گزارش شب ویلیام باتلر ییتس

هفتاد و یکمین شب از شب­های مجله بخارا به ویلیام باتلر ییتس اختصاص داشت که با همکاری سفارت ایرلند در ساعت 4 بعد از ظهر روز دوشنبه 15 آذر ماه 1389 در محل دانشکده زبان­های خارجی دانشگاه آزاد ، با حضور جمعی از دانشجویان و استادان زبان و ادبیات انگلیسی برگزار شد.

در آغاز این شب علی دهباشی، مدیر مجلۀ بخارا ، ضمن خوش­آمد گویی به الیور گروگن، سفیر ایرلند در ایران و دیگر همراهان وی و نیز بقیۀ حاضران از دکتر محمد زیار، ریاست دانشکده زبان­های خارجی برای پذیرش میزبانی این مراسم و به ویژه از دکتر محمد زریر ، رئیس دانشکده زبان های خارجی ،  تشکر کرد و سپس الیور گروگن، گفتار خود را با عنوان ییتس ، فردوسی و قیصر امین­پور آغاز کرد که فرزانه قوجلو  این گفتار را به فارسی برگرداند.

علی دهباشی در شب ییتس ، عکس از امین کاظمی

ییتس ، فردوسی و قیصر امین­پور /  الیور گروگن ، مترجم : فرزانه قوجلو

« افتخاری است برای من که به دانشگاه آزاد اسلامی دعوت شده­ام. و  به ویژه خرسندم که در شب گرامی­داشت زندگی و اشعار ویلیام باتلر ییتس به شما ملحق می­شوم، نامدارترین شاعر ایرلند و به واقع یکی از مهم­ترین شاعران انگلیسی زبان در قرن بیستم.

سفارت بسیار خوشحال است که در این رویداد با مجلۀ بخارا همگام شده است. و من امیدوارم که این سرآغازی باشد بر همکاری­های بیشتر. من از آقای علی دهباشی و دیگر همکاران مجلۀ بخارا که برای برپایی و برنامه­ریزی چنین شب جالب توجهی یاری کرده­اند، بسیار سپاسگزارم. و تشکر ویژۀ من را از دانشکدۀ زبان­های خارجی دانشگاه آزاد بپذیرید که سخاوتمندانه میزبانی این شب را عهده­دار شده است.

سخنان من کوتاه خواهد بود و من بیشترِ کار را به دیگر سخنرانانی می­سپارم که برای سخن از زندگی و آثار ویلیام باتلر ییتس بسی بیش از من صلاحیت دارند.

اما دلم می­خواهد به شما بگویم ییتس تا چه میزان برای ایرلند معنا دارد. اجازه دهید برای گفتۀ خود دلایلی برشمارم.

به درستی  که ییتس بخشی از تولد ایرلند مدرن و مستقل است. او به دورانی پرآشوب می­زیست که انقلاب 1916 و سپس استقلال ایرلند را از بریتانیا در 1922 به دنبال داشت. سهم منحصر به فرد ییتس توصیف آگاهی ملی و نوظهور ایرلند بود. جنبشی ملی که ریشه­های خود را در ایرلند کهن و تا حدی عرفانی می­جست. ما بازتاب این مضامین را کاملاً در آثار ییتس می­یابیم. به همین دلیل است که ییتس، بیش از هر شاعر دیگری، می­تواند مدعی باشد که شاعر ملی ماست.

اعطای جایزه­ی ادبی نوبل به ییتس در 1923، که بلافاصله پس از استقلال ایرلند رخ داد، بر ما مسجل ساخت که ایرلند چیزی برای گفتن به جهان دارد. این جایزه اعتماد به نفس فرهنگی ما را اعتبار بخشید. در واقع ییتس جزئی از سهم غنی ما در ادبیات انگلیسی زبان است. او در این مسند شانه به شانۀ غولانی چون جیمز جویس و ساموئل بکت می­ایستد و نیز در کنار سیماس هی­نی که هنوز در میان ماست.

انگلیسی زبان آنانی بود که بر سرزمین ما ظفر یافتند. ما این زبان را از آن خود کردیم؛ به یک معنا آن را مستعمرۀ خویش ساختیم. سپس آن را با گویشی خاص خود به جهان بازگرداندیم.

علی دهباشی، الیور  گروگن  و فرزانه قوجلو، عکس از مجتبی سالک

از سهم ییتس و معاصران او  به عنوان ادیبات آنگلو ـ ایرلندی یاد می­کنند. برای اصطلاح آنگلو ـ ایرلندی، یا آنطور که شما دوست دارید، انگلیسی ـ ایرلندی دو معنا وجود دارد. معنای نخست تاریخی و اجتماعی است: ییتس و بسیاری از همکاران نویسنده­اش به طبقه­ای اجتماعی تعلق داشتند که ریشه­­­اش به انگلیسیان ساکن ایرلند برمی­گشت، اما در عین حال در ارتباط تنگاتنگ با تجدید حیات ملی در آغاز قرن بیستم بودند. دومین معنای ادبیات آنگلو ـ ایرلندی مفهومی گسترده­تر دارد. ادبیات ییتس و معاصرانش آمیزه­ای از فرهنگ­ها را به دوش می­کشد ـ صدایی اساساً ایرلندی که به زبان انگلیسی ادا می­شود.

اما تأثیر ییتس جهان انگلیسی زبان را نیز تعالی بخشید. در حقیقت، اشعار ییتس را بیش از هر شاعر دیگری در جهان ترجمه کرده­اند. بی­راه نیست اگر بپنداریم بسیاری از شاعران ایرانی در قرن بیستم اشعار او را ، ترجمه شده یا به زبان اصلی ، خوانده و در آنها پژواکی قابل تمایز یافته­ باشند. به تغزل جادویی در این ابیاتِ ییتس بیندیشد:

اگر تن­پوش برودری دوزی­شده­ی آسمان­ها از آن من بود،

آن تن­پوش تنیده از انوار زرین و سیمین،

آن جامۀ آبی­فام و ظلمانی شبانگاهان

به وقت شب­های روشن و نیمه روشن،

آن گاه همه را زیر پای تو می­گستردم.

و اکنون برای لحظه­ای شعر شاعر گرانمایۀ ایران ، قیصر امین­پور را در نظر بگیریم که در آن از تأملات ییتس بسیار می­ یابیم . به ویژه چند بیت از اشعار به یاد ماندنی او را که می­ گوید :

صد کهکشان ستاره و هفت آسمان حریر

آورده­ام که فرش کنم زیرپای تو

این ابیات برای من یادآور خود ییتس است. و اگر ییتس آنها را می­ شنید بی­گمان خوشحال می­ شد.

