دکتر علی اکبرخان نفیسی)ناظم‌الاطباء(
روزی که در محضر استاد علامه دانشمند نامی آقای محمّد قزوینی بودم، چه ایشان و چه دوست دانشمند بزرگوارم آقای عباس اقبال به قید تأکید و اصرار خواستار شدند ترجمه‌ای از مرحوم پدرم دکتر علیاکبرخان نفیسی (ناظم‌الاطباء) قدّس‌الله روحه‌العزیز به خوانندگان مجله یادگار تقدیم کنم. من از آن جهت که بحث درباره عزیزان و خویشاوندان قهراً آن بی‌طرفی و وارستگی را که لازمه تاریخ‌پرداز است از میان می‌برد و دوستی و تعصّب شاید راه را بر حقیقت‌جویی ببندد بیشتر مایل بودم که این سروان گرامی مرا از این کار معذور دارند. سرانجام تأکیدهای پیاپی این دو دانشمند شهیر که از دیر‌باز پیروی از فرمان‌شان مرا سنّتی استوار شده است سبب شده که برای اطلاع کسانی که خواستار احوال و آثار دانشمندان زمانهای اخیر ایران‌اند این مطالب را یادداشت کنم و جز آنچه در برابر من محض حقیقت و حقیقت محض است چیزی بدین اوراق نسپارم، زیرا در تاریخ اظهار دوستی و دوستداری و پدر و فرزندی نیست.
اجداد مرحوم ناظم‌الاطباء
مرحوم دکتر علیاکبرخان نفیسی از خاندان کهنی بود که بیش از پانصد سال خاندان دانش بوده است و نسبت وی تا هفت پشت بدین گونه است: علی‌اکبر بن محمّدحسن بن علی‌اکبر بن محمّدعلی بنمحمّدکاظم بن ابوالقاسم بنمحمّدکاظم بن‌سعید شریف. نیای هفتم وی میرزا سعید شریف طبیب کرمانی از پزشکان نامی قرن یازدهم بود و مدتی در اصفهان می‌زیست و به اصطلاح آن روز «حکیم‌باشی» دربار شاه‌عباس بزرگ بود. نسب وی به سه پشت به حکیم برهان‌الدّین نفیس‌بن عوض بن حکیم طبیب کرمانی می‌رسد که معروف‌ترین پزشک اواسط قرن نهم بود و در کرمان می‌زیست و چون شهرت وی به الغ‌بیک بن شاهرخ بن تیمور گورکان پادشاه دانش‌‌پرور معروف (۸۵۰-۸۵۳) رسید او را از کرمان به سمرقند به دربار خود خواند و تا پایان عمر وی در سلک دانشمندان بسیاری که در سمرقند گرد آمده بودند می‌زیست و پس از مرگ او در ۸۵۳ دوباره به کرمان بازگشت.
حکیم برهان‌الدّین نه تنها یکی از معروف‌ترین پزشک زمان خود بود بلکه یکی از نامورترین پزشکان ایران به شمار می‌رود و برخی از مؤلفات او در طب بیش از چهار‌صد سال مرجع همه پزشکان اسلام و از کتابهایی بوده که طبیبان هر دیاری آنها را فرا می‌گرفته‌اند. معروف‌ترین آنها کتاب شرحالاسباب است که برای امتیاز از شروح دیگر به شرحالاسباب نفیسی معروف است. این کتاب شرحی است بر کتاب الاسباب و العلامات تألیف محمّد بن علی بن عمر سمرقندی که از مهم‌ترین کتابهای پزشکی قدیم بوده و وی به شرح آن پرداخته و آن شرح را در سمرقند در اواخر ۸۲۷ به پایان رسانیده است. دومین کتاب که او از حیث شهرت شرح موجز قانون است. ابی الحزم علاءالدّین قرشی معروف به ابن النفیس پزشک معروف مختصری از قانون معروف‌ترین کتابهای ابن‌سینا در طب ترتیب داده که آن را مجزالقانون نامیده و حکیم برهان‌الدّین شرحی بر موجزالقانون نوشته که برای امتیاز از شرح دیگر آن را شرح نفیسی می‌نامند.
