک دوستانش مثل جمال زاده و مخصوصاً ش. پرتو که در کونسولگری ایران در بمبی مشغول به کار بود برای ویرایش فیلم نامه فیلم فارسیی که در هند ساخته می شد به بمبئی آمد.

صادق هدایت با سفربه هند از زبان و فرهنگ این کشور تاثیر بسیاری گرفت بطوری که عناصر سنت و فرهنگ هند جا به جا در داستان های او دیده می شود و داستان بوف بهترین نمونه این تاثیرپذیری اوست.

دکتر ندیم اختر سفر هدایت را به هند توضیح می دهد
دکتر ندیم اختر سفر هدایت را به هند توضیح می دهد

صادق هدایت نزدیک به دو سال در بمبئی ماند و زبان پهلوی را از استاد بهرام گور انکلیسریا یاد گرفت. آن زمان استاد انکلیسریا در دانشگاه بمبئی معلم زبان اوستایی و پهلوی بود و به این دلیل می توانیم بگوییم که هدایت زبان پهلوی را در این دانشگاه یاد گرفت و آثاری مانند « هنر ساسانی در غرفه مدال ها » ، کارنامه اردشیر بابکان ، ….. از زبان پهلوی به فارسی ترجمه کرد .»

در ادامه دکتر اختر به نامه‎های هدایت از هند اشاره کرد که شاید دستورالعملی برای او بود تا بتواند خانه هدایت را در هند بیابد.

« هدایت بیشتر زمان اقامتش در هند را در شهر بمبئی گذراند و از نامه های وی معلوم می شود که او در خانه کویین سامر در خیابان آرتهر بندر منطقه اپولو ریکلیمیشن زندگی کرده است. البته علاوه بر این نشانی ، یک آدرس دیگر هم در نامه های هدایت وجود دارد: دکتر پرتو ایرانین کونسولگری فورت ، بمبئی هند. ولی این آدرسها برای کشف کردن رد پای هدایت کافی نبود زیرا که شهر بمبئی از زمان هدایت تا به حال خیلی تغییر کرده و کونسولگری ایران هم از جای خود به منطقه ای دیگر منتقل شده بود. علاوه بر این آدرسهای پستی، یکی از مراجع مهم دیگر برای پیدا کردن رد پای محل اقامت هدایت در بمبئی ، دفتر کتابخانه کاما ارینتل انستیچیوت بود؛ جایی که هدایت از آنجا کتاب به امانت می گرفت اما متاسفانه تمام رکوردها و مدارک سالهای 1936 تا 1937 کتابخانه به علت سیلاب ناگهانی گم شد و از بین رفت . ظاهراً اینطور به نظر می آمد که همه راه ها برای کشف رد پای هدایت محو شده بود ولی این وضعیت نا مطلوب ، من را دل سرد نکرد و تلاش کردم تا ساختمان سمرکویین را که هدایت در نامه های خود از آن نام برده بود ، پیدا کنم . کشف محل این ساختمان ، بسیار مشکل بود چون اسم خیابان ارتربندار رود بعد از زمان هدایت به نام حاجی نیاز احمد مارگ تغییر کرده بود ولی خوشبختانه خانه کویین سمر، با اسم در پشت هتل مشهور تاج پیدا شد ؛ ساختمانی دارای چهارطبقه با هشت آپارتمان ( تصویر شماره یک ). صاحب فعلی این ساختمان تاجری به نام ناصر جمال ، مدیر شرکت سیتی واک شوز است که در طبقه چهارم ساختمان ، زندگی می کند ،. او به من گفت که این ساختمان را در سال 1960 از یک خانم یهودی خریده است ولی هیچ اطلاعاتی راجع به ساکنان قبلی آن ندارد . در همان ساختمان یک خانواده ایرانی هم زندگی می کنند که در شهر بمبئی یک رستوران داشتند اما ایشان هم راجع به هدایت از جد خود اسمی نشنیده بودند . به این جهت با وجود چنین شرایطی ، تنها چیزی که می توانستم به آن تکیه کنم ، داستان های خود هدایت بود . چون هنر نادر صادق هدایت این بود که رویدادهای واقعی زندگی و آنچه که در شهر و اطرافش می دید ، در داستان های خود منعکس می کرد .از جمله این داستان ها ، داستان هوسباز بود که هدایت آن را بعد از سفر هند نوشت و تا حدودی گره رد پای زندگی هدایت در هند را می گشاید. صادق هدایت ابتدا این داستان را به زبان فرانسوی نوشت اما بعدا به زبان فارسی هم ترجمه کرد . در این داستان بیان می شود که قهرمان داستان در یک پانسیون یا مهمانسرا در طبقه پایین زندگی می کند و می تواند منظره ساحل شهر بمبئی را از پنجره اتاق خود ببیند و غالبا هم با آسانسور به طبقه سوم پانسیون که سالن غذاخوری بود می رفته است . هدایت در داستان هوسباز خانه قهرمان را طوری توصیف می کند که ساختار این خانه ، شباهت زیادی با ساختار خانه سامر کویین دارد. مثلا طبقه سوم خانه سمر کویین طوری ساخته شده است که با طبقات دیگر فرق دارد و به این جهت به نظر می آید که زمانی از این طبقه به عنوان سالن غذا خوری استفاده می شده است . در داستان ، خانه قهرمان نزدیک دریا است که از پنجره می تواند دریا را ببیند و ساختمان سمر کویین هم در موقعیتی قرار گرفته است که از پنجره و بالکن آن می توان منظره دریا را دید. علاوه بر این ها ، از دیگر توضیحات مهم هدایت در این داستان که ما را به اثبات محل اقامتش راهنمایی می کند ، توضیح آسانسور خانه قهرمان است. هدایت توضیح آسانسور را در داستان هوسباز این گونه بیان می کند: شب بعد فیلیسیا سر میز شام نبود . از اطاق غذاخوری که خارج شدم یک راست به جانب آسانسور رفتم و روی تکمه خبر فشار آوردم . دستگاه فورا به طول نوارهای فلزی رو به بالا سرید و ایستاد . در خارجی را رو به خود باز کردم ، لنگه در داخلی را که گشودم با نهایت تعجب دیدم فیلیسیا مثل یک مجسمه مرمر در داخل اطاق آسانسور بدون حرکت ایستاده است و عطر ملایم محرکی از او متصاعد است. آسانسوری که هدایت در داستان بیان می کند ، دارای دو در است که اکنون هم آن آسانسور به همان شکل قدیمی خود در سمرکویین وجود دارد . ( تصویر شماره ۲) صادق هدایت زمانی که به هند آمد آسانسور، تازه به شهر بمبئی آمده بود و از مقاله خانم بیلا جیسنگهانی به نام (Century-old Heritage Lifts Continue to Rise and Shine) که در روزنامه The Times of India در سال 2009 چاپ شد ، معلوم می شود که در آن زمان در شهر بمبئی ، آسانسورها بیشتر در منطقه کلابه – جایی که هدایت زندگی می کرد – و اطرافش وجود داشته است. به این دلیل می توان گفت آسانسوری که هدایت در داستان هوسباز توضیح می دهد در حقیقت آسانسور خانه کویین سامر هست که محل اقامتش در شهر بمبئی بوده است .

