در مسیر آگرا با ماشین کوچکم/ نیکلا بوویه / میترا زارعی

 توپولینو

 نیکولا بوویه در ششم مارس ۱۹۲۹ در ژنو متولد شد. دوره ابتدایى را در مدرسه مذهبى گذراند. در دوران دبیرستان خانواده‏اش از توماس مان، که از آلمان دوران هیتلر گریخته بود، در آپارتمانشان پذیرایى کردند.

    نیکولا بوویه یازده سال بیشتر نداشت که جنگ دوم جهانى آغاز شد. بوویه بسیار سریع روزنامه و کتاب مى‏خواند. عشق به دانستن او را زود در جریان تحولات فکرى قرار داد. در همان سنین با هرمان هسه آشنا شد.

 بوویه در عین تحصیل براى مجله سوییس مقاله مى‏نوشت. اولین سفرهاى بوویه بعد از جنگ (۱۹۴۸) آغاز شد. بوویه با هزینه نشریه Courrier Le به بیابان‏هاى الجزیره سفر کرد و از آنجا به اسپانیا رفت. سفرهاى بعدى نیکولا بوویه به ژاپن، سایگون، مانیل، بمبئى و ایران بود. بوویه در سال‏هاى ۱۹۵۳ تا ۱۹۵۴ با دوست نقاشش تیرى ورنه یادداشت‏هایش را تنظیم کرد و در سال ۱۹۶۳ کتاب راه و رسم دنیا را منتشر کرد.

    بوویه در سال‏هاى بعد آثار عکاسى خود را منتشر کرد و جوایز متعددى را دریافت کرد. او سرانجام در هفدهم فوریه ۱۹۹۸ به خاطر بیمارى سرطان درگذشت. بوویه شاعر، عکاس، سیاح و مردم‏شناس بزرگى بود.

 اگر بخواهم فقط با یک واژه، ماجراى سفر خود را از آمریتسار[۱] به سوى دماغه کومورَن وصف کنم، «خوشبختى» مناسب‏ترین واژه خواهد بود. این سفر از دسامبر ۱۹۵۴ آغاز شد و در آوریل ۱۹۵۵ پایان یافت. در این مسیر، مأموران دولتى با کوته‏فکرى و بهانه‏جویى‏هاى نابه جا، ما را به دردسر مى‏انداختند و بیمارى و قحطى نیز ما را آزرده خاطر کرد؛ ولى با تمام این مصائب، باز هم «خوشبختى» مناسب‏ترین واژه است. البته شاید بتوانم واژه گویاترى پیدا کنم؛ زیرا جاده‏هاى هند آن‏قدر چشم‏اندازهاى رنگارنگ، گوناگون، شورانگیز و گاهى خنده‏دار به چشمان ما ارائه مى‏دهد که انسان بى‏وقفه در شور و شعف غرق مى‏شود. در تمام مدت این مسیرِ پنج ماهه، که به هر سو سرک مى‏کشیدم، صبح زود از خواب بیدار مى‏شدم و به امید دیدن چیزى تازه از خانه بیرون مى‏زدم. در این سفر، پول زیادى به همراه نداشتم؛ ولى وقت کافى در اختیارم بود. ماشین کوچک من، این اولین توپولینواى که موفق شد به هند برسد، مکرر باعث حیرت و خنده مردم هند مى‏شد: راننده‏هاى اتوبوس که در میان جاده درمانده بودند، راننده‏هاى کامیون‏هایى که روى ماشین‏هایشان گل و بوته نقاشى کرده بودند، صاحبان ارابه‏هاى تق‏ولقى که گاوها آن را مى‏کشیدند و همچنین آهنگران کولى که کمک‏فنر ماشین‏ها و یا دیگ‏ها را در کوزه‏هاى کوچکشان تعمیر مى‏کردند؛ کوره‏هایى با دم دوگانه که سیصد سال پیش نیز سبب شگفتى سیاحانى مانند تاورنیه[۲] شد. البته نویسنده‏اى انگلیسى به نام کیپلینگ[۳] نیز از دیدن این مناظر آنچنان به وجد آمده بود که آنها را در آثارش حکایت کرده است.

 تا این زمان، حتى یک سطر هم درباره این سفر هیجان‏انگیز ننوشته‏ام؛ زیرا مى‏ترسیدم که فقر زبانى‏ام از شکوه و جلال آن بکاهد. و حالا پس از سى و دو سال، شاید زمان آن رسیده باشد که دل به دریا بزنم و بنویسم.