این شرح را در غره ذی‌الحجه ۸۴۱ در سمرقند به پایان رسانیده سپس در کرمان حواشی بر آن نوشته و خود در پایان نسخه اصل چنین تصریح کرده است:
«…الفه الحکیم المحقّق ابن الحزم علاء‌الدوله والدّین القریشی المعروف بابن النفیس تمّ التألیف فی‌غرهًْ شهر ذی‌الحجهًْ لسنهًْ احدی و اربعین و ثمانمائه بحمداللّه و فضله ببلده سمرقند حماها اللّه تعالی مع سائر بلاد المسلمین من الآفات و البلیات و قد کتبت الحواشی علی کثیر من مواضع الکتاب ببلده کرمان صیّنت عن الحدثان…»
حکیم برهان‌الدین به جز این دو کتاب معروف کتابهای دیگر هم در طب تألیف کرده از آن جمله است کلیات شرح نفیسی و بحارین و رساله‌ای در سمومات.
از زمان حکیم برهان‌الدّین تا آغاز قرن چهاردهم هجری همه افراد این خاندان در کرمان زیسته‌اند و به مناسبت نام جدّ خود نفیس بن عوض بن حکیم نام خانوادگی خود را «نفیسی» اختیار کرده‌اند.
از مردان دیگری که در زمانهای اخیر از این خاندان برخاسته‌اند میرزا محمّد‌تقی بن محمّد کاظم بن ابوالقاسم را باید شمرد که پسر جدّ سوم مرحوم دکتر نفیسی و یکی از مشاهیر عرفای پایان قرن دوازدهم و آغاز قرن سیزدهم بود و در طریقت مظفر‌علیشاه نام داشت و مرید خاص و جانشین میرزا محمّد تربتی ملقب به مشتاقعلی شاه بود، در ۱۲۱۵ وی را زهر دادند و هلاک کردند و او را به نظم و نثر در تصوف آثار بسیار است از آن جمله دیوان غزلیاتی که به سبک مولانا جلال‌الدّین بلخی که در پایان آنها به نام مرشد خود مشتاقعلی تخلص کرده و به همین جهت به نام دیوان مشتاقیه معروف است و نیز مثنوی بحرالاسرار و مجمع‌البحار و جامع البحار و کبریت احمر از آثار اوست.
دیگر از معاریف این خاندان میرزا عبدالحسین بن میرزا عبدالرحیم بن عبدالحسین بردسیری معروف به میرزا آقاخان کرمانی است که مادرش دختر میرزا محمّد‌کاظم بن میرزا محمّد‌تقی مظفر علیشاه بود و در ۱۲۷۰ در کرمان ولادت یافت و در ۱۳۱۴ قمری در تبریز در راه عقاید سیاسی خود کشته شد و به همین جهت از معاریف ایران به شمار می‌رود.
وی یکی از معروف‌ترین و بی‌باک‌ترین نویسندگان سیاسی و آزادیخواهان اواخر قرن گذشته و آغاز قرن حاضر به شمار می‌رفته است که گذشته از مبالغه در عقاید وطنی و سیاسی خود و تعصّب در افکاری که در آن زمان پسندیده بوده است آزادی‌خواهی پرشور و مؤلفی پرکار بوده و مؤلّفات بسیار در نظم و نثر از او مانده است که معروف‌ترین آنها مثنوی نامه باستان است که به نام سالار نامه چاپ شده و نیز آینه اسکندری در تاریخ قدیم ایران و کتاب رضوان تقلید از گلستان و رساله ماشاءاللّه و قهوه‌خانه سورت و سه مکتوب و چهار مقاله و چند رساله دیگر.
حاج میرزا حسن‌خان طبیب پدر مرحوم دکتر نفیسی مانند نیاکان و پدران خود در کرمان پزشک معروفی بود و در ۱۳۰۰ قمری در گذشت و وی نیز چند رساله در فن خود پرداخته است و یکی از نخستین کسانی بود که در کرمان از جنبش شیخ احمد احسایی به راهنمایی حاج محمّدکریم خان کرمانی پیروی کرد و از سران محتشم این سلسله در کرمان به شمار می‌رفت و فرزندان او مخصوصاًّ پسر مهترش حاج میرزا ابوتراب از مشاهیر این طریقه بودند.
ناظم الاطباء )پدر سعید نفیسی(، اعلم الدوله ثقفی، آصف السلطنه دولو، سیفالدوله، ناصرالسلطان خدیوی
بدایت حال ناظم‌الاطباء
مرحوم دکتر نفیسی در کرمان در ماه ربیع‌الاول ۱۲۶۳ قمری ولادت یافت و از میان هفت پسر و دختر که برادران و خواهران وی از دو مادر بودند فرزند دوم بود.