ییتس مخصوصاً شاعری بود که بسیار از او نقل قول می­ کنند. منظورم آن است که بسیاری از ابیات و عبارت­های او به استفادۀ روزمره در زبان انگلیسی تبدیل شده است. مثالی بیاوریم، کلمات او را برای عناوین رمان­ها به امانت می­ گیرند. برای من فقط کافی است که به نویسندۀ بزرگ نیجریه­ای چینووا آچبه فکر کنم که نخستین رمانش عنوان « همه چیز فرو می­ پاشد» را بر خود دارد که بیتی است از آن ییتس در شعر او موسوم به « میلادی دیگر».

ما در ایرلند به خود مباهات می­ کنیم که بتوانیم در گفت­وگوهای روزانه­ مان کلماتی از ییتس نقل کنیم. به هر جهت، من می­ دانم که بیشتر ایرانیان نیز دائماً به تفصیل و به آسانی از آثار حافظ و فردوسی و دیگر شاعران بزرگ کلاسیک فارسی نقل قول می­ کنند.

این نکته سبب می­ شود که لحظه­ ای ییتس را در بافت سه هزار سالۀ فرهنگ مکتوب فارسی در نظر آورم. اکنون من بی هیج مدرکی می­ دانم که او از شاعران بزرگ فارسی زبان بهره گرفته است و نمی­ خواهم پیوندی مستقیم  را بین آنها نشان بدهم . طبعاً ییتس همچون بسیاری از معاصرانش، با رباعیات عمر خیام به واسطۀ ترجمه­های ادوارد فیتزجرالد ایرلندی آشنا بوده است.

و مسلماً مقایسۀ شاعرانی که قریب هزار سال از هم فاصله داشته­ اند کاری متهورانه و پرمخاطره است. در واقع، شاید استادان ادبیات به دانشجویان خود اجازه ندهند که در چنین مسیر نسجیده­ای قدم بگذارند. اما به من اجازه دهید تا در این مورد از مصونیت سیاسی خود استفاده کنم.

من بر سر شوق آمده­ ام که دربارۀ فردوسی شاعر بزرگ شما بیندیشم که همین اواخر نمایشگاهی برای او در دوبلین افتتاح شد. این نمایشگاه برای گرامیداشت یک هزارمین سال اتمام شاهنامه بر پا شده بود.  نمایشگاه شامل  150 نقاشی می­ شد از پنج قرن پی در پی در ایران و صحنه­ های گوناگونی از این حماسه را به نمایش می­ گذاشت.

اندیشه­ای درخور توجه است که چگونه فردوسی و ییتس افسانه­ های کهن سرزمینشان  را کسوت نو بخشیدند و به این طریق در احیای آگاهی ملی سهیم شدند. ییتس نیز،  همچون شاعر بزرگ حماسی شما، قصه­ های قهرمانان کهن ایرلند را حیات دوباره بخشید و این قصه­ ها بخشی از هویت ملی جدید ما شدند.

یک بخش مهم از آثار ییتس بازسازی قصۀ کوهولین و فِردیا، افسانۀ کهن ایرلند بود که در این افسانه دو دوست قدیمی تا سر حد مرگ با یک­دیگر می­ جنگند. خوانندۀ ایرلندی فردوسی همواره مسحور یافتن مضمونی مشابه در شاعر فارسی زبان است که این بار از دل تاریخ ایران قدیم سربرآورده است . این داستان به قوت تمام نبرد بین رستم و اسفندیار را در خاطر زنده می­ کند.

اما، اساساً بر پایۀ ارزش­های هنری و ادبی جهان است که ما می­ توانیم ییتس را با شاعران بزرگ ایران پیوند دهیم. ما به یاد می­ آوریم که حافظ از « آمیختن جان و ذهن » با یکدیگر سخن می­ گوید و این همانی است که دقیقاً در جوهرۀ ییتس به چشم می­ خورد. هر دو شاعر از منظری خاص شاعران غنایی بودند؛ اما اشعار غنایی هر دوی آنان راهی بود برای رسیدن به عالم لاهوت. هر دوی آنان به دقت در مفاهیم انسانی نظر می­ کردند و برای یافتن حقیقتی بزرگ­تر می­ کوشیدند. ییتس به سهم خود از رقص و آواز چون استعاره­ای بهره می­ جست تا اشتیاق روح را برای یافتن ابدیتِ همه چیز بنمایاند. و اگر من درست فهمیده باشم، حافظ نیز مفاهیم شراب و عشق را برای توصیف جهان معنوی و ابدی به کار می­ گرفت.

خانم­ها و آقایان،

و اکنون، بهتر است به تفکرات ناشیانۀ خود پایان دهم. امیدوارم اندیشه­ هایی را کنار هم گذاشته باشم که بتواند شاعر ملی ما را به مخاطب ایرانی بشناساند. اکنون من میدان را برای دیگرانی خالی می­ کنم که با صلاحیت بیشتری از این شاعر سخن خواهند گفت. »

دکتر محمد زریر، علی دهباشی و الیور گروگن ، عکس از مجتبی سالک

نگاهی به زندگی­نامۀ ویلیام باتلر ییتس عنوان سخنرانی علی دهباشی بود و چنین گفت :

« هفتاد و یکمین نشست از سلسله شب­های بخارا به شب ویلیام باتلر ییتس، شاعر ایرلندی اختصاص یافته است. مجلۀ بخارا پیش از این در زمینۀ معرفی چهره­ های شاعران جهان اقدام به برگزاری شب­هایی برای « رابین رانات تاگور»، « اوسیپ ماندلشتام»، « شب شعر یونان» ، « محمود درویش» ، « ژاک پره­ور»، « آنا آخماتووا»، « نونو ژودیس» و «راینرماریا ریلکه» کرده است.

