گنج شایگان/بهاءالدین خرمشاهی
بزرگمردي است دريادل، جهانديده، دانا و فرزانه و فرهيخته و فيلسوف آزادانديش كه عميقاً صلح‌گرا و مخالف هر گونه خشونتي است. مدارا در عالي‌ترين سطح انديشه و عمل، همراه با طنزي هوشيارانه، از وجوه ممتاز شخصيت مهربان و مهرورز اوست.
از اوايل دهه (1350) كه استاد و سرورم جناب آقاي دكتر داريوش شايگان كمتر از چهل سال، و من كمتر از 30 سال داشتم، در معيت كامران فاني و شادروان دكتر غلامحسين ساعدي، چه در دفتر آن زمان تازه تأسيس الفبا ، چه در منزل استاد، با ايشان آشنا و با گذشت زمان دوست و دوست‌تر شدم.
مردي است بسياردان و بسيارخوان. حتي از خواندن داستانهاي جديد و تازه گل‌كردة فارسي يا زبان‌هاي ديگر غافل نيست. به فرانسه و انگليسي هم مي‌نويسد. به آلماني هم مي‌خواند. تركي را به رواني فارسي مي‌داند. گنج شايگان ، مداراي اوست. مدارايي كه ميوة دانش و بينش و شرح صدر و فرزانگي است. هيچ وقت در هيچ كاري، حتي در ابراز مخالفت، از او خشم و خشونت نديده‌ام. ديگران هم نديده‌اند. اعتدال روحي و سلامت نفس او در حد كمال است. تا فراموش نكرده‌ام بگويم كه هر چند زندگي را گرامي مي‌دارد و قدر فرصت سبز حيات را مي‌داند، اما دل در دنيا نبسته است. هندشناس برجسته‌اي است و دو كتاب اديان و مكتبهاي فلسفي هند و آيين هندو و عرفان اسلامي شناخت عميق او را از فرهنگ و فلسفه و اديان هند باستان و ميانه نشان مي‌دهد.
استاد شايگان فرهنگ‌پژوه كامل‌عياري است و افسون‌زدگيهاي فرهنگي غربي و شرقي را نيك مي‌شناسد.
با خيل عظيمي از ايرانشناسان و اسلامشناسان ديروز و امروز جهان دوستي نزديك داشته و دارد. كتاب عميق ارزنده‌اي دربارة كربن به فرانسه نوشته است كه جناب باقر پرهام به فارسي شيوايي ترجمه كرده است؛ و در حدود دو دهه پيش كه منتشر شد، معرفي و كتاب گزارة ساده‌اي دربارة آن نوشتم كه در يكي از نشريات فرهنگي منتشر شد.
در حدود سال 1373 كه استاد شايگان از خارج به ايران آمد و در ايران اقامت گزيد با همكاري آقايان دكتر هرمز همايون‌پور و استاد كامران فاني و بنده نشر روشنفكرانة كوچكي به نام نشر فرزان تأسيس كرديم كه در اين چهارده سال يك بار در همان اوايل جزو ناشران برجستة سال از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي اعلام شد، و رئيس جمهور وقت (حضرت آقاي خاتمي) لوح تقديري به اين مؤسسه انتشاراتي اهدا كردند. پس از جدا شدن دكتر همايون‌پور از اين جمع آقايان مهندس تورج اتحاديه و مهندس فرهاد بشارت به جمع پيوستند و سركار خانم گلي امامي به مدت سه سال مديرعامل فرزان شدند و در همان دورة كوتاه رونق تازه‌اي با تلاش همدلانة خود به فرزان بخشيدند. پس از استعفاي خانم امامي، آقاي مهندس تورج اتحاديه مسئوليت مديريت عامل را عهده‌دار هستند. در مجموع اين مؤسسة انتشاراتي تاكنون بيش از 300 كتاب در اغلب زمينه‌هاي فكري و فرهنگي منتشر كرده است، و بحمدالله امروزه هم فعال است. استاد شايگان در همة جلسات هيئت مديره حضور پيدا مي‌كنند. و بيش از چهار كتاب از آثار ايشان، جزو آثار پرفروش فرزان است و هر يك بارها تجديد چاپ شده است.
ديگر از وجوه شخصيت جذاب دكتر شايگان كه همانند مدارا و سعة صدر او انساني و نادر است، باريك‌انديشي و تحليلگري اوست. تحليلهاي او بيشتر فلسفي و فلسفة فرهنگي است، و غالباً مبتني بر دانش و داده‌ها و اطلاعات وسيع انجام مي‌گيرد.
استاد شايگان در محافل فرهنگي و دانشگاهي غرب، به‌ويژه فرانسه و فرانسه‌زبان، و آمريكا حسن شهرت دارد. نزديك به ده اثر از او به زبان فرانسه و انگليسي منتشر شده است. فرانسه را به رواني و شيوايي فارسي مي‌نويسد. شاهد بر اين مدّعا آنكه دو سه سال پيش يك اثر داستاني يا داستان‌گونه، به فرانسه از او در فرانسه منتشر شد و توجه جامعة اهل كتاب را جلب كرد، و به عنوان برترين كتاب سال به زبان فرانسه، به قلم غيرفرانسويان برگزيده و تقدير شد، ولي هنوز به فارسي درنيامده است.
ممكن است در وجود و شخصيت منسجم و ژرف‌انديش او اعتماد به نفس وجود داشته باشد، ولي هيچ نشانه‌اي از غرور نيست. در عوض وارستگي و بي‌اعتنايي يا بي‌اعتمادي به دنيا در او هست. اگرچه زندگي را جدي مي‌گيرد، اما دنيا را نه. و هيچ شيفتگي به اين عروس هزار داماد ندارد.
شايگان يكي از چهار ـ پنج متفكر و فيلسوف جامع‌نگر امروز ايران است، و از معدود متفكران و روشنفكران ايراني است كه آراء و آثارش انعكاس و مخاطب جهاني دارد. بيشتر از نيمي از آثار او به فرانسه يا انگليسي نوشته شده، يا به اين زبانها و زبانهايي مثل تركي و عربي ترجمه شده است.
پير دُردي‌كش ما گرچه ندارد زر و زور خوش عطابخش و خطاپوش خدايي دارد