تازه ها و پاره های ایرانشناسی(۵۹)/ ایرج افشار

 ۱۲۹۲ – خودکشى دکتر على‏ اکبر سیاسى!

 آقاى دکتر محمد على نجفى در مجله کاوه (شماره ۱۲۰) چاپ سال ۱۳۸۶ نوشته‏اند در سال ۱۳۵۲ (احتمالاً) دکتر على اکبر سیاسى را به علّت خودکشى به بیمارستان جم آورده بودند. چون از ماجرایى سخن گفته‏اند که براى من عجیب بود و نشنیده بودم ناچار از دوستان عزیزم دکترها محمد على و على محمد میر که مادرشان با همسر دکتر سیاسى خویشى نزدیک داشت و هر دو برادر دائماً مراقب حال دکتر سیاسى و از پزشکان دائمى آن بیمارستان بودند و هستند، پرسیدم آیا چنین واقعه‏اى براى دکتر سیاسى روى داده بود. هر دو گفتند نه. ناچار از دوست عزیز دکتر فریدون سیاسى (فرزند مرحوم سیاسى) جویا شدم. ایشان هم گفت چنین اتفاقى نیفتاده است.

 بالاخره، چون آقاى دکتر نجفى در آن مقاله نوشته‏اند که دوست عزیز دیگر دکتر عبدالله علیخانى در آن وقت مدیر داخلى بیمارستان بود و با ایشان به بنگاه دارویى براى خرید داروى مخصوص رفته بوده‏اند به وسیله تلفن ازیشان که در امریکا براى معالجه تشریف دارند جویاى قضیّه شدم. ایشان هم گفت چنین واقعه‏ اى را به یاد نمى‏ آورد.

 ناگزیر این یادداشت درین جا ازین روى آورده مى‏شود که مگر آقاى دکتر نجفى – مدیر وقت داروخانه بیمارستان (از سال ۱۳۴۸ به بعد) – نوشتن توضیحى دیگر را لازم بدانند و رفع شبهه کنند. ورنه کسانى که در آینده سرگذشتى از دکتر سیاسى بنویسند نباید و نمى‏توانند به مقاله ایشان که عنوانش «خاطره ناخوش – خودکشى دکتر على اکبر سیاسى و شبى بحرانى» است استناد کنند.

  ۱۲۹۳ – یاد شهیدان مشروطیت به زبان دولت‏آبادى دیگر

 به مناسبت چهاردهم مرداد قطعه‏هایى از خاطرات على محمد دولت‏آبادى را نقل مى‏کنم (از روى نسخه خطى دستنویس خود او که دوستم دکتر هوشنگ دولت‏آبادى آن را مرحمت کرده است و امیدوار به انتشار کامل آن هستم). على محمد دولت‏آبادى با برادرش میرزا یحیى دو روز پس از حادثه توپ‏اندازى به مجلس و آغاز استبداد محمدعلى‏شاهى در قلهک به سفارت انگلیس پناهیده شده بودند. دولت‏آبادى این خاطرات را در همان ایام نوشته است.

     گرفتارى ملک‏المتکلمین‏

 امروز شرح گرفتارى ملک‏المتکلمین و صور و میرزا محمدعلى پسر ملک را مطلع شد. لازم دید اعمال آن را بنویسد… مقدارى صدمه به آنها مى‏زنند و با سر برهنه و نهایت سختى آنها را به این طور که ملک‏المتکلمین را با میرزا جهانگیرخان و قاضى (ارداقى) را قزاقها [مى‏کشند] آقا میرزا محمد على و میرزا داودخان و برادر قاضى را پیاده دوان دوان به قزاقخانه مى‏برند. چشم قزاقان که به آنها مى‏افتد یک مرتبه هجوم مى‏آورند که آنها را قطعه قطعه کنند که شما رفقاى ما را به کشتن دادید. صاحب‏منصبان مانع شده و آنها را در اطاقى مى‏کنند و اطراف آن اطاق را خود آنها احاطه مى‏نمایند. گویا در این هجوم هر کدام چند زخم برمى‏دارند. خصوصاً ملک‏المتکلمین زخم زیاده از دیگران برداشته ولى جان آنها محفوظ مى‏ماند.

 میرزا جهانگیرخان با کمال قدرت صحبت مى‏داشته است و قزاقها را نصیحت مى‏کرده، ترویج مشروطیت مى‏کرده، از بى‏شرفى آنها نقل مى‏کرده است. چون خیلى داد و فریاد مى‏کرده است او را از آن اطاق بیرون برده‏اند و جاى دیگر حبس کرده بودند. قدرى از ظهر که مى‏گذرد ملک یک لیره بیرون آورده و به قزاقها مى‏دهد که به جهت آنها نان و شربتى تهیه نمایند. نان و پنیرى مى‏آورند. مى‏گویند میرزا جهانگیرخان را بیاورید این جا که لقمه نانى بخورد. مى‏گویند زیاد حرف مى‏زند. ملک ضمانت مى‏کند که دیگر حرف نزند. به این واسطه او درآورده لقمه نانى مى‏خورد. ولى دیگر او را نمى‏برند. تا عصر اینها آنجا بودند.