همانطور که می­ دانید ویلیام باتلر ییتس ، شاعر و نمایشنامه­ نویس ایرلندی و یکی از پیشگامان ادبیات قرن یبستم به سال 1865 در ساندی مانتِ دوبلین به دنیا آمد. پیشینۀ ییتس از جانب پدری به تاجران کتان برمی­ گشت و از جانب مادری به یکی از خانواده­های آنگلو ـ ایرلندی ثروتمند در استان اسلیگو می­ رسید. جان ییتس ، پدر ویلیام در آغاز حقوق می­خواند اما حقوق را رها کرد و به تحصیل در مدرسۀ هنر روی آورد و طولی نکشید که خانواده پس از تولد ویلیام به اسلیگو نقل مکان کرد تا در کنار خانوادۀ بزرگ مادر به سر برند و این منطقه بِستر فکری و معنوی شاعر جوان به هنگام کودکی شد. خانوادۀ ویلیام باتلر بسیار هنرمند بود، برادرش جک نقاشی فوق­ العاده درخور توجه بود  و خواهرانش ، الیزابت و سوزان مری به هنرهای دستی روی آوردند.

خانواده ییتس در 1867 عازم انگلستان شد. بچه­ها در ابتدا در خانه به تحصیل مشغول شدند.  ویلیام به هنگام کودکی از داستان­ها و قصه­ های پریان ایرلندی که مادرش برای آنها نقل می­ کرد بسیار بهره گرفت. پدر نیز به آنها شیمی و جغرافی می­ آموخت و ویلیام را با خود به کشف تاریخ طبیعی در روستاهای اطراف می­ برد. در 26 ژانویه 1877 شاعر جوان وارد مدرسۀ ابتدایی گادولفین شد و چهار سال در آنجا ماند. ویلیام در مدرسه شاگرد برجسته­ ای نبود و نمره­های متوسط می­ گرفت و شاید زبان لاتین را بهتر از بقیۀ دروس می­آموخت و مجذوب زیست­ شناسی و جانورشناسی شده بود. ویلیام به دلایل مالی در اواخر 1880 به دوبلین برگشت و نخست در مرکز شهر زندگی می­ کرد و سپس ساکن حومۀ دوبلین شد. در اکتبر 1881، ییتس تحصیلات خود را در دبیرستانی در دوبلین ادامه داد. آتلیۀ پدرش در همان نزدیکی بود و ویلیام مدت زیادی را در آنجا می­ گذراند و با بسیاری از نقاشان و نویسندگان در همانجا آشنا شد. در همین دوران بود که او سرودن شعر را آغاز کرد و در 1885 نخستین اشعار ییس و نیز مقاله­ای تحت عنوان « شعر آقای سیموئل فرگوسن» در نشریۀ دانشگاه دوبلین منتشر شد. ویلیام بین سال­های 1886-1884 به مدرسۀ هنر متروپولیتن رفت ـ که اکنون به کالج ملی طرح و نقاشی تغییر نام داده است. نخستین آثار شناخته شدۀ ییتس به زمان هفده سالگی او به نگارش درآمده است.

شب ییتس، عکس از جواد آتشباری

خانوادۀ ییتس در 1887 به لندن برگشت. در 189 ییتس با گروهی از شاعران لندنی باشگاه « شاعرکان» را بنیان گذاشت که همین جمع بعدها با نام « نسل تراژیک» شناخته شد و در 1892 و 1894 دو جُنگ منتشر کرد.

ییتس در تمام طول زندگی خود به عرفان، علوم خفیه، احضار ارواح و ستاره­ شناسی شدیداً علاقمند بود و عضو یکی از مؤسسات پژوهشی علوم مابعدالطبیعه با نام « باشگاه اشباح » شده بود.

نخستین شعر شاخص او « جزیرۀ تندیس­ها» نام داشت که نظر ادموند اسپنسر را به خود جلب کرد که در همان نشریۀ دانشگاه به چاپ رسید. اما در 1886  اولین کتابش با عنوان « موسادا: شعری نمایشی » را منتشر کرد و پس از آن در 1889 « پَرسه­ های اویسین و دیگر اشعار را» به چاپ رساند که بر پایۀ داستان­های اساطیری ایرلند سروده شده بود . ییتس دو سال را صرف تکمیل این شعر کرد و یکی از معدود سروده­ های او در این دوران است که بعدها در بلوغ فکری­اش آن را مردود ندانست. ییتس هرگز دیگری شعری طویل نسرود .

در 1889 بود که ییتس با « ماد گان» دیدار کرد، دختری 23 ساله ، وارث تروتی هنگفت و  ملی­ گرایی دو آتشه. گان هجده ماه از ییتس کوچک­تر بود . او که شعر « پرسه­ های اویسین » را می­ ستود  به دنبال آشنایی با شاعر بود. به وقت دیدار هر دو بر هم تأثیر نهادند. ییتس در 1891 از گان خواستگاری کرد اما خواستگاری­اش رد شد و بعدها گفت که « مشکلات زندگی­اش از همانجا آغاز شد» ییتس سه بار دیگر ، در 1899، 1900 و 1901از گان تقاضای ازدواج کرد که تقاضایش هر سه بار رد شد. و سرانجام گان در 1903، با  سرگرد جان مک­برایدِ ملی­ گرا وصلت کرد و ییتس را هراسان باقی گذاشت.

اما دوستی آن دو با یکدیگر ادامه یافت و  هر چند در  1908 یک­دیگر را در پاریس دیدند و پس از آن نامه­ هایی نیز رد و بدل کردند و گرچه گان همچنان اشعار ییتس را می­ ستود، اما از هم فاصله گرفتند.

در 1896 در پی معرفی ییتس به لیدی گرگوری توسط دوست مشترکشان ادموند مارتین، ییتس به ملی­گرایی روی آورد و او را متقاعد کردند که بر نمایشنامه­ نویسی تمرکز داشته باشد. گرچه ییتس تحت تأثیر سمبولیست­های فرانسه قرار داشت بر محتوای ایرلندی نمایشنامه­ هایش تکیه کرد . ییتس به همراه ادموند مارتین و لیدی گرگوری و دیگر یکی از بنیان­گذاران تئاتر ملی ایرلند بود که بعدها به تأسیس تئاتر اَبی انجامید.

ییتس در 1916 و به هنگامی که 51 ساله بود تصمیم به ازدواج گرفت و سرانجام از جورجی هاید لیس 24 ساله خواستگاری کرد که در یکی از محافل احضار ارواح دیده بود. و دختر با وجود هشدار اطرافیان و به رغم تفاوت سن زیاد این خواستگاری را پذیرفت و آن دو در 20 اکتبر همان سال ازدواج کردند. اما ازدواجشان با وجود همۀ مشکلات موفقیت­ آمیز از آب درآمد. حاصل زندگی آنان دو فرزند بود، آن و میکائیل .