مادرش دختر ملّا محمّد کوهبنانی معروف به هدایت علی از پیشوایان مشهور طریقه نعمت‌اللهی در نیمه اول قرن سیزدهم بوده که از مریدان مولانا عبدالصمد همدانی بود و در کرمان معتقدان بسیار داشت و چون حاج ابراهیم خان ظهیر‌الدّوله حکمران کرمان با او اختلاف داشت وی را واداشت که از کرمان بیرون رود و او به عزم مشهد از کرمان هجرت کرد و در راه از میان بیابان لوت در منزلی که به چهل پایه یا چهل زینه معروف است همه قافله گرفتار راهزنان بلوچ شدند و جز سه تن کسی جان بدر نبرد و وی در آن میان به سال ۱۲۳۹ کشته شد و جنازه او را به کرمان بردند و در کوه بنان که مولد او بود به خاک سپردند و در میان صوفیه به شهید رابع یا شهید چهارم معروف شد و اینک مرقد او در کوه بنان از زیارتگاه‌های معروف کرمان است.
مرحوم دکتر نفیسی تا ۱۹ سالگی در کرمان می‌زیست تا تحصیلات مقدماتی خود را در آن شهر به پایان رساند و به ذوق طبیعی و تمایل فطری و ذاتی بیشتر مایل به فراگرفتن فلسفه و حکومت الهی بود و در نزد مدرسان معروف آن شهر به خواندن متون معروف حکمت آغاز کرده بود اما اقتضای روزگار می‌بایست باز وی را به فن پدرشان که علم طب بود بازگرداند.
محمّداسمعیل خان وکیل‌الملک نوری جدّ خاندان اسفند‌یاری کرمان که از شعبان ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۳ قمری نایب الحکومه کرمان بود و از آن پس تا ۱۶ جمادی‌الاخره ۱۲۶۸ که در گذشت حکمرانی آن سرزمین را داشت مرد کاردان و کارگشایی بود و در آبادی و امنیت کرمان یادگارهای بسیاری از خود گذاشته است.
وی با خانواده مرحوم دکتر نفیسی روابطی بهم زده بود و چون این جوان را مستعد و کوشا می‌دید بیشتر اصرار داشت که به همان فن نیاکان خود یعنی طب مشغول شود و در این میان از طهران دستوری رسیده بود که چند تن از جوانان را که از بهترین خاندانهای هر شهری باشند برای تحصیل در مدرسه دارالفنون که در ۱۲۶۸ به همّت میرزا‌تقی خان امیر اساس آن گذاشته شده بود به طهران روانه کنند و از کرمان در پایان سال ۱۲۸۲ به اصرار وکیل‌الملک او را برای تحصیل طب به طهران فرستادند و به محض اینکه وارد طهران شد در آن مدرسه زیر‌دست استادان معروف پزشکی آن زمان مانند میرزا‌رضا دکتر و میرزا کاظم محلاتی به تحصیل طب پرداخت و از همان آغاز استعداد و قریحه خاص آشکار ساخت چنانکه پس از اندک مدتی به معمول آن زمان به معاونت و یا به اصطلاح آن روزگار به خلافت استادان خود برقرار گردید و در طهران ساکن شد و خانواده او از آن پس در طهران زیسته‌اند.
در سال ۱۲۸۵ که هنوز دوره طب دارالفنون را به پایان نرسانده بود طبابت فوج مهندس را به او رجوع کردند و در ۱۲۸۸ که آن قحطی معروف و بیماریهای گوناگون که عواقب وخیم آن بود در طهران روی داد در خدمات پزشکی که به او رجوع شده بود جان‌فشانیهای بسیار کرده است و کسانی که آن وقایع را به یاد داشتند از آن سخن می‌راندند.
سرانجام در ۱۲۸۹ پس از شش سال که دوره تحصیل طب را مطابق برنامه آن زمان پیموده بود از دارالفنون فارغ‌التحصیل شد و اندکی پس از آن در سال ۱۲۹۰ که ناصرالدّین شاه از نخستین سفر اروپا بازگشته بود به پیشنهاد مرحوم حاج میرزا حسین‌خان مشیرالدّوله خواست بیمارستانی در طهران مانند آنچه در اروپا دیده بود تأسیس کند، وی را به این کار گماشت و بدین ترتیب وی نخستین بیمارستان جدید را در ایران تأسیس کرد که همان مریضخانه دولتی باشد که امروز به نام «بیمارستان سینا»[۱] خوانده می‌شود و وی که مؤسس و نخستین رئیس آن بوده قسمتی از ساختمانهای کنونی آن را فراهم کرده است.