دیدار و گفتگو با دکتر ندیم اختر
دیدار و گفتگو با دکتر ندیم اختر

همچنین با مطالعه دقیق داستان هوسباز معلوم شد که خانه سامر کویین یک پانسیون بوده که قهرمان داستان ، آن را اجاره کرده بود. البته ساختمان فعلی ، خانه شخصیی هست و تاکنون هیچ مدرک رسمیی به دست ما نرسیده که گواهی دهد خانه سامر کویین در زمان های گذشته برای اجاره دادن به مردم بکار می رفته است ولی یک منبع ادبی یعنی رمان کوبالت بلو اثر سچین کندلکر وجود دارد که داستانش بیان می کند که ساختمان سامر کویین در زمانی مهمانسرا بوده است .»

دکتر ندیم اختر شرح بیشتری درباره سامر کویین داد:

« سچین کندلکار فیلمساز بالیوودی ، رمانی به نام کوبالت بلو به زبان ماراتهی نوشته که در سال 2013 توسط جری پینتو به زبان انگلیسی ترجمه شد . کندلکار در داستان خود ذکر سامر کویین را چنین آورده است : ” حداقل ایشان باید منتظر بوده ، آئی با غم انگیز گفت : تا حالا عقد تمام نشده بود . کجا می ماند ؟ چه کاری انجام می دهد ؟ رفتم و دفترچه را دیدم که کنار تلیفون گذاشته بود ، بر ان یک آدرس نوشته بود : امریش دوباش ، 5 سمر کویین ، ارتاربندار رود ، کلابا . آئی ان را خواند

علاوه بر رمان کوبالت بلو ، منبع دیگری که سامر کویین را در زمان های قدیم به عنوان یک مهمان سرا معرفی می کند ، داستان بیگانه ای در بهشت است. این داستان را ش . پرتو پس از خودکشی هدایت نوشت و به نوعی زندگی نامه هدایت در شهر بمبئی است . شخصیت های اصلی داستان ش . پرتو دو مرد به نام های ژیلا و هادی قاصدی هستند که با جا به جایی حروف اسم هادی قاصدی ، می بینیم که هادی قاصدی همان صادق هدایت ، دوست صمیمی ش. پرتو است که کارها و اندیشه هایش در داستان بیان شده است .