و در دسامبر 1923، ویلیام باتلر ییتس به عنوان نخستین چهرۀ ادبی ایرلند جایزۀ ادبی نوبل را از آن خود ساخت و چون درست پس از استقلال ایرلند بود، ییتس کوشید تا بیشترین بهره را از آن ببرد و گفت « من معتقدم که این افتخار بیشتر از آنکه به خود من اعطا شده باشد، به من در مقام نمایندۀ ادبیات ایرلند تعلق گرفته است، این جایزه بخشی از خوش­آمدگویی اروپاییان است به دولتی آزاد. »

تا 1925، ییتس تندرست بود و بیشتر اشعار خود را تکمیل کرده بود. در 1922 او را به عنوان یکی از نمایندگان سنای ایرلند برگزیدند و در 1925 یک بار دیگر در همین مقام ابقا شد. اما دیدگاه­های اجتماعی ییتس نسبت به زمانۀ خود بسیار پیشرو بود و سلسله گفتارهای او در خصوص ازدواج و طلاق خشم کلیسای کاتولیک را علیه او برانگیخت و به مباحثاتی دنباله­ دار بین آنها بدل شد. و زمانی که سناتور بود به همکارانش چنین هشدار داد :« اگر شما این سرزمین، ایرلند جنوبی، را به سوی دولتی با اندیشه­ های کاتولیک سوق دهید هرگز شمال را با خود یکی نخواهید کرد» و به پروتستان­های هم کیش خود می­گفت :« ما ملتی کوچک نیستیم.»

ییتس در اواخر عمر و با توجه به تنش­های فراوان در جامعۀ ایرلندی به اشرافیت روی آورد و پس از جنگ جهانی اول نسبت به دولت دموکراتیک دچار شک شد و همراه با ازرا پوند به بنیتو موسولینی، رهبر فاشیست ایتالیا، توجه نشان داد که پس از مدتی این باور او نیز به یأس گرایید.

سرانجام ویلیام باتلر ییتس در 28 ژانویه 1939 در هتلی در منتونِ فرانسه دیده از جهان فروبست و در همان فرانسه به خاک سپرده شد. ییتس وصیت کرده بود که پس از مرگ بلافاصله و بدون هیچ هیاهویی در فرانسه به خاک سپرده شود و پس از آنکه روزنامه­ نگاران از تب و تاب افتادند کالبد او را به ایرلند و به اسلیگو برگردانند.  و در سپتامبر 1948 پیکر این شاعر در اسلیگو آرام گرفت. »

پس از آن نوبت به شیرین بزرگمهر رسید که از دنیای نمایشنامه­نویسی ییتس حکایت کرد:

شیرین بزرگمهر، عکس از جواد آتشباری

در بحث از ییتس به عنوان نمایشنامه­ نویس، باید قبل از هر چیز به تاسیس «تئاتر ابی» اشاره کرد که تا چه حد داشتن فضای مناسب برای اجرا مشوق او برای نوشتن نمایشنامه هایش بود. ملاقات او با لیدی آگوستا گریگوری زنی خوش ذوق و توانا که درِ خانه اش بروی هنرمندان و نویسندگان باز بود، ییتس را تشویق و به او کمک کرد تا  تئاتر ادبی ایرلندی بنیاد نهاده شود. جورج مور و ادوارد مارتین که بانی این ملاقات بودند به عنوان کارگردانان انجمن تئاتر ادبی به ییتس پیوستند و نخستین اجرای آن « کنتس کاتلین» اثر ییتس در سال 1899 بود که مجادلات بسیاری را به همراه داشت. در سال 1902 « ماد گان» در نقش اول «کاتلین نی هولی هان» ظاهر شد که آن را یک پیروزی دراماتیک بر شمردند.

همکاری با «فرانک فی» و ویلیام فی بازیگر و تهیه کننده، به تاسیس «تئاتر ملی ایرلندی» انجامید که ییتس و لیدی گریگوری، به عنوان کارگردانان مشترک در آن فعالیت می کردند. « آنی هارنیمان زن ثروتمند انگلیسی از منچستر، «انستیتو مکانیک» در «خیابان ابی» دوبلین را در سال 1904  برای «تئاتر ایرلندی» خرید و برای چندین سال به آن کمک مالی می کرد. تاسیس «تئاتر ابی» که ییتس آن را “یک تئاتر کوچک رنگ و رو رفته فقیر” می خواند، به راه اندازی جنبش دراماتیکی انجامید که دوبلین به عنوان یک پایتخت ادبی مهم در ربع اول قرن بیستم را در مرکز توجه قرار داد.

ییتس در مجموع 29  نمایشنامه تصنیف کرده است که در سطور زیر به چند نمونه آن اشاره می شود.

نخستین نمایشنامه ییتس «کنتس کاتلین» 1889 The Countess Catheleen  ، در مورد قحطی است که زمانی سراسر ایرلند را  در خود گرفته و مردمان را با فقر و گرسنگی روبرو کرده است. شیاطین در شکل و شمایل بازرگانان به روستاها سفر می کنند و از روستاییان می خواهند روح soul خود را به آن ها بفروشند. «کاتلین» ملقب به «کنتس» زنی پارسا، قصر ها و زمین هایش را می فروشد بلکه بتواند شکم فقرا را سیر کند. سرانجام نوبت به او می رسد، شیاطین سراغ او می روند و روح او را در خواست می کنند.  او برای حفظ کشاورزان از گرسنگی و لعنت شدگی از بابت فروش روح خود، روحش را به این معامله می سپارد. او گرچه گناه کرده اما از آن جایی که عملش از نیتی خیر بر آمده بود،  پس از مرگ، بخشوده می شود و روحش به بهشت صعود می کند.

این نمایشنامه مباحث  بسیار برانگیخت و برخی از منتقدان آن را توهینی به کاتولیسم تلقی می کردند. پس از گذشت یک سده «سوزان کانون هریس» Susan Cannon Harris در کتاب خود «جنسیت و درامای مدرن ایرلند» نقد جالبی بر این نمایشنامه می نویسد: ” کفر آمیز خواندن این نمایشنامه توسط برخی از منتقدان نه به سبب  توهین به کاتولیسم، بلکه  به سبب آن است که یک شخصیت مونث فضای “مذکر” شهید را غصب کرده است.”[1] این گفته می تواند تاییدی باشد بر ادعای «ییتس» فمینست.

این نمایشنامه  را ییتس به «ماد گان» تقدیم کرد و ایفای نقش «کاتلین» در نخستین اجرای آن در سال 1899را به او سپرد.