تا ۱۲۹۸ ریاست این بیمارستان را داشت و در این زمان با علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم و معادن و تلگراف متوفی در ۱۲۹۸ که از دانشمندان و دانش‌پروران معروف زمان خود بود روابط بسیار نزدیک داشت و در ۱۲۹۳ که نخستین بار «مجلس‌حفظ‌الصحه» در طهران تشکیل شد و در همه پزشکان نامی شهر را به عضویت آن دعوت کردند وی نیز جزو ایشان بود و این خود پیشرفت سریع وی را در فن طب می‌رساند چه جوان سی‌ساله‌ای را که تازه چهار سال بود دوره مدرسه را به پایان رسانیده بود بدین گونه با مردان نامی و آزموده فنی خود برابر قرار می‌دهد.
پس از آنکه در ۱۲۹۸ از ریاست بیمارستان دولتی کناره گرفت با مرحوم حاج میرزا حسین‌خان مشیرالدّوله که مأمور تولیت آستان رضوی شده بود به مشهد رفت و در آنجا بیمارستان رضوی را از موقوفات آستانه تأسیس کرد و آن هم دومین بیمارستانی بود که به روش اروپایی در ایران تأسیس شد.
طبابت دربار
در ۱۲۹۹ که از این سفر به طهران بازگشت چندی از پزشکان دربار بود و این زمان مخصوصاً مورد توجه میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی صدراعظم که مردی عارف مشرب بود قرار گرفت و به واسطه سمت ارشادی که جدّ مادریش داشت وی به او احترام می‌کرد و پس از درگذشت وی در ۱۳۰۳ به دعوت مسعودمیرزا ظل‌السلطان حکمران اصفهان و اطراف به آن شهر رفت و تا دو سال در اصفهان می‌زیست و در این میان برای معالجات سفری به قمشه و سفری هم به خاک بختیاری کرده است.
در بازگشت از این سفر چندی در طهران به طبابت عمومی و خدمت به مردم این شهر مشغول بود و مخصوصاً در اواخر ۱۳۰۹ و اوایل ۱۳۱۰ که وبای سخت بر طهران غالب شد و بیشتر از پزشکان که پناهگاه مردم شهر بودند از طهران گریخته بودند وی در طهران ماند و جانفشانی و پایداری شگفتی کرده است که در آن زمان معروف شده و شاید هنوز بسیاری از مردم طهران آن را به یاد داشته باشند زیرا که کراراً معاصرین وی از آن یاد کرده‌اند.
به همین جهت مورد توجه خاص ناصرالدّین شاه واقع شد و او وی را جزو اطبای حضور خود قرار داد و اندکی بعد که از هر حیث امانت و صداقت و عفت وی را آزمود به طبابت مخصوص اندرون شاهیش برگزید و تا ۱۳۲۸ پی‌در‌پی این سمت را در دربار ایران داشت و از سوی دیگر یکی از مشهورترین و حاذق‌ترین پزشکان شهر به شمار می‌رفت.
در این مدت تا ناصرالدّین شاه زنده بود در همه سفرهایی که می‌کرد با او همراه بود چنانکه در ۱۳۱۲ که در بهار با وی به گردش رفته در دره جاجرود چادر زده بودند باران سختی بارید و سیلاب جان‌‌اوباری به راه افتاد و چادری را که به زیر آن پناه برده بود درگرفت و سیل نزدیک یک فرسنگ او را برد و شاه با شور ودلسوزی خاص عده کثیری را مأمور نجات اوکرد بدین گونه به زحمتی از دهان سیلش رهانیدند و زندگی دوباره یافت. در ۱۳۱۷ که مظفرالدّین شاه نخستین بار به اروپا می‌رفت و حرمخانه خویش را با خود می‌برد وی نیز در آن سفر همراه شد چون حرمخانه در تبریز ماند وی نیز تا بازگشت مظفرالدّین شاه در تبریز مأمور پاسبانی از اندرون شاه بود.
در ۱۳۲۴ که مقدمات مشروطیت فراهم شد و مظفرالدّین شاه از دو سال پیش بستری و رنجور بود وی بیش از همه پزشکان دیگر بیشتر طرف اعتماد شاه و دربار بود چنانکه شب نیز بر بالین شاه می‌خفت و با وجود عده کثیر اطبای ایرانی که گرد او را فراگرفته بودند او طبیب معالج هر روز و هر شب بود.