در داستان بیگانه ای در بهشت ، خانه ای که شخصیت های اصلی در آن زندگی می کنند به گونه ای بیان شده است که یادآور ساختمان سامرکویین است. مثلا خانه در منطقه کلابا و نزدیک دریا قرار دارد : ” ژیلا کنار دریای هند نزدیک کلابا روی نیمکت نشسته … هر زمان که وقت می کرد … او را می بینم که کنار دریا قدم می زند . ” ، ” خانه من خیلی نزدیک است . از بالکون می توانید دریا را هم تماشا کنید” و یا در بخشی از داستان بیان می کند که آپارتمانشان مهمانسرایی بوده است : ” خانمی که آپارتمان را به ما اجاره داده است برای ما شام و ناهار تهیه می کند” این جمله نشان می دهد که آپارتمان خیابان کلابا یک پانسیون بوده است و البته نکته دیگری که در این جا برای ما روشن می شود این است که این خانم صاحبخانه که برای آنها غذا تهیه می کرده ، احتمالا همان خانم یهودیی است که ناصر جمال صاحب فعلی سامرکویین ، ساختمان را از او خریده است.

علی دهباشی به همراه دکتر ندیم اخنر
علی دهباشی به همراه دکتر ندیم اخنر

اینک با توجه به سه داستان هوسباز ، کوبالت بلو و بیگانه ای در بهشت می توان گفت که هر سه نویسنده ، در داستان های خود از آپارتمان یکسانی صحبت می کنند که هرکدام مدتی را در آن زندگی کرده اند و بدین ترتیب بخشی از حقایق زندگی خود را در داستان هایشان منعکس کرده اند .

صادق هدایت در شهر بمبئی در ساختمان سامر کویین ، آپارتمانی را اجاره می کند که در طبقه تحتانی واقع بوده است و گویا به جز منظره رو به دریایش ، حسن دیگری نداشته است چون در توصیف طبقه خود می نویسد : ” اطاقی که اخیرا در مرتبه تحتانی بنائی اجاره کرده بودم ظاهرا راحت بود ولی … بوی زننده تندی که مخصوص هندوهاست در هوا پراکنده بود. در خیابان پاره دوز هندی با عمامه قرمز خود نیمه لخت بوضع زاهد متعبدی زیر پنجره من نشسته گرم تماشای ازدحام خلق بود.”

در داستان ش. پرتو او می نویسد که آپارتمان آنها در طبقه دوم بوده است ولی هدایت در داستان هوسباز می نویسد که طبقه پایین ، آپارتمان شخصیت اصلی داستان است.

ساختمان سامر کویین دارای دو بخش شرقی و غربی است که در هر طرف ، چهار آپارتمان وجود دارد و آپارتمان های شرقی ، رو به دریا است. ما مطمئن هستیم که آپارتمان هدایت سمت دریا یعنی در جناح غربی قرار داشته است چون بنا بر گفته ش. پرتو و خود هدایت در داستان های بیگانه ای در بهشت و هوسباز ، از خانه شان دریا دیده می شده است . ش. پرتو در داستانش می نویسد: “خانه من خیلی نزدیک است… از بالکون می توانید دریا را هم تماشا کنید” و هدایت می نویسد : “پنجره من رو به دریا باز می شد“. شاید به ذهن خطور کند که هدایت که در طبقه پایین ساختمان زندگی می کرده ، چگونه از دریا و پنجره رو به دریا حرف زده ؟ آیا او افسانه پردازی کرده است ؟ ش . پرتو می گوید که از بالکن آپارتمانش که در طبقه دوم بود ، دریا را می دیده است ودقیقا ساختار سار کویین این طور است . یعنی هر یک از طبقات به جز طبقه پایین ، بالکن دارد. ولی سؤال مهم این است که اگر هدایت افسانه پردازی نکرده ، پس چه طور می توانسته دریا را ببیند؟ چون طبقه پایین ساختمان بالکن نداشته و به سبب ساختمان های دیگر، دریا مخفی می شده است. اگر دوباره نگاه دقیق تری به ساختار ساختمان سامر کویین بیندازیم، می بینیم که ساختمان سمر کویین به شکل هشت ضلعی بنا شده است و اگر چه از دو طرف با ساختمان های دیگر مسدود شده بود اما هدایت می توانسته از آن پنجره ای که در گوشه پایین هشت ضلعی قرار داشته ، دریا را ببیند و به این دلیل است که در داستانش می نویسد : “پنجره من رو به دریا باز می شد“. ( تصویر شماره ۳)