«کاتلین نی هولی هان» Kathleen ni Houlihan نمایشنامه دیگری از ییتس است که با همکاری «لیدی گریگوری» Lady Gregory در سال 1902 نوشته شده و در همان سال بر صحنه رفته است

نمایشنامه ی به شدت وطن پرستانه ای است که در فصول آخرین خود جوانان را تشویق می کند به قربانی کردن زندگانی خود برای «کاتلین نی هولی هان» یک قهرمان زن که مبارزات استقلال طلبانه و جدایی خواهانه ایرلند را نمایندگی می کند.

شخصیت اصلی، «کاتلین نی هولی هان»، زن سالخورده ای است که خود را به درِ منزلِ خانواده ای روستایی که مشغول تدارک مراسم ازدواج پسر بزرگشان «مایکل» هستند، می رساند و شرح می  دهد که چگونه چهار مزرعه سرسبزش، که تمثیلی از چهار منطقه در ایرلند است، نا عادلانه از دستش به در آورده اند. او سپس با اشاره به عمل قربانی کردن نفس، از جوانان یاری می طلبد. هنگامی که جوانان از جمله داماد به در خواست «کاتلین» خانه های امن خود را ترک کرده و برای مزارع از دست رفته پا به عرصه نبرد می گذارند، او چهره عوض می کند و به شکل زنی جوان با رفتاری ملکه گونه در می آید و چنین می گوید: هر فردی که در راه او بجنگد برای ابد به یاد خواهد ماند، برای ابد زنده خواهد ماند و خواهد توانست برای ابد سخن بگوید و همه تا ابد به او گوش فرا خواهند داد.

«زن» در جایگاه «قهرمان» را می توان علاوه بر نقش «ماد گان» در زندگی ییتس، به پیشینه حکومت زن سالارانه Matriarchal در ایرلند قدیم که استیفن گوین در کتاب خود «تاریخ ایرلند» به آن اشاره کرده است نیز جستجو کرد. این اثر در  1902 اجرا شد و نقش «کاتلین» را «ماد گان » بازی کرد.

نمایشنامه «در کناره بیلی» 1904 On Baile’s Strandیکی از پنج نمایشنامه ایست که بر اساس داستان های کوهولین، قهرمان اسطوره ای منطقه «اولستر» نوشته شده است و می توان آن را به عنوان یکی از  آثار کامل و دراماتیک «ییتس» بر شمرد.

روزی جوانی بیگانه وارد شهر شده و «کوهولین» پهلوان بزرگ شهر را به مبارزه می طلبد، وی  از ساکنان کشور «اویفه» است. «اویفه» ملکه ای جنگجو که جوان بیگانه، حاصل همبستری او با کوهولین است، فرزندش را تشویق به قتل پدر که پس از نزدیکی، مادر را ترک گفته است، می کند. «کوهولین» سر باز می زند، اما سر سپردگی  «کوهولین» به پادشاهی را به او گوشزد می کند و از او می خواهد که به مصاف تن دهد. «کوهولین» دستور را می پذیرد و پا به میدان می گذارد و جوان بیگانه را به قتل می رساند و بعد متوجه می شود  که او فرزند خویش از «اویفه» است، پس دیوانه وار تن به امواج دریا سپرده و خود را در آغوش مرگ رها می سازد.

این نمایشنامه برای اولین بار در سال 1313  توسط مسعود فرزاد با نام «کوهولین رستم ایرلندی» ترجمه و در مجله مهر (شماره 17 و 18) به چاپ رسید. بار دیگر در سال 1354، این کتاب توسط همان مترجم با نام «کوهولین نمایشنامه ای بر اساس روایت ایرلندی رستم و سهراب» در شیراز، انتشارات محمدی به چاپ می رسد.  مسعود  فرزاد در مقدمه این ترجمه به یکی بودن مآخذ هر دو روایت ایرانی و ایرلندی اشاره می کند و معتقد است که این اثر برگرفته از اصل روایت ایرانی رستم و سهراب شاهنامه فردوسی است.

شان نورتن، وابسته فرهنگی سفارت ایرلند، عکس از مجتبی سالک

کنار چشمه عقاب 1917At the Hawk’s well یکی دیگر از پنج نمایشنامه ای است که بر اساس داستان های کوهولین نوشته شده است. این نمایشنامه یک سال پیش از انتشار به اجرا در می آید.

این بارکوهولین جوان برای نوشیدن از آب «زندگی جاودانه» به «چشمه عقاب» می رسد. در آن جا با مردی که به همین منظور به کنار چشمه آمده و در آن جا پیر شده است، روبرو می شود . « مرد پیر » می گوید چشمه هنگامی پر می شود که نگهبان آن که عقابی است به شکلِ زن به رقص درآید، رقصی که تماشاگر آن چنان از خود بیخود می شود که مجال نوشیدن آب برایش نمی ماند. در این لحظه «زن/ عقاب»، پاسدار چشمه حاضر شده و کنار چشمه به رقص در می آید و همان هنگام آب در چشمه می جوشد. «کوهولین» که مسحور رقص او شده او را که در حال ترک کردن است دنبال می کند ولی او را نمی یابد.  پس باز می گردد و چشمه را  خشکیده می یابد. اما کوهولین دیگر چون مرد پیر در انتظار نمی نشیند و به خواسته او برای ماندن نیز وقعی نمی گذارد، نیزه بر داشته و به راه خود و به زندگی واقعی باز می گردد.

نمایشنامه«کنار چشمه عقاب»  به صورت منظوم نوشته شده و قطعات با کلام نوازندگان به صورت تک نفره یا به صورت همسرایی شروع و پایان می گیرد. این نمایشنامه کوتاه تنها سه قهرمان دارد. یکی از آنان عقاب، که نماد «والایی»، «دلیری» و «سرکشی غرور آمیز» است  که به نظر می رسد ییتس آگاهانه آن را در هیئت یک «زن» به نمایش گذاشته است.

«کنار چشمه عقاب» نمایشنامه ای تجریدی، شیوه گرایانه، نمادین و آیینی است و برخلاف بسیاری از متن های دراماتیک زمانه خود غیر واقعگرایانه است و اولین نمایشنامه به زبان انگلیسی است که از تئاتر «نو» ژاپن بهره گرفته است که می توان جلوه های آن را علاوه بر متن در شکل اجرای آن نیز ملاحظه کرد.