 تیرباران حمزه سرباز و باقر پنیرى‏

 از وقایعى که در آن وقت واقع شد قضیه حمزه سرباز است که از سربازان ملّى [است‏] و به دست قزاقان گرفتار مى‏شود. یک نفر دیگر هم بوده که باقر پنیرى نام داشته است. این حمزه را وقتى نزد پالکونیک مى‏آورند از او سؤال مى‏کند که مشروطه هستید. جواب مى‏گوید مشروطه‏تر هم در انجمن فلان که گویا مظفّرى باشد تفنگچى بوده. یکى [مى‏گوید] لابد قزاق را هم کشته. گفته بود خیر. پالکونیک مى‏گوید این جوان است تقصیر هم ندارد مرخص است برود، تند برو. بیچاره باور مى‏کند که از دست آنها خلاصى حاصل کرده است. در نهایت عجله مى‏دود. از عقب سر خود پالکونیک تیرى به او مى‏زند و امر مى‏کند او را تیرباران کنند. بر حسب امر او بدنش را تیرباران کردند و در همان وقت باقر را هم تیرباران مى‏کند که هر دو را محبوسین دیده‏اند. افسوس دارم که مى‏گویند حسّ ایرانیها بیدار شده. در صورتى که حسّ ایرانى بیدار شده بود، در میانه‏{P  . اصل : میانیه P}

 پانصد قزاق مسلمان و صاحب‏منصبان ایرانى چه گونه یک نفر اظهار ملالت نکرده مانع این کار نشده است. به هر صورت حمزه و باقر پنیرى را در یک وقت تیرباران کردند.

 افتضاح درآوردن‏

 طرف عصر آن روز یک نفر روس از صاحب‏منصبان و جمعى از رؤساى قزاقخانه به محبس آنها آمده با نهایت شدّت بدگویى فوق‏العاده به ملک‏المتکلّمین مى‏کنند. صاحب‏منصب روسى مخصوصاً با کمال سختى پاها را به زمین مى‏زد و دندانها را روى‏هم فشار مى‏داد و مى‏گفت ملک، خوب دین اسلام را رواج داد[ه‏ا]ید. حال هر چه مى‏خواهى این‏جا نماز بخوان. بعد خود پالکونیک مى‏آید. آن هم به قدرى که تشفّى قلبى از او بشود فحش مى‏دهد. در این بین دکترى مى‏رسد، ایشان هم به سابقین اقتدا مى‏کند. آن وقت امر مى‏کند که توپ حاضر کنند و مقصّرین را سوار توپ کرده به افتضاح به طرف باغشاه حرکت دهند. قزاقها سوار شده توپ را هم حاضر مى‏کنند. حالا جمعیّت آنها هم زیاد بوده است. حاجى و پسرانش و جمعى دیگر را هم که گرفته‏اند آورده‏اند.{P  . روى عبارت از «حاجى و پسرانش» تا اینجا خط خورده. P}

 محبوسین را سوار توپ کرده حرکت مى‏کنند. قدرى راه که مى‏روند پالکونیک مى‏گوید افتضاح اینها زیاده بر این باید باشد. توپ سوارى کفایت نمى‏کند. آنها را پیاده کنید و یک یک زنجیر کنید. هر کدام را یک نفر قزاق از عقب با شلاّق براند و یک نفر هم سرِ زنجیر را گرفته به تاخت حرکت کند و به این طور رفتار نمودند.

 صدمات قاضى و ملک‏المتکلّمین‏

 قاضى و ملک که چشمشان نمى‏دید در این دویدن و تاخت اسب خیلى صدمه خورده بودند و بى اندازه شلاّق به آنها زده بودند[۱]. سایرین کمتر. ملک‏زاده[۲] مى‏گوید که وقتى ما را از قزاقخانه بیرون آوردند دیدم جمعیّت زیادى در میدان مشق ایستاده‏اند. من تصوّر کردم که اینها براى خلاصى ما آمده‏[اند.] به میرزا داودخان گفتم این جماعت ما را از دست قزاقان خواهند گرفت. ولى مى‏ترسم وقتى مردم بیایند… ما را تلف کنند. بعد از این ما را سوار توپ کردند. دیدم مردم تمام اظهار شادى مى‏کنند و بعضیها با سنگ ما را مى‏زنند. سرِ چهارراه… نگاه داشتند و مى‏گفتند بگوئید زنده‏باد… روسیه. در این وقت پیره‏مردى سنگ… در دست داشت… طورى زد که سر او شکسته و خون جارى شد. در این… حسّ وطن‏خواهى مردم طهران… معلوم مى‏شود. تا به باغ شاه رسیده بودند.

 در این وقت سربازها و غلامان که مقیم باغ شاه بوده‏اند به طرف آنها هجوم مى‏آورند که آنها را بکشند. پالکونیک مى‏گوید باید از اینها استنطاق شود. موقع کشتن اینها حالا نیست. او و امیربهادر مردم را دور مى‏کنند و آنها را در اطاقى مقابل آفتاب حبس مى‏نمایند. آن شب را در آن اطاق بوده‏اند. ولى باز مأمورین آنها را خیلى صدمه مى‏زده تا این که قاضى تذکر مى‏دهد و روضه مى‏خوانند و گریه زیاد مى‏کنند. مأمورین آنها که تصوّر مى‏کرده‏اند اینها بابى هستند از این حال آنها رقّت مى‏کنند و از کردار خود معذرت مى‏خواهند. [چون‏] این حال را از آنها مشاهده مى‏کنند فوراً [محافظان‏] آنها را عوض کرده جمعى دیگر را بر آنها مى‏گمارند. تعجب این است.