در این میان واقعه بسیار شگفتی روی داد که یکی از عجایب حوادث تاریخ آن زمان است. شبی که اتفاقاً حال بیمار را اطمینان‌بخش دیده و به خانه بازگشته بود در نیمه شب ناگهان او را بیدار کردند و به بالین شاه خواندند. همین که به آنجا رسید دید در پشت خوابگاه شاه جمعی از درباریان جوانی را که از آن زمان جزو پشخدمتان دربار بود و پس از آن در سیاست ایران تا سال گذشته همواره بیش و کم وارد بوده است و پیش از این مقدمات طب را در فرانسه فراگرفته و به آنجا نرسیده بود که فارغ‌التحصیل شود، در میان گرفته و می‌خواهند با کارد و چاقو کارش را بسازند و می‌گویند شاه را زهر داده است. به زحمتی وی را از دست ایشان نجات داد و به خوابگاه شاه رفت و دید وی نیز خود را باخته و در دم مرگ است و چون نسخه دارویی را که آن جوان تازه‌کار نوشته و به شاه خورانده بود نگریست متوجه شد که دوای سمی را به جای آنکه چند قطره بنویسد چند گرم نوشته و بدین گونه او را مسموم کرده است. چاره جز این ندید که شاه را دل دهد و آن بدبخت را از کشته شدن رهایی بخشد و بهترین تدبیری که می‌توانست این بود که گفت دارو سمیتی ندارد و برای آنکه شاه و اطرافیان را قانع کند بازمانده دارو را که در بالین بیمار بود خود سر کشید و وفوراً پازهری تهیه دید و در ضمن اینکه به شاه می‌خورانید، خود نیز خورد و غائله‌ای که آن جوان هنگامی که میدان را از پزشکان تهی دیده فراهم کرده بود بدین گونه خوابید و شگفت‌تر اینکه این واقعه در حساس‌ترین موقع یعنی در زمانی روی داد که مظفرالدّین شاه فرمان مشروطیت را امضا کرده اما هنوز اجرا نشده بود و پیداست که اگر وی شاه را از آن خطر نرهانیده بود فرمان مشروطیت به کجا می‌رسید.
پاداشی که وی از این خدمت از دوره اول مجلس شورای ملّی گرفت این بود که چون مجلس خواست بودجه دربار را تعدیل کند و از مخارج بکاهد و حقوق کسانی را که بیهوده چیزی از خزانه کشور می‌گرفتند قطع کند، حقوق وی را نیز که در برابر خدمات ملّی در حضر و سفر و کار شبانه‌روزی برقرار کرده بودند برید و این واقعه مدتهای مدید روح او را در پایان زندگی رنجور و نفور کرده بود و چندین سال زندگی وی در تنگنا بود تا اینکه توانست دوباره مرجعیتی به دست آورد.
با این همه باز وی از خدمات به مشروطیت ایران خودداری نداشت چنانکه چون محمّدعلی میرزا به پادشاهی نشست و با مشروطه‌خواهان از در عناد در آمد خواست چنین وانمود کند که فرمان مشروطیتی که پدرش امضا کرده است اعتبار ندارد و در پایان زندگی در دوره بیماری و در موقعی آن را امضا کرده است که مشاعرش درست نبوده و از وی بیش از پزشکان دیگر در این کار امیدوار بود به همین جهت یکی از برادران خود را نزد او فرستاد و وعده مبالغ خطیر کرد که وی گواهی دهد که شاه در زمانی که این فرمان را امضا کرده مشاعرش درست نبوده است چون وی طبیب معالج و شب و روز پرستار او بوده است از روی گواهی کامل این شهادت را می‌دهد ولی وی تن به این گواهی در نداد و هر چه کردند راضی نشد که چنین سندی را امضا کند و بدین جهت پزشکان دیگری هم که دست‌اندرکار بودند و شاید آماده شده بودند جرأت نکردند در این کار گواهی دهند.