اجرای این اثر بدین ترتیب بوده که  فضای نمایش لخت و در عقب صحنه دیواری که بر آن پرده ای نقش دار قرار گرفته است و تنها اثاثیه صحنه پرده سیاهی است که روی آن به طلایی عقابی نقش بسته و پارچه ای آبی که تمثیلی از چشمه است. این فضا یادآور آزمون های «ادوارد گوردن کرگ» کارگردان و طراح انگیسی هم عصر اوست، که فضای سمبلیک را به جای مکان واقعی توصیه می کرده است. لباس بازیگران ساده، جالب و شیوه گرایانه بوده است. دو قهرمان آن ماسک بر چهره داشتند در حالی که دیگران چهره های خود را همچون ماسک چهره پردازی می کردند. حرکت های عروسک وار بازیگران با سازهایی چون طبل، زنگ و نوعی سنتور به نام زیتر، همراهی می شده است. باور ییتس به چنین صحنه پردازی ها در تمام آثار او به منصه ظهور می رسد.

.

«تنها حسادت اِمِر» The only Jealousy of Emer یکی دیگر از پنجگانه های کوهولین است که در سال 1916 نوشته شده و در سال 1922 بر صحنه رفته است.

«کوهولین» به خواب مرگ فرو رفته است و همسرش «امر» می داند اگر «ایتنه اینگوبا» معشوقه او بوسه ای نثار معشوق کند او بیدار خواهد شد و به زندگی باز خواهد گشت.  کوهولین که بدنش در تصرف خدای  ناسازگاری است به امر او چشم باز می کند. پس «خدا» به «امر» پیشنهاد می کند برای بازگشت کوهولین به زندگی، می باید دست از عشق او بشوید. «امر» زیر بار نمی رود. «خدا» روح کوهولین را به او نشان می دهد که اغوای عشقی فاقد خوی انسانی شده است و کوهولین در آستانه تسلیم به چنین عشقی است. پس «امر» مویه کنان پیشنهاد را می پذیرد و از عشق کوهولین دست می کشد. آن گاه کوهولین به زندگی باز می گردد در همان حال که عشقش «ایتنه اینگوبا» را به خود می خواند.

این نمایشنامه نیز با تاثیر پذیری شدید از تئاتر«نو» ژاپن نوشته شده است.

« جلجتا»  یا « چلیپا سوار» Calvary     نمایشنامه ای که در سال 1920 نوشته شده است

روز جمعه مقدس است و حضرت عیسی و تمام شخصیت های مذهبی مصائبشان را باز آفرینی می کنند. «لازاروس» شکایت می کند که حضرت عیسی با معجزه خود او را از خواب مرگ در آورده است. «جودا/ یهودا» به خود می بالد که عیسی را به قتل رسانده زیرا آن را دلیلی بر آزادی رای خویش تصور می کند. مسیح را بر صلیب می کشند و سربازان اجرای حکم در پایین آن به قمار بازی مشغول می شوند و شرط می بندند هر که برنده شود خرقه حضرت مسیح از آن او خواهد شد. و حضرت مسیح رنجور بر صلیب مویه می کند که “ای خدای من، ای خدای من چرا مرا ترک کردی؟”

«جلجتا»  معنای لغوی آن کاسه سر است اما معنای دوم این لغت تپه جلجتا در اورشلیم جایی است که مسیح را به صلیب آویختند. کالواری مجازا به معنای درد و مشقت فراوان نیز به کار رفته است.

نمایشنامه ایست کاملا نمادین بر اساس مصایب عیسی مسیح . که ساختار آن دارای ویژگی های بارز تئاتر «نو» ژاپن است.

در نمایشنامه «شاهِ قلعه ساعت بزرگ» The King of the Great Clock(1934)

شاعر آواره ای به دربار شاه که همسری مرموز با خاندانی ناشناخته دارد وارد می شود شاعر ادعا می کند که خدایان از او خواسته اند که شاعر آواز بخواند و با آواز او ملکه در حضور دیگران برقصد. این سخن بر شاه گران آمده و حسادتش برانگیخته می شود اما ناگزیر از انجام فرمان خدایان است. هنگام رقصیدن  ملکه، شاه فرمان می دهد تا سر از تن شاعر جدا کنند. سر از تن شاعر جدا می شود، اما سر جدا شده همچنان به آواز خواندن ادامه می دهد. شاه که سخت ترسیده شمشیر را به کناری انداخته و زانو بر زمین می زند.

این نمایشنامه هولناک چون بسیاری از آثار ییتس دارای عنصر جادویی و غیرطبیعی است.

نمایشنامه برزخ 1938 purgatory

این نمایشنامه نمادگرا ماجرای «پیرمردی» است که با «پسر» شانزده ساله اش کنار خانه ای که اینک به ویرانه ای تبدیل شده است حاضر می شوند. پیر مرد داستان زندگی خانوادگی خویش را برای پسر چنین شرح می دهد: مادرش که زمانی در این خانه زندگی می کرده در هنگام وضع حمل پسر خود (یعنی «پیرمرد»)، از جهان می رود و پدرش نیز در حالت مستی این خانه را به آتش می کشد و او (یعنی «پیرمرد»)، پدرش را با کارد به قتل رسانده و خانه را در میان آتش و دود رها می کند. سپس به «پسر» می گوید که امشب سالگرد ازدواج مادرش، شب تصمیم گیری او درباره پدر باده گسار و رقم خوردن سرنوشت مادرش است.

در این لحظه موجودی شبح مانند در پشت پنجره خانه ویران ظاهر می شود.  «پیر مرد» برای خلاصی روح «مادر» که در برزخ گرفتار آمده  ناگهان کارد می کشد و «پسر» را به قتل می رساند، تا بلکه سلسله گناه به پایان برسد و والدینش از برزخ رهایی یابند. اما دریغ از بیهودگی عمل زیرا صدای ضربه های پای شبح وار پدر که در حال بازگشت به بستر عروس است نشان می دهد که هیچ روحی مکان خود را ترک نمی کند و این دور هولناک ادامه می یابد.

ییتس در این نمایشنامه نماد گرا، روح والدین « پیر مرد» را استعاره ای از انحطاط خانواد و مرگ و تجدید حیات مطرح می کند.

ییتس در یادداشتی حال خود را نسبت به این اثر چنین می نویسد:

من نمایشنامه ای یک پرده ای در سر دارم، صحنه ای به شدت تراژیک…من بسیار از این رویا می ترسم. کارهای اخیرم بیگانگی بیشتری دارند و فکر می کنم نسبت به تمام کارهایی که انجام داده ام  حرارت بیشتری. من هیچگاه رویایی چنین عمیق را به یاد ندارم [2].