 حرفهاى جهانگیرخان و ملک‏المتکلّمین‏

 میرزا جهانگیرخان در موقعى که قزاقها با مأمورین دیگر محبوسین را مى‏زده‏اند و بعضى اظهار عجز مى‏کرده التماس مى‏نموده‏اند، به آنها ملالت مى‏کرده چرا بى‏شرفى مى‏کنند. عجز و التماس کردن نزد این بى‏شرفان از شماها قبیح است. مرد باید به شرف در راه وطن جان بدهد. التماس یعنى چه، و اگر صاحب‏منصبان آنها را صدمه مى‏زده‏اند [۹۴ ب‏] به صاحب‏منصبان ملامت مى‏کرده که شما چرا باید این‏قدر بى‏شرف باشید. ملک‏المتکلّمین گفته بود – گویا در قزاقخانه گفته باشد – شما مى‏دانید ما خائن نیستیم. ما مقصّر پلتیکى هستیم و با مقصّرین پلتیکى این کردار از بى‏شرفى است. ملک به پسرش دلدارى مى‏داده که من عمر خود را کرده‏ام، اگر کشته شوم هم نقلى ندارد. شرفى براى خانواده خود باقى گذارده‏ام. تو لازم نیست بگویى من پسر ملک هستم. ولى بدان با تو کارى ندارند. تا آن که صبح مى‏شود و آن دو را برده مى‏کشند که شرح حال آنها هنوز کاملاً معلوم نیست.

 زنجیرکردن ظهیرالسّلطان‏

 از چیزهایى که خالى از غرابت نیست زنجیر کردن ظهیرالسّلطان است. از قرارى که نقل کردند مقابل عمارت باغ نزدیک حوض او را زنجیر کرده میخ آن را پاى درختى کوبیده بودند که خود او در تمام شب و روز مقابل آفتاب بوده، مثل این که شیرى را زنجیر کرده باشند که تمام عابرین از او مى‏گذشته به حالش رقّت مى‏کرده‏اند. سایرین از محبوسین را نمى‏شود دانست که چه بر آنها گذشته. اجمالاً معلوم است. در قزاقخانه هر که باشد به دست همان اشخاصى گرفتارند که آن دو نفر مسلمان را تیرباران کردند. در باغ هم سربازان سیلاخورى و غلامان امیربهادر و دیگران کمتر از قزاقها نیستند. خدا به فریاد آنها برسد.

 سیّد جمال و بهاءالواعظین و حبل‏المتین‏

 اما شرح حال بهاءالواعظین و حبل‏المتین و دیگران که به سفارت رفته‏اند. آقا سیّد جمال و یک نفر دیگر بعد از آن که ملک و جهانگیرخان و پسر ملک را گرفتند و بنا به گفته یکى خانه [آنها] را هم گردش نموده و آنها را نیافتند بیرون آمده، و از آن‏جا یک نفر که نمى‏دانم که بوده او را به منزل خود برده و از آن‏جا به جاى دیگر رفته. ولى بعد از آن اطلاع ندارم چه شده است. معروف است همدان رفته و آن‏جا گرفتار شده است. اما هنوز حقیقت امر معلوم نیست. بهاءالواعظین و حبل‏المتین و بعضى دیگر هم همان [روز] و فرداى آن روز به لباس مبدّل خودشان را به سفارت انگلیس انداخته آن‏جا بودند تا به طرف فرنگستان حرکت کردند. از قرارى که گفتند…

  ۱۲۹۴ – نامه محمد على شاه به مجلس شوراى ملّى‏

 پس از اینکه مظفرالدین شاه فرمان استقرار مشروطیت را روز ۱۴ جمادى‏الثانیه ۱۳۲۴ صحّه گذاشت به فاصله پنج ماه و پنج روز درگذشت (۲۴ ذى‏قعده) و فوراً پسرش محمد على میرزا به پادشاهى رسید. (۴ ذى‏الحجه).

 اما از همان آغاز سلطنت او ناراحتى مردم و وکلاى مجلس از رویّه استبدادى محمد على شاه آشکارا شد. چندان ناآرامى قوت گرفت که محمد على شاه مجبور شد در ۲۷ ذى‏الحجه نامه‏اى به مجلس بنویسد و در آن پذیرفت که «دولت ایران در عداد دول مشروطه صاحب کنستیطوسیون به شمار مى‏آید».

 متن این نامه خطاب به صدراعظم در اغلب تواریخ با دو سه تغییر لفظى کوچک چاپ شده است. به استناد مسوده نامه که عکس آن را مى‏بینید این نامه به مجلس شوراست نه صدراعظم، مگر آنکه در نسخه پاک‏نویس شده آن را به صدراعظم خطاب شده باشد.

 اصل این مسوّده میان اوراق ابوتراب خان مختارالدوله بود که براى کتابخانه مرکزى و مرکز اسناد دانشگاه تهران خریدارى شد. از دکتر اصغر مهدوى هم یاد کنم که درین انتخاب و تقویم همکارى داشت.

 مختارالدوله از نزدیکان و محرمان امور شخصى و دیوانى محمد على شاه بود و پس از خلع او به همراه شاه مخلوع به اودسا رفت و سپس به اروپا آمد تا اینکه محمد على شاه وفات کرد.