در هر صورت از سال ۱۳۲۸ به بعد تا آخرین روزی که زنده بود همه اوقات شبانه‌روزی خود را صرف معالجه بیماران و تألیف کتابهای سودمند و خدمتهای فرهنگی می‌کرد و از مشاهیر پزشکان زمان خود به شمار می‌رفت چنانکه در همان اوان شرح حالهایی درباره او نوشته و چاپ کرده‌اند از آن جمله است شرحی که مرحوم حاج میرزا معصوم نایب‌الصدر شیرازی معصومعلی شاه در مجلد سوم کتاب طرایق‌الحقایق چاپ طهران در صفحه ۱۰۶ درباره وی و خاندان مادریش انتشار داده و نیز ترجمه حالی که مرحوم میرزا محمّد ناظم‌الاسلام کرمانی در مجلد اول تاریخ بیداری ایرانیان در صفحات ۱۰۱ تا ۱۲۳ منتشر کرده است. سرانجام در روز دوشنبه ۲۶ ذی‌القعده ۱۳۴۲ مطابق با ۹ خرداد ماه ۱۳۰۳ شمسی چهار ساعت بعدازظهر پس از چند روز بستری بودن در سن ۷۹ سالگی به بیماری ذوسنطاریا درگذشت و تا دم واپسین هوش و حواسش کاملاً بجا بود و با فرزندان خود سخن می‌گفت. از وی پنج پسر و دو دختر ماند، پسر مهترش برادر دانشمند من جناب آقای دکتر علی‌اصغر مؤدب نفیسی است که از مادر دیگری به جز مادر ماست و پس از رحلت مادر وی از مادر ما چهار پسر و دو دختر به جهان آمده‌اند که نخست محرّر این سطور سپس به ترتیب دکتر حسن مشرف نفیسی و حسین و توران‌دخت و همدم و فتح‌اللّه باشند.
انجمن معارف و کتابخانه ملّی
مرحوم دکتر علی‌اکبر نفیسی از پزشکان پرکار محیط زمان خود بود و نه تنها در فن خود تألیف کرده بلکه در رشته‌های دیگر نیز آثاری گذاشته است یکی از جنبه‌های مهم زندگی علمی او توجهی است که در انتشار معارف جدید داشته چنانکه در ۱۳۱۶ قمری که مرحوم حاج‌میرزا علی‌خان امین‌الدّوله وزیر اعظم شده و جنبشی در طهران برای ترویج معارف جدید پیش آمده و جمعی از دانش‌پژوهان و معارف‌پروران در این کار شرکت کرده و انجمن معارف و کتابخانه ملّی را تأسیس نموده‌اند وی از دستیاران بسیار پرکار و مؤثر این جمعیت بوده و با هم‌اندیشگان دیگر که معروف‌ترین آنها حاج‌میرزا حسن رشدیه و حاج مهدی قلی‌خان هدایت مخبر‌السلطنه و میرزا سید محمّد طباطبایی معروف به سنگلجی و میرزا سید‌حسین خان نظام‌الحکماء و میرزا‌کریم خان منتظم‌الدّوله فیروزکوهی سردار مکرم و سردار فیروز رئیس قورخانه و حاج حسین آقا مهدوی امین‌الضرب و میرزا السمعیل خان آجودان باشی توپخانه و دکتر عطاءاللّه بخشایش و حاج‌میرزا یحیی دولت‌آبادی و میرزا محمودخان مفتاح‌الملک و شیخ مهدی کاشانی معروف به مظفری و دکتر محمّد‌خان کرمانشاهی معروف به کفری و حاج‌میرزا محمودخان علامیر احتشام‌السلطنه و میرزا ابراهیم شمسی سعید‌العماء بودند، اساس معارف جدید را در طهران ریخته‌اند. چنانکه در شعبان ۱۳۱۶ چند‌تن از ایشان از آن جمله مرحوم دکتر نفیسی جمعیّتی به نام «انجمن تأسیس مکاتب ملّیه ایران» به ریاست جعفر‌قلی‌خان نیر‌الملک وزیر علوم تشکیل داده‌اند که بعدها به نام انجمن معارف معروف شده و چند تن از اعضای این انجمن به عهده گرفته‌اند هر یک مدرسه‌ای تأسیس کنند و وی مدرسه شرف را که یکی از نخستین مدارس جدید طهران بوده است در همان زمان تأسیس کرده و مدتی خود مدیری آن را به عهده داشته سپس آن را به مرحوم میرزا ابراهیم‌خان آجودان باشی توپخانه سردار نظام واگذاشت.
دیگر از کارهایی که این گروه از دانش‌پروران در آن زمان کرده‌اند این است که چند تن از ایشان از جمله مرحوم دکتر نفیسی در ۷ جمادی‌الاخره ۱۳۱۶ کتابخانه عمومی به نام «کتابخانه ملّی مرکزی ایران» تأسیس کرده و هر یک مقداری کتاب از خود داده‌اند.