اثاثیه کم  صحنه، استفاده از تنها دو شخصیت و اختصار نمایشنامه، را می توان باز هم واضح ترین نشانه های تاثیر تئاتر «نو» بر این نمایشنامه دانست.

این نمایشنامه برای نخستین بار در آگوست 1938 چند ماه قبل از مرگ ییتسدر تئاتر ابی دوبلین به روی صحنه رفت.

در این جا کلام را با شرحی از زبان«ساندرا ژیلبرت»، پژوهشگر، شاعر و نویسنده در باره ویژگی های آثار ییتس به پایان می برم.

همه نمایشنامه های «ییتس» توانمندی های نمایشی فراوان دارند. هر جا که نقطه ضعیفی مشاهده می شود، به خاطر بیش از حد شاعرانه بودن آن است و در هر مقطع که نقطه قوتی وجود دارد، معمولا به سبب قدرت او در پرداخت غنایی آن مقطع است. هنگام مواجهه با نمایشنامه های او باید پیش فرض های نمایشی او را – که تا حدی نیز غیر متعارفند – به خاطر داشت. او به «شخصیت پردازی» به معنای متعارف آن و نیز به پیچیدگی ها و زیرکی های «طرح داستانی» نمایشنامه علاقه خاصی ندارد و برای بازسازی زبانی که مردم به طور روزمره به کار می برند ، انگیزه ای ندارد، بلکه هدف او دریافت و جذب «جوهره های شرایط و مواقع نمایشی» و نیز جلوه دادن آن هاست. گویی مقاطع و فرازهایی که او از شرایط و مواقع دراماتیک عصاره گیری کرده است، به رقص هایی در لباس های مبدل می مانند و رنگ و حالی نماد گرایانه دارند. نمایشنامه های او به معنای طبیعت گرایانه- ناتورالیستی – سه بعدی نیستند، بلکه «شیوه پرداخته» و «خاور زمینی» می باشند. در راهنمای اجرایی که او بر نمایشنامه «کنار چشمه عقاب» نوشته، الگو و انگاره ای برای رفتار شخصیت اصلی آن یعنی «مرد پیر» ترسیم نموده است : «حرکات او، مانند حرکات شخصیت های دیگر نمایشنامه باید حرکات «عروسک» را القاء کند.»

ییتس در نمایشنامه های خود به پرداخت جزییات شخصیت های انسان ها نمی پردازد، بلکه به وجوه مشخصه جهانی دیگر توجه دارد و ابدیتی می ساز که مصنوع اوست.  او می کوشد تا بر صحنه ای خالی، با حرکاتی ساده و با پوشش صورتک- ماسک رمز و نمادی از زندگی را نمایش دهد. پس نمایش او دیگر درباره زندگی در «منطق واقعی» نیست بلکه زندگی در «منطقی هنری» یا زندگی در دنیای هنر است.[3] »

و سپس سعید سعیدپور سه شعر منتخب از اشعار ترجمه نشدۀ ییتس را به دو زبان انگلیسی و فارسی خواند :

سعید سعیدپور ، عکس از جواد آتشباری

به یاری که کارش برباد رفت

اکنون که حقیقت به کمال عیان شده،

نهان باش و از هر گلوی گستاخ

شکست را بپذیر،

از آنکه تو برومند

چگونه بستیزی با کسی

که چون دروغش فاش شود،

نه از خود شرم کند نه از همسایه؟

ای دست پرورد چیزی

استوارتر از پیروزی،

روی برتاب و همچون تاری طربناک

که پنجه­ای دیوانه بر آن زخمه می­زند

در میان جایگاهی از سنگ،

نهان باش و شادمان

که این خود دشوارترین کارهاست

یکسره دل مسپار

هرگز یکسره دل مسپار، که عشق

اگر در چشم زنان سودایی

بی­دریغ و پایدار بنماید

آنان را هیچ در نظر نمی­آید

و آنان هرگز گمان نبرند که عشق

بوسه به بوسه محود می­شود،

چراکه هر آنچه دلرباست

جز لذتی مهرآمیز، گذرا و رؤیایی نیست.

حاشاء بی­دریغ دل مسپار

که آنان هر چند با دلبان دلفریب

همواره از عشق دم می­زنند

اما یکسره دل به بازی سپرده­اند

و آنکه از عشق کر و کور ولال باشد

چگونه بتواند نرد عشق بازد؟

سراینده، شقاوت عشق عشق را چشیده است

چون یکسره دل سپرده و پاک باخته است.

سعید سعیدپور و الیور گروگن ، عکس از مجتبی سالک

میلادی دیگر

چرخ­زنان و پرّان در دَوَرانی گسترنده

قوش ندای قوش­چی را نمی­تواند شنید.

همه چیز فرو می­پاشد، کانون را پایداری نیست،

جهان را آشوبِ محض فرا گرفته،

سیلاب تیرۀ خون رها شده است

و همه جا آیین معصومیت غرق می­شود.

بهترین­ها عاری از هر مرام و

بدترین دستخوش هیجانی شهوانی.

بی­گمان مکاشفه­ای در کار است.

بی­گمان میلاد دوباره نزدیک است.

میلاد دوباره! هنوز این کلام به زبان نیامده

منظری عظیم از درون جان جهان

چشمانم را می­آزارد: جایی در ریگزار صحرا

پیکری با اندام شیر و سر انسان

با نگاهی مات و بی­رحم چون خورشید

ران­های آهسته­اش را می­جنباند، همچنان که گرداگردش

سایۀ پرندگان بیزار صحرا یله می­رود

تیرگی دگر بار فرود می­آید، اما اکنون می­دانم

که بیست قرن خواب سنگین را گهواره­ای جنبان

به کابوسی سهمگین برآشفته است،

وینک کدام هیولای ناهنجار، هنگامه­اش سرانجام فرارسیده،

به جانب بیت­اللحم می­خزد تا در آنجا زاده شود؟

ردا

ترانه­ام را ردایی ساختم

پوشیده از گریبان تا دامن

از نگاره دوخت­های اساطیر کهن

لیک ابلهانش در ربودند

و در برابر چشم جهان پوشیدند

گویی که خود آن را دوخته­اند

ترانه، بگذارش ببرند،

از آنکه برهنه راه پیمودن

دلیرانه­تر است.