  دهلى‏

 من از اینکه دهلى را ترک کردم ناراحت نبودم؛ زیرا در آنجا کارى پیدا نکرده بودم. در  دهلى فقط توانستم ماشینم را روى چاله‏اى که یک مکانیسینِ سیک در اختیارم گذاشته بود، تعمیر کنم. در حیاط کوچک او، گاومیشى حضور داشت که پى‏درپى و سخاوتمندانه سرتاپاى مرا خیس مى‏کرد. در مسیر آگرا به طور اتفاقى مسافرى سوار کردم که دانشجوى زبان‏هاى شرقى در سوئیس بود و براى آشنایى بیشتر با زبان آن منطقه به آنجا آمده بود. شناخت او از هند و احترامى که براى این کشور قائل بود، سبب شد همسفر خوبى برایم باشد. براى رسیدن به بمبئى، دو هفته را در نظر گرفته بودم؛ ولى تقدیر و پیشامدهاى غیرمنتظره، آن دو هفته را به یک ماه تبدیل کرد. بهتر از این نمى‏شد!

 ماتورا[۴]

این شهر در سده اول پیش از میلاد مسیح، پایتخت جنوبى سلسله‏اى از پادشاهان هند بود؛ سلسله‏اى ناپایدار و کوتاه. در این شهر، موزه کوچکى وجود دارد که مجسمه‏هاى آن را لُرد کرزن[۵] گردآورى کرده است. بازدید این موزه را به هیچ قیمتى نباید از دست داد.

درهاى این موزه اغلب بسته بود. نگهبان آن در زیر یک درخت گل کاغذى خوابیده، دسته کلیدش را روى شکم بزرگش گذاشته و انگشتان پایش را به هنگام خواب، مانند بادبزن از هم باز کرده بود. از خواب بیدارش کردیم. نگهبان، ما را به سوى سالنى بزرگ هدایت کرد و در را به رویمان گشود. در آنجا، پادشاهان دست‏نشانده «موریا» یا «کوشان» و چند شاهکار هنر یونانى – بودایى، در نورى ملایم به انتظارمان نشسته بودند. سپس بلافاصله برگشت تا به خواب ادامه دهد و از ما خواست به هنگام رفتن، او را بیدار کنیم. عنکبوت‏ها در نور آفتابى که به نرمى مى‏تابید، در میان بودى سَتْوَه که سرهایشان از تن‏ جدا شده بود، پیشکارهاى دربارى با دستارى بر سر و شاهزاده خانم‏هاى تورانى که جامه آنان با پلیسه‏هایى ظریف، پیکرشان را دربر گرفته بود، تارهاى خود را تنیده و این شخصیت‏ها را در دایره‏اى بى‏حرکت به یکدیگر مرتبط ساخته بودند.

 موزه شهرهاى کوچک و همچنین نگهبانانش را که قهرمان خواب به شمار مى‏آیند، بسیار دوست دارم. نگهبانانى را که هیچگاه گرد و غبار از رخساره مجسمه‏ها نمى‏زدایند و شما را در سکوت و در برابر آن پیکره‏هاى خاموش به حال خود وامى‏گذارند، دوست دارم. در آن سکوت، شما حتى مى‏توانید ضربان قلب خود را بشنوید. اینگونه باید طعم تاریخ را چشید. به خصوص در این موزه ما نظاره‏گر گیسوانى هستیم که به شیوه دیونى زوس، پیچ و تاب خورده و لاله‏هاى گوش‏هایشان بلند و کشیده است و با چشمانى بادامى که همه در یک چهره، آمیختگى دو جهان را نمایش مى‏دهند؛ دو جهانى که اسکندر در رویاى آن بود و جانشین او، مناندر، در اثر خود با نام مسائل میلیندا[۶]، طرحى‏ از آنها را ارائه کرده است و براى نشان دادن دقت و ظرافت بیشتر در اثرش، کرانه‏هاى رودخانه‏اى را اطراق‏گاهِ بودائیان هندى ساخته است. در نهایت باید بگویم که پس از دو سال درنوردیدن جاده‏هاى این سرزمین که نیمى آسیایى و نیمى اروپایى است، اکنون مى‏توانم آن را درک کنم و دوستش داشته باشم.

 آگرا

 وقتى به این شهر رسیدیم، هوا کاملاً تاریک شده بود. بوى ادویه و انبوه لاستیک‏هاى سوخته شده از همه جا به مشام مى‏رسید و در محله‏هاى کوچک و آرامى که در حومه شهر قرار داشت، بوى ناخوشایندى فضا را پر کرده بود. عقاب‏ها و کرکس‏ها بر درختان اکالیپتوس به نظاره نشسته بودند. مسافران زیادى براى دیدار رسمى مارشال تیتو به آگرا آمده بودند و مهمانسراها، پر از جمعیت بود. مردم هند تیتو را به عنوان قهرمان کشورهاى غیرمتعهد پذیرفته بودند. او تصمیم داشت براى شکار ببر به جنگل‏هاى مجاور گوآلیور برود. مهمانسراها یا پُر از مسافر بود و یا مدیرانشان به ما مظنون بودند. اتاق‏هایشان آشکارا خالى بود؛ ولى به دلیل ظاهر نامناسبى که داشتیم، ما را نمى‏پذیرفتند. به هر حال لازم بود سرپناهى پیدا کنیم. احساس مى‏کردم که مالاریا دوباره مى‏خواهد به سراغم بیاید. البته همسفرم، که با اولین حملات هپاتیت ویروسى دست به گریبان شده بود، وضع بهترى از من نداشت.