تألیفات مرحوم ناظم‌الاطباء
تا ۱۳۲۴ بیشتر اوقات شبانه‌روزی او صرف این‌گونه کارها می‌شد و در ضمن از ۱۳۱۷ کتابی به نام تعلیمات ابتدایی انتشار داد که نخستین کتاب روش جدید برای نوآموزان بود و سالها شاگردان سال اول و دوم مدارس جدید آن را می‌خواندند و چاپ دوم و سوم آن در ۱۳۲۰ و ۱۳۲۷ منتشر شده است.
دیگر از مؤلفات وی که در این زمان انتشار یافته کتابی است در دستور زبان فارسی به نام نامه زبان‌آموز که یکی از نخستین کتابهایی است که در این زمینه چاپ شده و در ۱۳۱۶ انتشار یافته است.
پس از آن در ۱۳۱۷ کتاب بزرگی به نام پزشکی نامه انتشار داده که معروف‌ترین و رایج‌ترین کتاب در علم تراپوتیک «داروشناسی» و ماتیر مدیکال «مواد پزشکی» است در ۹۵۷ صفحه خیلی بزرگ و در ماه رمضان ۱۳۱۴ از تألیف آن فارغ شده است. این کتاب از بدو انتشار مورد قبول و توجه شگفتی از جانب اهل فن قرار گرفته و به سرعتی که نظیر نداشته است نسخه‌های آن را خریداری کرده‌اند هنوز یگانه کتابی است که در این زمینه در زبان فارسی به دست است.
گذشته از این سه کتاب که در زندگی مؤلف منتشر شده یک سلسله کتابهایی در فنون مختلف پزشکی تألیف یا ترجمه کرده که نسخه‌های آنها به خط وی باقی مانده است و نخستین آنها کتابی است در تشریح که ترجمه آن را در شب ۲۴ ربیع‌الاول ۱۳۰۵ در قریه شاهرضا از قرای قمشه در سفر اصفهان به پایان رسانده است و آثار دیگر او در این زمینه بدین گونه است:
کتابی در پاتولوژی و کلینیک جراحی، کتابی در فیزیک، کتابی در جراحی، کتابی در تراپوتیک، کتابی در تشریح، دو رساله در سوء هضم، کتابی به نام مذاکرات بنابر روش (Aide-mémoire) تألیف دکتر کورلیو طبیب فرانسوی که در ۱۳۰۷ به پایان رسیده است.
دیگر از آثار او رساله‌ای است که در آخرین دوره روز وبا در سال ۱۳۲۳ قمری نوشته و در همان زمان چاپ شده منتهی برای ترویج از یک تن از شاگردان خود عنوان آن را چنین نوشته است:
«مختصر رساله‌ای است در شرایط حفظ صحت و احتراز از سرایت امراض مسریه و مداوای وبا برحسب دستورالعمل این بنده درگاه علی‌اکبر طبیب جناب آقا میرزا اسداللّه جلیل‌الاطباء نوشته‌اند.»
سنگین‌ترین کار او که شریک سالهای آخر زندگی وی بوده و سی سال او را مشغول کرده است کتاب بزرگی است که ۳۳۱۷ صفحه دارد به قطع رحلی شامل ۹۹۵۵۲ لغت تازی و ۵۸۸۷۹ لغت فارسی یعنی روی هم رفته ۱۵۸۴۳۱ لغت که تاکنون به دستیاری مسوّد این اوراق ۳۰۰۰ صفحه آن به قطع وزیری بزرگ که به آخر حرف لام منتهی می‌شود در چهار مجلد سه ستونی انتشار یافته است و اینک به نام فرهنگ نفیسی معروف است.
این کتاب مجموعه کاملی است از هر چه در فرهنگهای زبان تازی مخصوصاً در صراح‌اللغه و منتهی‌الارب بوده و آنچه در فرهنگهای رایج فارسی مخصوصاً در برهان قاطع می‌توان یافت سپس کلماتی که چه از ریشه فارسی و چه از ریشه‌های بیگانه مانند ترکی و زبانهای اروپایی و جز آن در فارسی امروز معمول است و لغت‌نویسان آنها را از بدیهیات پنداشته و ضبط نکرده‌اند و در این ضمن کلماتی که از الفاظ تازی به معنی خاصی متداول است و نیز همه مشتقات آن ضبط شده سپس آنچه در فرهنگهای مفصّل فارسی به زبانهای اروپایی مخصوصاً فرهنگهای فارسی به انگلیسی آمده است بر آن افزوده شده و بدین گونه کتاب جامعی فراهم آمده است که ایرانیان را از این گونه کتابهای معقّد بی‌نیاز می‌کند و در ضبط لغات کاملاً ترتیب حروف هجا رعایت شده مانند لغت‌نویسان اروپایی نوع کلمه را تعیین کرده و انواع معانی حقیقی و مجازی معانی حقیقی و مجازی را نیز بیان کرده و به ساده‌ترین زبانی وصف کرده مخصوصاً لغات تازی همواره از آیات و احادیث و کلام فصحا شواهدی با خود دارد.