 براى اختلافهاى لفظى که گفته شد بطور مثال دیده شود تاریخ مشروطه ایران از احمد کسروى، جلد اول، چاپ دوم تهران ۱۳۱۹، صفحه ۳۰۷ – واقعات اتفاقیه در روزگار از محمد مهدى شریف کاشانى، جلد اول، تهران ۱۳۶۲، صفحه ۱۲۵.

  ۱۲۹۵ – فضاحت آسانسور کتاب کتابخانه مرکزى‏

 ساختمان بیست هزار مترى کتابخانه مرکزى دانشگاه پس از قریب هفت سال در سال ۱۳۵۰ آماده شد و طبعاً به مناسبت اهمیت ساختمان مى‏بایست گشایشى تشریفاتى داشته باشد. فکر ایجاد چنین ساختمانى از زمان ریاست دانشگاه دکتر احمد فرهاد آغاز شد و در دوره ریاست دکتر جهانشاه صالح کلنگ شروع به بنائى بر زمین خورد و در نوبت ریاست دکتر هوشنگ نهاوندى انتقال کتابها از انبارها انجام گرفت و در اول مهر ۱۳۵۰ شاه و ملکه که طبق مرسوم همه ساله به مراسم افتتاح سال تحصیلى دانشگاه مى‏آمدند از کتابخانه دیدار کردند. پس از آن مرسوم شد که هلى‏کوپتر آنها در محوطه ورزش (زیر دست کتابخانه) مى‏نشست و آنها از در جنوبى کتابخانه به اطاق پذیرایى وارد مى‏شدند و پس از نوشیدن چاى و صحبت کردن با رئیس دانشگاه و دیگران از نمایشگاهى که هر سال براى موضوعى مخصوص ایجاد مى‏شد دیدن مى‏کردند و به تالار دانشکده ادبیات مى‏رفتند تا مراسم آغاز سال تحصیلى انجام گیرد.

 بار اول نمایشگاهى از عکس رجال پژوهشگر ادبى، نوشته‏هاى آنان ترتیب داده شد، عکسها به یک اندازه و نسبهً بزرگ بود و کنار هر عکس تعدادى از تألیفات مهم آن شخص گذارده شده بود. ترتیب استقرار عکسها به ترتیب سال درگذشت آن دانشمندان بود. شاه از کنار چند عکس که گذشت چون به تصویر احمد کسروى رسید، بیش از آنچه مقابل عکس دیگران ایستاده بود ایستاد و به ملکه رو کرد و گفت این آدم را کشتند.

 پس از آن پرسید جایى که نام اهداکنندگان کتاب را گذاشته‏اید کجاست. زیرا قبلاً دکتر نهاوندى به اطلاعش رسانیده بود که یکى از اهداکنندگان دکتر مصدق بوده است. در حقیقت کسب اجازه کرده بود که فضولباشیها ذهن شاه را خراب نکنند و نام او در کتاب آمده بود. قصدش از آن سؤال طبعاً این بود که آن کتیبه را ببیند. شرح این ماجرا را جداگانه در مجله بخارا نوشته‏ام.

 از اتفاقات خارج از انتظارى که به هنگام بازدید پیش آمد از کار افتادن دستگاهى بود که براى رساندن کتابها از طبقات بالا به تالار مطالعه تعبیه شده بود. شاه و ملکه پس از دیدن تالار مطالعه پرسیدند کتاب مورد درخواست دانشجو چه‏گونه و در چه مدت آورده مى‏شود. گفته شد تقاضاى کتاب به وسیله لوله بادى (پنوماتیک) به مخازن فرستاده مى‏شود و کتاب به آسانسور کوچک حمل کتاب گذاشته مى‏شود و پس از چند دقیقه به درخواست‏کننده تحویل مى‏شود. ملکه به شاه گفت بد نیست امتحان کنیم. اسم کتابى در ورقه نوشته و به بالا فرستاده شد. هویدا و دکتر اقبال و علم و چند نظامى اقران آنها آنجا ایستاده بودند. ده دقیقه‏اى یا بیشترک گذشت و کتاب نیامد و از دستگاه حرکتى مشهود نشد. طبعاً رئیس دانشگاه و همه خجل شدیم. همراهان شاه حیرت‏زده شده بودند. شاه به ملکه گفت حتماً دستگاه چون تازه کار افتاده عیبى کرده است پس برویم و رفتند به سوى دانشکده ادبیات.

 پس از رفتن آنها رفتم به طبقات بالا که از علت مطلع شوم. چون سؤال کردم گفتند مأموران سازمان امنیت دستگاه را چند ساعت است که خاموش کرده‏اند تا مبادا به وسیله آن اتفاقى بیفتد! بى انصافها به هیچ کس نگفته بودند حتى به خود شاه یا رئیس تشریفات او که چنین دسته گلى به آب داده شده است.   (این دفتر بى معنى)

  ۱۲۹۶ – نامه‏اى از لاهوتى‏

 دوست فرهنگمندم آقاى محمد صمدى از ادیبان و مورّخان مهاباد عکس نامه‏اى را برایم فرستاده‏اند که آن را از آقاى محمد على نقابى در سال ۱۳۸۲ دریافت کرده‏اند.