 سرانجام در جنوب غربى شهر، پس از هزاران سئوال و جواب و هزاران کشمکش، توانستیم پانسیونى پیدا کنیم. در باغچه کوچک این پانسیون، بوته‏هاى گزنه و علف‏ها تا ارتفاع سینه رشد کرده بودند و پیچک‏ها، تمام گچبرى‏هاى مربوط به دوران حکومت ملکه ویکتوریا را در خود پنهان کرده بودند. از سردر ورودى مهمانسرا که به سبک دوران مستعمراتى ساخته شده بود، بوى تند ادویه کارى در هوا موج مى‏زد. مسافرخانه‏چى که مردى سیاه‏چرده و چاق بود، اجاره اتاق را پیشاپیش از ما گرفت و سپس برایمان دو قورى چاى آورد و کنار تخت آهنى ما گذاشت. در آن لحظه، هر دوى ما هذیان مى‏گفتیم. با وجود داشتن تب، من و همسفرم، هر دو خوشحال و راضى بودیم. همسفرِ یک روزه‏ام توانست از دوستانش کمک بخواهد تا او را براى معالجه، شب‏هنگام با ماشین به دهلى ببرند. قبل از رفتن گفت که من هرگز زنده به بمبئى نخواهم رسید. ما بر سر دوازده بطرى کورتایود شرطبندى کردیم. من زنده به بمبئى رسیدم؛ ولى این شرط، هرگز به انجام نرسید. چند سال بعد، این مسافر گریزپاى، برادرزن من شد و از آنجا که مفتون سادگى و قناعت‏پیشگىِ هندى‏ها شده بود، پرهیزگار گشت و از خوردن شراب دست کشید. بنابراین، من نیز به بطرى‏هاى خود نرسیدم. من که به اندازه او در صراط عقل پیش نرفته بودم، یک بار دیگر شرطبندى آن روز را به یادش آوردم. باید بگویم که کورتایود قرمز را ترجیح مى‏دهم. صداى حرکت ماشین به گوشم رسید و سپس از حال رفتم.

 فرداى آن روز که به هوش آمدم، مسافرخانه‏چى را به همراه یک پرستار بر بالین خود دیدم. پرستار، بطرى بزرگى همراه داشت که روى برچسب آن با خط انگلیسى و ظریف و با جوهر بنفش نوشته شده بود: “The mixture to take”.”!The mixture” چه کسى مى‏تواند در برابر فرمانى اینچنین کلى و جهان‏شمول مقاومت کند؛ فرمانى که تقریباً فرازمینى به نظر مى‏رسد (هندى‏ها ذاتاً عقاید فرازمینى دارند)؟ ولى من مقاومت کردم. چند روزى طول کشید تا توانستم این شربت شفابخش را تمام کنم. و اما در مورد مرد مسافرخانه‏چى! او یک «مَروارى» بود؛ از فرقه قدرتمند تجار مَروار در ولایت راجستان که هندى‏ها درباره خسیسى و تنگ‏نظرى آنان، داستان‏ها نقل کرده‏اند. آنها مى‏گویند که اهالى مَروار حتى ممکن است «شیر مادرشان را نیز بفروشند». از نظر من، مرد مسافرخانه‏چى، مستحق این شهرت بى‏جا نبود. او بى‏هیچ چشمداشتى مرا در مسافرخانه خود نگه داشت تا بهبود یابم و زمانى که توانستم حرکت کنم، یک ریکشا را براى یک روزِ تمام در اختیارم گذاشت تا به سیاحت شهرى بپردازم که از آن هیچ چیز نمى‏دانستم.

 اینگونه بود که توانستم تاج محل را کشف کنم: نفس نفس زنان، پاورچین پاورچین و با کمک صاحب ریکشا که به من در بالا رفتن از پله‏ها یارى مى‏رساند. تاج محل قصرى است که به آرامگاه تبدیل شد و ساخت آن بیست و دو سال به درازا کشید (۱۶۳۰-۱۶۵۲). این قصر در کنار رودخانه جونا و به دستور شاه جهان براى‏ سوگلى‏اش، ملکه بانو، برپا شد. عظمت و شکوه تاج محل همچون ونیز و شهر ممنوعه، از حد انتظار شما برتر و فراتر است. این گنبد همچون بالنى بزرگ سر به آسمان کشیده است و هر لحظه پرتوافشانى مى‏کند و تصویرش مانند کشتى بر روى آب موج مى‏زند. درباره این بنا، هر تفسیر دیگرى جز تفسیر امپراتور اورنگ زیب[۷] که بر کتیبه‏اى در باغ مجاور آن نصب شده است، نمى‏تواند زیبایى و عظمت آن را مجسم کند: «اگر در روى زمین بهشتى وجود داشته باشد، آن بهشت همین جاست، همین جاست، همین جاست!» ولى این کنایه‏اى است حاکى از شوق انسان که مى‏خواهد بهشت را در این «دنیاى فریبنده» برپا سازد.