شعر از سعید نفیسی )خط علی مرزی(
یگانه نسخه این کتاب که نمونه یک صفحه از آن در آغاز مجلد اول چاپ شده به جز ۱۸۳ صفحه آغاز آن تمامی نوشته سراسر به خط مؤلف آن در ۳۳۱۷ صفحه موجود است و همین پشتکار و ممارست و دقّت او را می‌رساند. البته این کتاب در زمانی تألیف می‌شده است که در فرهنگهای فارسی نقادی به عمل نیامده و هنوز زبان‌شناسان خطاهای فرهنگ‌نویسان را معلوم نکرده و مجعول بودن کلمات دساتیر و بیگانه بودن الفاظ هوزوارش را که همه آنها از فرهنگها آمده است معلوم نکرده بودند و مؤلف این کتاب را درست دانسته و در کتاب خود آورده است چنانچه کلمه «فرنودسار» را که از همان الفاظ مجعول دساتیر است و فرهنگ‌نویسان «هر کتابی که در آن از همه فنون حکمت بحث کنند و جامع همه آنها باشد» معنی کرده‌اند مؤلف در تسمیه کتاب خود به کار برده آن را «فرنودساراکبری» نام گذاشته است اما من در چاپ عنوان ساده فرهنگ نفیسی را ترجیح دادم و اینک به این نام انتشار دارد.
مرحوم دکتر نفیسی از سال ۱۳۱۰ قمری تا آخرین روزهای زندگی همه ساعات فراغتی را که در شب و روز به پرستاری معالجه از بیماران اشتغال نداشت صرف تألیف و تکمیل این کتاب می‌کرد و سی‌سال تمام به این کار بزرگ سرگرم بود.
پشتکار و دلسوزی که درباره این کتاب به کار برده راستی شگفت بوده است چنانکه برای بهره‌جویی از فرهنگ فارسی به انگلیسی تألیف ریچارد سن واشتابنگاس در پنجاه و پنج‌سالگی به آموختن زبان انگلیسی پرداخت و نیز وقتی از بس در پی این کار نشسته بود در رانهای او حالت غانقاریایی روی داد و مدتی گرفتار این درد و معالجه آن بود.
پس از آنکه تألیف کتاب به پایان رسیده بود باز هر کتاب تازه‌ای که به دستش می‌افتاد با تألیف خویش مقابله می‌کرد و نادرستیها را با چاقو می‌تراشید و درست می‌کرد و نواقص را در حاشیه می‌افزود.
تنها در پایان مجلد سوم نسخه خط خود که به پایان حرف گاف می‌رسد چنین تاریخ گذاشته است: «به تاریخ عصر جمعه ۲۲ شهر جمادی‌الاخره ۱۳۲۵ هجری علی‌هاجرها آلاف التحیهًْ والسلام» اما من به یاد دارم که تا آخرین روزهای زندگی هم در تکمیل آن می‌کوشید. از این کتاب بزرگ هفتصد صفحه دیگر از آغاز حرف میم تا پایان کتاب مانده که در زیر چاپ است و امیدواریم به زودی این کار به انجام رسد.
[۱]) چقدر بجا بود اگر اولیای وزارت بهداری اسم «سینا» را از روی این بیمارستان برمی‌داشتند یا آنکه لااقل آن را به «ابن‌سینا» مبدل می‌ساختند زیرا که ما همه می‌دانیم که نام آن حکیم و طبیب بزرگ که از مفاخر بزرگ ایران است ابن‌سیناست نه سینا و سینا نام جدّ اوست که معلوم نیست که و چه‌کاره بوده و واقعاً از علم و معرفت بهره‌ای داشته است یا نه. لغت سینا را کلیمیان از راه تقلب بر سر زبانها انداخته و پاره‌ای از مؤسسات خود را به آن نام نامید‌ه‌اند تا یادگاری از کوه سینا داشته باشند و مسلمین هم پیش خود چنین تصور کنند که غرض از این کلمه ابن سینا یا جدّ اوست، به هر حال استعمال سینا به جای ابن سینا هم رکیک است و هم غلط.