 امضاى نامه لاهوتى خوانده مى‏شود. ولى من خط ابوالقاسم لاهوتى شاعر را نمى‏شناسم. نامه به زبان فارسى پیراسته از زبان عربى است. حتى در آن عده‏اى از اصطلاحات دینى زردشتى مانند «چینوا»، آهورامزدا، سروش، بهمن دیده مى‏شود و از سراسر آن شور و غرور ایرانى بودن در آن هویداست و چه بسا که یادگار زمانى است که با جلال انسى و حسن مقدم (على نوروز) در استانبول مجله پارس را مى‏نوشته‏اند و در آن مجله ذکر تاریخ باستانى ایران (۵۱۴۵ باستانى) شده.

 عکس آن را درج مى‏کنم تا شناسندگان خط لاهوتى و اسلوب نگارش آن، مهر تأیید بر آن بگذارند و این است متن آن :

 «به خجسته پیشگاه برگزیده، پور ایرانى و آبروى دودمان ساسانى دوست والا تبار و سرور بزرگوارم آقاى رضا ساسان.

 گرامى برادرا   در هنگامى که کردار زشت اهرمن نشان این سامان مرا از جهان و جهانیان بیزار و نومید کرده بود خواندن نامه دل‏آرا و نوشته جانفزایت که نماینده یک سرشت پاک و نهاد خجسته آدمى بود مرا بر آن داشت که باور کنم هنوز یزدان پاک زیردست اهریمن نشده و هستند یزدان پرستانى که دلى بى‏آلایش و روانى شایان ستایش دارند. نمى‏دانید چه اندازه دلم شاد شد که دیدم شما به تهى دستى من اندیشیده و برایم  فرستاده‏اید…[۳]

آه این کار شما راستى از روى آن خوى فرخنده ایرانى بود و همین شیوه بخشندگى و جوانمردى است که ایرانى بودن شما را بخوبى مى‏رساند و مى‏نمایاند. من تا زنده‏ام نیکى شما را فراموش نخواهم کرد و امیدوارم دیگر ایرانیان کردار آبرومند شما را پیروى نمایند.

 اکنون شما سخنان مرا باور کنید و بدانید که تا این پایه نیازمند نیستم و با داشتن توانایى هرگاه ۲ را بپذیرم بد کرده‏ام. چه که هستند نیازمندانى که با این ۲ روزگارى خوش خواهند گذرانید و ناچار به آنان باید داد. مى‏خواهم باور فرمائید که اگر روزگار ازین بیشتر سخت‏گیرى کند خودم از شما کمک و همراهى خواهم خواست.

 چه خوش بود اگر مى‏دیدم دیگر ایرانیان مانند شما دل از مهر اهریمن نادانى کنده و به آیین یزدانى که دانش‏آموزى و آبادانى و دادگرى و مهربانى [و] پاک پندارى و پاک گفتارى و پاک کردارى… است مى‏گرایند و چنین ۲ گردآورده دبستان و بیمارستان ایرانیان را به خوبى راه میبرند.

 آیا مى‏دانید که آموزگار ما آهورامزدا به اندازه بیزار است از آنان که کودکان نژاد خویش را پرورش نداده و دانش‏آموزى نمى‏کنند.

 سوگند به ایران که یزدان دادگر دلهائى را که به بیچاره‏گى نژاد خویش نمى‏سوزد به آتش خشم خود خواهد سوخت و سروش و بهمن را فرمان خواهد داد که نگذارند از روى چینوا و به سوى مینو رود.

 بارى سخن به درازى کشید و دردسر دادم. مرا ببخشید و گاهى یاد و شادم فرمائید.

    همیشه دوستدار شما لاهوتى»

 و این است یادداشت محمد صمدى زیر آن :

 دستخط ابوالقاسم لاهوتى (۱۳۳۶ – ۱۲۶۷ خورشیدى) خطاب به غلامرضا پورآذر (رضا ساسان)، کلمه (پول) در چند جاى نامه از طرف آقاى ساسان سیاه و پاک شده است، تا اگر دیگران نامه را دیدند این امر مایه لطمه خوردن به شخصیّت لاهوتى نشود. نمونه این نامه به لطف دوست فاضل و استاد بزرگوارم جناب محمد على نقابى در خردادماه ۱۳۸۲ به دستم رسید.   سیّد محمّد صمدى‏

  ۱۲۹۷ – گوشه‏اى از گویش کاشان‏

 دوست گرامى حسن عاطفى شاعر و ادیب کاشان کتاب لغات و ضرب‏المثلهاى کاشانى را تألیف و فرزند فاضلش افشین آن را چاپ کرده است. هشتاد صفحه آن حاوى لغات محلى است و شصت صفحه‏اش ضرب‏المثلها. کاش آمارى از تعداد آنها در مقدمه گفته شده بود.

 ایشان در مقدمه نوشته‏اند که قدیمى‏ترین بازمانده لهجه کاشانى در کتیبه مورخ ۷۳۲ در کوه قهرودست:

 بد مکن [بد موا] بد مندیش‏

تا بذت ناید از پس و پیش‏

 دیگر دو بیت است از خواجگى عنایت به زبان مضحکه در طعن یکى از صاحب داعیه‏ها. آن ابیات در خلاصهالاشعار تقى کاشانى مضبوط است:

 نه جُل گونه که خواجه جانش پُورَه‏

نه بو که چیاکرى شاکشکى‏

 ایته نَه و اینه چله چُر در میز

گو درمیزى نَزَه بزرگ آیشکى‏

 کاش برگردان فارسى آن را نوشته بودند.