صادق هدایت زمانی که در هند بود به جنوب کشور هم سفر کرد . ابتدا به شهر بانگلور رفت . توصیف هدایت از شهر بانگلور و اطرافش را می توان در داستان سامپیگنه دید و به طوری از مکان های بانگلور در این داستان حرف می زند که برای ما معلوم می شود که شهر بنگلور را با دقت نگاه کرده و در داستان خودش به تصویر کشیده است .

هدایت در سال 1937میلادی به بنگلور سفر می کند و از معبد گنیشا ، بیمارستان وانی ویلاس ، لعل باغ ( تصویر شماره ۴) و یک شهر کوچک به نام کنگری که در اطراف بانگلور بود ، دیدن می کند .

سامپیگنه که اسم شخصیت اصلی داستان است ، داستان یک خانواده هندو است که وضعیت خیلی خرابی دارند . لاکشمی که خواهر بزرگ سامپیگنه بود، حامله است و به بیمارستان وانیویلاس می رود : ” حال خواهرش رو به سختی نهاد و شوهرش او را به بیمارستان وانیویلاس فرستاد و سامپینگه در اطاق عمومی بر بالین او می نشست و غالبا برای سرگرمی او از سرزمین گلمرگ صحبت می داشت.” بیمارستان وانیولاس( تصویر شماره ۵) ، بیمارستان مراقبت های ویژه مادر و فرزند جلوی کاخ تابستانی تیپو سلطان (تصویر شماره ۶) در شهر بنگلور واقع شده است . ذکر حامله بودن خواهر سامپیگنه و بردنش به بیمارستان وانیویاس ، این مطلب را تأیید می کند که هدایت این بیمارستان و حتی داخل آن را نیز دیده و با جزئیات دقیق در داستان خود منعکس کرده است : ” این اقامت در بیمارستان وضعیتی برای سامپینگه ایجاد کرد که خودش حدس نمی زد . بوی فینول که در تمام راهروها پیچیده بود و رفت و آمد پرستاران و خانم حکیم انگلیسی با آن فیس و افاده و آن بهداشت طبی بیمارستان و خود بیماران و کسانی که به عیادت آنان می آمدند تمام این ها برای او چیز غیر منتظره ای بود. ”

همان طور که ذکر شد ، بیمارستان وانیویلاس روبروی کاخ تابستانی تیپو سلطان قرار دارد . تیپو سلطان ، مهاراجه دلیر میسور در قرن هجدهم میلادی بود که سعی کرد در برابر تهاجم انگلیس مقاومت کند و در بین مردم به شیر هندوستان معروف شد . در کاخ تابستانی او ، کتیبه ای نصب شده است که به خط و شعر فارسی نوشته شده (تصویر شماره ۷ ) و از نظر نگارنده ، یکی از جاذبه های شهر بنگلور برای صادق هدایت ، همین کاخ تابستانی بوده است و احتمالا در هنگام بازدید از این کاخ ، بیمارستان وانیویلاس را نیز دیده و در داستان خود آورده است .

صحنه ای دیگر از دیدار و گفتگو با دکتر ندیم اختر
صحنه ای دیگر از دیدار و گفتگو با دکتر ندیم اختر

مکان دیگری که هدایت در شهر بنگلور دیده است ، معبد گنیشا می باشد . وزارت گردشگری بنگلور درباره این معبد می نویسد : “معبد دودا گنیشا در باسوانگری در بنگلور برای مردم جاذبه بسیاری دارد . آنان برای دریافت برکت از گنیشا به این معبد می روند . چیزی که این معبد را معبدی نادر و متمایز از دیگر معابد می کند ، تنوع و تفاوت هفتگی آرایش بت بزرگ و اندودنش به صد ها کیلو کره می باشد» (تصویر شماره ۸) . در داستان سامپینگه بیان می شود که سامپیگنه با سیوا عقد کرده و او در موقع بیکاری برای دیدن نامزدش به معبد فیل خدا یعنی گنیشا می رفت. سیوا نگهبان معبد بود : ” در موقع بیکاری سامپیگنه غالبا برای ملاقات نامزدش به پیشگاه بت بزرگ گانشا که سر فیل و اندام آدمی داشت و از سنگ حجاری و بروغن میاهی اندوده شده بود می رفت. معبد با حلقه های گل مگرا و حاشیه ای آمیخته ببرگهای اسهک مزین شده بود و عطر تندی از عود و کندر از محراب در فضا پرا کنده می شد و سیوا نیمه لخت با لنگی که بدور خود بسته بود در بالای تپه بزائرین می خندید.»