و در پایان بخشی از فیلم مستند ویلیام باتلر ییتس به نمایش درآمد و مراسم در ساعت 6 بعد از ظهر به اتمام رسید.

و متن انگلیسی سخنرانی آقای الیور گروگن، سفیر محترم ایرلند در ایران

Yeats evening: Faculty of Foreign Languages, Azad Islamic University

Opening remarks by Oliver Grogan, Ambassador of Ireland

It is an honour to be invited to the Azad Islamic University. And I am particularly happy to join with you in celebrating the life and poetry of William Butler Yeats, Ireland’s most famous poet and indeed one of the most important poets of the English language in the 20th century.

The Embassy has been very happy to collaborate in this event with Bukhara magazine. And I hope this is the first of many such collaborations. I am very grateful to Dr Ali Dehbashi, to Ms Farzaneh Ghojaloo and to everybody else involved with the magazine for their work in putting together this interesting programme this evening. And my special thanks to the  Foreign Languages Faculty of the Azad University, which  has generously hosted this event.

I will keep my remarks brief and will leave most of the talking to others far better qualified than I am to speak of the life and works of William Butler Yeats.

But what I would like to say is how much Yeats means to Ireland. Let me sketch a few reasons for this.

Yeats was very much part of the birth of modern independent Ireland. He lived through a turbulent time which included the revolution of 1916 and Ireland’s independence from Britain in 1922. His unique contribution was to give voice to an emerging national consciousness. This was a national movement which looked for its roots in an ancient and partly mythical Ireland. These themes we find strongly evoked in his work. It is for that reason that Yeats, more than any other, can claim to be our national poet.

The award of the Nobel prize for literature to Yeats in 1923, coming shortly after independence, confirmed to us that Ireland had something to say to the world. It validated our sense of cultural self-worth. Yeats was indeed part of our rich contribution to English-language literature. In that he stands beside other giants such as James Joyce, Samuel Becket and the still-living Seamus Heaney.

English was the language of those who conquered our land. We took that language for our own; in a sense we colonised it. We then returned it to the world with an accent of our own.

The contribution of Yeats and his contemporaries is referred to as Anglo-Irish literature. There are two senses to that term Anglo-Irish, or if you like English-Irish. The first sense is historical and social: Yeats and many of his fellow-writers were from a social class with strong roots in the English that had settled in Ireland, but at the same time were closely associated with the national resurgence at the beginning of the twentieth century. The second sense of Anglo-Irish has a broader sense. The literature of Yeats and his contemporaries represented a fusion of cultures – an essentially Irish voice expressed in the English language.

But Yeats’ influence transcended the  English-speaking world. Indeed, he is one of the most widely translated of the world’s poets. It is fair to assume that many of the Iranian poets of the twentieth century would have read him in translation or in the original and would have found an echo in him that they recognised. Think of the magic lyricism in following lines of Yeats:

Had I the heavens’ embroidered cloths,
Enwrought with golden and silver light,
The blue and the dim and the dark cloths
Of night and light and the half light,
I would spread the cloths under your feet:

And now consider for a moment the poetry of the much-loved Iranian poet Qeysar Aminpour where we will find much that reflects Yeats. In particular consider some of the following  memorable verses of his:

صد کهکشان ستاره و هفت آسمان حریر

آورده ام که فرش کنم زیر پای تو

For me this is pure Yeats.

Yeats was a particularly quotable poet. By this I mean that so many of his lines and phrases have passed into regular use in the English language. His words have, for example, been borrowed as titles of novels. I need only think of the great Nigerian writer Chinua Achebe, whose first novel was entitled “Things fall apart”,  borrowed those lines from Yeats’ poem “The second coming”.

We in Ireland pride ourselves for being able to offer a few words of Yeats in our conversation. However, I am conscious that the average Iranian regularly quotes at length and effortlessly from the works Hafez and Ferdowsi and other great classical Persian poets.

This brings me to consider Yeats for a moment in the context of the three thousand years of written Persian culture. Now I know of no evidence that he drew from the great Persian poets and I do not want to suggest direct links. Yeats would, of course, like many of his contemporaries, have been familiar with the Rubayyat of Omar Khayyam’s Rubayyat through the translation by the Irishman Edward FitzGerald.

Of course, it is a risky and speculative thing to compare poets who lived up to a thousand years apart. Indeed, a professor of literature might not allow his students to wander down such imprudent paths. But let me claim diplomatic immunity in this case.

I am prompted to think of your great poet Ferdowsi by an exhibition which recently opened in Dublin. This exhibition celebrates the 1000th anniversary of the completion of Shahnameh. It consists of a display of 150 paintings from Iran spanning five centuries representing various scenes from the epic.

It is interesting to reflect on how both Ferdowsi and Yeats refashioned ancient legends of their countries and contributed in that way to a revived national consciousness. In the same manner as your great epic poet, Yeats brought the sagas of ancient Irish heroes to life, and these somehow became part of a new national identity.

An important part of Yeats’ work was his reworking of the old Irish legend of Cuchullann and Ferdia, where the two friends of childhood find themselves fighting each other to the death. An Irish reader of Ferdowsi will always be fascinated to find a similar theme – this time drawn from ancient Persian history – in Ferdowsi. This is his powerful evocation of the combat between Rostam and Esfandiar.

But, fundamentally, it is at the level of universal literary and artistic values that we can associate Yeats with the great Persian poets. We recall that Hafez spoke of “mingling soul and mind” and this bears strongly on what can be seen as the essence of Yeats. Both were at a certain level lyric poets; but in both cases their lyricism was a way of opening a gateway to the metaphysical. Both were looking through the human senses striving for a greater truth. Yeats, for his part, took song and dance as a metaphor for the soul’s longing for the things of eternity. If I understand it correctly, Hafez drew on the sensations of wine and love as an expression of the spiritual and the eternal.

Ladies and gentlemen,

And now, enough of my amateur musings. I hope I have drawn together some thoughts which might make our national poet relevant for an Iranian reader. I will now leave the floor to others who will speak of the poet with greater authorit.

Thank you for your attention.


[1] – Susan Cannon Harris (2002) Gender and Modern Irish Drama, Indiana University Press

[2] Quoted in liner notes for Lyrita recording of the one-act opera

[3] – فرهاد ناظر زاده کرمانی(1371) پیدایش ادبیات نمایشی نو در ایرلند، تهران، انتشارات برگ صفحه 271