 دیگر قطعه‏اى فکاهى از سید نصرالله قمصرى (قرن سیزدهم) است که در تذکره یخچالیه ضبط شده است.

  ۱۲۹۸ – مهرها نشانه دو هنر : خط و آرایه‏

 پنجاه و چهارمین کتاب از سلسله «معرفى میراث مخطوط» پایه‏گذارى فاضل گرامى سید احمد اشکورى به معرّفى مهرها و اسناد گنجینه حسین کاشانى (اردکان یزد) اختصاص یافته است.

 آنچه مرا به خود کشید بخش نخست این دفترست که اختصاص دارد به عکس سجع مهرهاى بازمانده از سالهاى ۱۲۰۷ تا ۱۳۴۱ قمرى که از روى اسناد موجود نزد صاحب گنجینه فراهم شده است و طبعاً بسیارى از آنها مربوط به یزد و اردکان است. على‏القاعده مهرها هم عمدهً باید ساخته یزد باشد.

 هنوز کار تحقیقى مهمّى درباره مهرها و طبقه‏بندى آنها نشده. طبیعى است مهر طبقات مختلف در جامعه تمایزاتى با هم داشته و در سجع مهرهاشان تفاوتهایى مرسوم بوده است. یک مجموعه دلپذیر از تصویر مهرها را هم چندى پیش هنرمند گرامى آقاى محسن احتشامى از مهرهاى گردآورى خود به چاپ زیبا رسانید. (به نام مهرهایى از جنس عشق. نگاهى گرافیکى به مهرهاى دوره قاجار. تهران، ۱۳۸۳)

 در مورد پادشاهان، رابینو مهرهاى آنها از عهد صفوى به بعد را در کتابى معرفى کرده و اخیراً هم متخصص آثار قدیمى آقاى محمد على کریم‏زاده تبریزى کتاب خوبى از مهرهاى پادشاهان قاجار به چاپ رسانید که چندى پیش ازین ذکر آن شده است.

 در معرفى مهرها ضرورت دارد که به حدّ ممکن تعیین طبقه اجتماعى آنها (روحانى، تاجر، اصناف، لشکرى، دیوانى، زارع و صنّاع و غیره) بشود.

  ۱۲۹۹ – درگذشت دکتر على محمد کاردان‏

 دوستى خبر درگذشت دکتر على محمد کاردان را به من داد. او زاده ۱۳۰۶ در یزد بود و از خانواده مشهور تنباکوفروشان. در یزد تحصیل کرد و سپس به تحصیل دانشگاهى در رشته فلسفه و علوم تربیتى در دانشسراى عالى پرداخت و چون شاگرد اول شد به سوئیس اعزام شد و در ژنو درس خواند. همدوره بود با جلال ستارى و دکتر احسان نراقى و شاگرد پیازه (متخصص معروف علوم تربیتى). پس از بازگشت (حدود ۱۳۳۷) چندى در وزارت فرهنگ سمت مشاور داشت تا اینکه به دانشیارى دانشگاه تهران نائل شد. طبعاً با تألیفات و مقالات ارزشمندى که داشت به رتبه استادى رسید و شاید هشت سال ریاست دانشکده علوم تربیتى را تصدّى کرد. به طور تخمینى مى‏نویسم به مناسبت آنکه خودم در آن دوره تدریس نسخه‏هاى خطى را در گروه کتابدارى آن دانشکده عهده‏دار بودم و به یادم هست که تا او بود به آن کار مداومت مى‏دادم. او بعد چندین سال رئیس قسمت آموزش دانشگاه تهران بود و درین قلمرو معارض و مشابه نداشت.

 از ایشان نوشته‏هاى خوبى در مجله راهنماى کتاب به چاپ رسیده است و هر یک یادگارى دلپذیر است از لطف او و بازتاب خوب از نگرشى که در نقد کتاب و مسائل اجتماعى ابراز مى‏کرد.

  ۱۳۰۰ – (۴۵) IRAN

 چهل و پنجمین دفتر IRAN – نشریه مؤسسه مطالعات ایرانى آکادمى بریتانیا (۲۰۰۷) – منتشر شد. متن این مقالات در آن آمده است:

 – درگذشت على رضا شاپور شهبازى (۱۹۴۲ – ۲۰۰۶) نوشته کامیار عبدى.

 – غارهاى تنگ بلاغى نزدیک آسپاس (فارس) – کار گروهى.

 – مطالعه باستانشناسانه در شوشتر و رامهرمز (عباس مقدم و نگین میرى).

 – کلمات –Tep / -Tip در ایلامى و Tuppu در اکدى (Jan Tavernier).

 – Quernlous Cow در فهم گاثاها.

 – جغرافیاى ادارى اوائل عصر ساسانى در مبحث آذربایجان (مهرداد قدرت دیزجى).

 – مرز کشورى در شاهنشاهى ساسانى، مطالعات میدانى در دیوار گرگان با عکسهاى روشن و نقشه‏هاى گویا (کار گروهى).

 – عبادت قربانى براساس یشتها (Sarah Stewart).

 – تصویرهاى پادشاهان سغدى (اخشیلى) سمرقند (Fedorov .M).