معبد دودا گانیشا ، نزدیک بیمارستان وانیویلاس و کاخ تیپو سلطان می باشد و امروزه وقتی به این مکان می رویم می بینیم که معبد حقیقتا همان طور است که هدایت در داستان خود بیان کرده است . وی توصیف معبد ، بت بزرگ و شیوه ی آرایش او را طوری آورده است که هنگام بازدید از این معبد متوجه می شویم که او حتما این معبد را با نظری دقیق دیده و در داستان خود ذکر کرده است .

هدایت به شهر میسور می رود و مهمان مهاراجا کریشن راجا وادیار چهارم می شود( تصویر شماره ۹) : “باری قضیه از این قرار بود که به توسط جمال زاده به سر Sir میرزا اسمعیل رئیس الوزرای میسور که اجدادش ایرانی بود معرفی شده بودم (تصویر شماره ۱۰) . میزبانان وی ، پذیرایی بسیارخوبی از او می کنند چنان که خودش در نامه به مجتبی مینوی می نویسد : “تقریبا 15 روز زندگی اشرافی و اعیانی کردم . دیگر در مهمانی نبود که صدر مجلس نباشم و به کله گنده ای نبود که معرفی نشوم“.

هدایت در چهارم ژوئن 1937 در جشن تولد مهاراجه کریشن راجا شرکت می کند : “از قضا مراسم جشن تولد مهارجه برپا بود . در تمام تشریفات آن شرکت کردم و با لباس مضحک بلندی در دربار رفتم ، حتی با خود مهاراجه هم گفتگو کردم ولی حماقت جبلی مانع از کمترین استفاده و بلکه باعث بزرگترین ضرر و گنده گوزی های بی جهت شد . حتی پیشنهاد خرید بلیط راه آهن را رد کردم . شاید هم ادعایم خیلی زیاد بود (تصویر شماره ۱۱)).  از منابع راجع به سفرهای هدایت در هند اطلاعات مستند و کمی به دست ما رسیده اما با مطالعه دقیق داستان هایش مقداری از این مجهولات روشن می شود . مثلا با خواندن جمله ای در داستان حاجی آقا این مساله برای ما قطعی می شود که او در نزد مهاراجه میسور شأن و منزلتی داشته : ” چرا بیخود شاگرد بفرنگستون می فرستید ؟ منو دو بار مهاراجه دکن برای پست وزارت خارجه اش پیشنهاد کرد ، دعوتش را نپذیرفتم

بعد از سفر میسور ، هدایت در راه برگشت به بمبئی ، تصمیم می گیرد که حیدرآباد را نیز ببیند . او می گوید : “از آن جایی که چشده خور شده بودم راهم را کج کرده به حیدرآباد شهر اسلامی رفتم … مردمش فینه به سر قبا دراز ، انگلیسی سرشان نمی شد . اما این سفر برای هدایت ناجورو ناراحت کننده بود چون افرادی که او را دعوت کرده بودند در زمان رسیدن وی به حیدرآباد ، در شهر نبودند و هدایت مجبور شد که با قطاری درجه سه که بسیار کثیف و نامناسب بود ، به شهر بمبئی برگردد : “باری از شما چه پنهان یکی دو نفر که مرا دعوت به آن جا کرده بودند هیچ کدام نبودند و به مسافرت رفته بودند . اگرچه با کمی پررویی می توانستم خودم را جا بکنم ولی مراجعت را بیشتر صلاح دیدم . با درجه سوم و جای بد کثیفی که جلو در مبال واقع شده بود ، برگشتم. بازتاب این سفر را در یکی از جملات نامه ای که به مجتبی مینوی می نویسد می توان دید : “به طوری که وقتی وارد قصر سامر کویین شدم آخرین آنئه جیبم را حمال دارم » او که از سفرش خاطره خوشایندی ندارد ، حال که برگشته ، پانسیون سامر کویین را قصری می نامد.»

دکتر ندیم اختر
دکتر ندیم اختر

در پایان این سخنان حاضران پرسش‎هایی را مطرح کردند که دکتر ندیم اختر به آنها پاسخ داد.