 – وضع استقرار قلعه و دیوارهاى دفاعى رى در اوائل عصر اسلامى (Rante .R).

 – نصیحهالملوک ماوردى دروغین (Marlow .L).

 – قصیده حکمى ناصرخسرو درباره نفس و عقل (Lewisohn .L).

 – اراقیت و بوراندخت در داستان ایرانى اسکندر (Venetis .E).

 – بناى عصر ایلخانى در فارفان ناحیه رودشت اصفهان (احمد صالحى کاخکى).

 – زورخانه، از سنت تا دگرگونى (Ridgcon .L).

 – گزارش‏هاى باستانشناسى اطراف تهران (کار گروهى) (با تصاویر رنگى).

 – گزارش باستانشناسى ناحیه ممسنى (قلعه گلى) (کار گروهى).

 – جامعه توسعه یافته و اقتصادى فارس (تُل سپید) (کار گروهى).

 – کلمه صندوق و جاى کتاب (ایرج افشار).

 – درباره مطالعات جدید مربوط به سیلک، تپه حصار، شهر سوخته (Tharnton .C.P و Rehren .Th).

 ۱۳۰۱ – قافیه در کشاف اصطلاحات الفنون‏

 Alessia Dal Bianco از پژوهشگران مکتب ونیز درباره جوانب مختلف شعر فارسى (به اشراف ریکاردو زیپولى) بخش «قافیه» از کتاب کشاف اصطلاحات الفنون تهانوى را به ایتالیایى ترجمه کرده و درباره مباحث طرح شده او به توضیحات پرداخته است.

 بیانکو تقریباً همه متون فارسى مربوط به قافیه را دیده و البته نصوص عربى را. نیز توانسته است که منابع مورد استفاده تهانوى را در جدولى بیاورد.

 براى اطلاع علاقه‏مندان مشخصات آن آورده مى‏شود:

  Eurasiatica.Quderni) .101 p .2007 ,Venezia .La qafiya nel Kaaf istilahat al-funun

.(۷۷ ,del Diparti mento di Studi Eurasiatici

 ۱۳۰۲ – دو «آبادى نامه» از یزد

 از یزد دو کتاب جغرافیایى یکى درباره میبد و دیگرى درباره نصرآباد با پست رسید. خوشبختانه درین سالهاى اخیر «چشم هم چشمى» میان فضلاى آبادیهاى بزرگ و کوچک آنها را برانگیخته است که درباره آبادى خود شهرنامه نویسى کنند.

 این کار در قرون قدیم معمول بود و بعضى از آنها که بر جاى مانده مانند تاریخ بیهق و تاریخ سیستان و تاریخ طبرستان و نظایر آنها (و البته نوشته شده‏ها به زبان عربى هم) اگر نبود تاریخ ما بدتر مى‏بود از آنچه اکنون هست. بنابراین کتابهایى هم که اکنون نوشته مى‏شود اگرچه بسیارى از مطالب آنها جنبه روزگانى و شاید بى‏مایگى دارد و بر چشم امروزیان بى‏اهمیت مى‏نماید محتمل است آیندگان را مفید خواهد بود.

 به هر تقدیر این دو کتاب عبارت است از:

 ۱) سیماى نصرآباد از کاظم دهقانیان نصرآبادى نزدیک به ششصد صفحه حاوى تاریخ و فرهنگ و ذکر مشاهیر. در زمینه آثار و ابنیه قدیمى عکسهایى که چاپ کرده‏اند مانند منبر مسجد جامع که تاریخ آن را ۵۲۴ یاد کرده‏اند (ولى مشخص نیست که این تاریخ بر کجاى منبر دیده مى‏شود) و همچنین سنگ‏نگاره‏هایى که براى مؤلف یادگارهاى یزد تازگى داشت.

 بخش مفیدى ازین کتاب مطلبى است درباره سنگ‏نگاره‏هاى رمه کوه و هسبخته که دوستم فریدون جنیدى به مؤلف کوشاى کتاب کمک کرده و عبارات و کلماتى را که نام اشخاص به خط پهلوى، دین دبیره اوستائى است در سنگهاى رمه کوه و در هسبخته خوانده و در صفحات ۱۴۶ – ۱۵۲ چاپ شده است.

 در صخره شماره ۸ (ص ۱۵۱) سنوات هجرى را که در صفحه ۱۵۱ آمده است از روى عکس من چنین مى‏خوانم:

 ۱) حضره… ابوسعید بن زیاد بن عبدالحمید… فى رمضان سنه اثنى و عشرین و خمس مائه (نه ۵۱۲).

 ۲) محرّر على محمّد لر فى محرم سنه تسع عشر و سبعمائه.

 ۳) عبارت سوم دست چپ را باید در محل خواند. عکس گویا نیست (ص ۵۷۶).

 ازین على محمدلر در سنگ‏نگاره دیگر خطى هست با تاریخ ۷۱۳ (نه ۷۳۰).

 ۲) دیگرى تذکره مشاهیر میبدست از محمد کارگر شورکى که در آن نام و احوال یکصد و پنجاه و هشت صاحب نام یا سنگ گوار از سال ۴۸۰ قمرى تا عصر حاضر دیده مى‏شود و به ترتیب قدمت زمان، نامشان آمده است که سى نفر از آن افراد تا آخر قرن دهمند و مابقى از قرن یازدهم به بعد و اکثراً علما و رجال قرن سیزدهم تاکنون.

 سرگذشت کسانى که در قید حیات مى‏باشند جداگانه در پایان کتاب آمده است.

 عکسها و اسنادى که آقاى کارگر توانسته از خانواده‏ها به دست بیاورد کتاب را دلپذیرتر کرده است. درباره عکسى که از محمد تقى مازار در صفحه ۱۶۴ به نقل از مشروطیت در یزد نقل شده است به احتمال مى‏توانم بگویم که نفر اول نشسته دست راست على اکبر اربابى مازار است که داماد حاج محمد صادق افشار بود. دو بچه هم اولاد او باید باشند.

  ۱۳۰۳ – کتابهاى ایرانى چاپ خارج‏

 شنیدم کتابخانه ملّى اعلام کرده است که ایرانیان مقیم خارج لطف کنند و تألیفات خود (به هر نوع و در هر موضوع) را براى وجود داشتن در مجموعه ملّى کشور به نشانى آن کتابخانه بفرستند تا استادان و دانشجویان و محققان در اختیار داشته باشند.

 با این اعلام و تمنا کارى صورت نخواهد گرفت. البته ممکن است چند نفرى این خواهش را از سرِ سوز و علاقه‏مندى بپذیرند و کتابى بفرستند ولى کى و کجا این خبر به گوش ایرانیهاى پراکنده در هفت اقلیم جهان برسد. و تنبلى بگذارد که نوشته‏هاى خود را به پست بدهند.

 چه در دوره شاه و چه پس از آن درین زمینه اقدام عملى انجام نشده است. زیرا راه عملى و ممکن را نرفته‏ایم و آن راه منحصراً خرید کتاب است. همان طور که مجموعه گرانقدر معین‏الدین محرابى را حدود پانزده سال پیش براى کتابخانه ملى خریدارى کردند.

 اکنون کتابخانه ملّى مى‏باید به چند کتابفروشى ایرانى که در لوس‏انجلس و واشنگتن و آنها که متعدداً در کشورهاى فرانسه و آلمان و مخصوصاً سوئد و حتى استرالیا هستند نامه بنویسد (همان طور که براى خرید کتاب خارجى به ناشران خارجى مى‏نویسد) و بخواهد صورت هر چه کتاب از نوشته‏هاى چاپ شده ایرانیان در خارج از کشور را دارند بفرستند و آناً خریدارى کنند. ره چنان رو که رهروان مى‏روند.

 اکنون کتابخانه ملّى طبق مقررات موضوعه کتابهاى چاپ ایران را آسان به دست مى‏آورد. در حالى که اگر قرار بود که مؤلفان خودشان کتاب به کتابخانه بفرستند کمتر کسى تن به این کار مى‏داد. بسته‏بندى کردن و به پست دادن خودش کار ملال‏آورى است. به یاد مى‏آورم سال ۱۳۴۱ را که متصدى کتابخانه ملى بودم. چون هنوز مقررات مربوط به اخذ کتاب مجانى از ناشر و مؤلف وضع نشده بود با اعلان و خواهش و حتى صدور دستور وزارت و تمهیدات دیگر امکان دریافت کتاب مجانى بسیار دشوار و کارى غیرعملى بود. به هر تقدیر همین قدر که کتابخانه ملّى به حکم هدف قانون تأسیس کتابخانه دریافته است که کتابهاى ایرانیان مقیم انیران را گردآورد قدمى است.

 ۱۳۰۴ – اهداء قرآن به ایوب خان پاکستانى‏

 یکى از خاطرات دوره کتابداریم این است که چون ساختمان مسجد دانشگاه به پایان رسید مراسم افتتاح آن را به روزى گذاشتند که ژنرال ایوب خان رئیس جمهور پاکستان به تهران مى‏آمد. چند روز پیش از آن از دربار به رئیس دانشگاه تهران ابلاغ شده بود که اعلیحضرت دستور داده‏اند یکى از نسخه‏هاى خطى خوب قرآن که در کتابخانه هست آن روز به مراسم بیاورید که ایشان به یادگار و میمنت این روز به ایوب خان بدهند.» رئیس دانشگاه آن دستور را به من فرمود ولى به ایشان گفتم کتب دانشگاه ثبت و ضبط دارد و صاحب جمع در مقابل وزارت دارایى مسؤول است و امکان ندارد چیزى از اموال دولتى را بدون رعایت مقررات از تملک خارج ساخت. ناچار ایشان از محل اعتبارات خاص رئیس دانشگاه بیست هزار تومان داد و یک نسخه خطى قرآن زیبا ظاهراً توسط آقاى باقر ترقى براى آن منظور خریدارى شد. قرآنى بود به قطع رقعى با جلد لاکى (آن قدر که حافظه‏ام یارى مى‏دهد).

 همان وقت در کتاب گنجینه صفى (صورت کتب بقعه شیخ صفى در اردبیل) که مرحوم میرودود سید یونسى چاپ کرده بود خوانده بودم که نادرشاه یک قرآن از آن مجموعه را براى پادشاه عثمانى بطور هدیه فرستاده بود.   (این دفتر بى‏معنى)

  ۱۳۰۵ – دیدارى دیگر با یوشیفو سکى – قضیه نعل در شمسه‏

 با یوشیفو سکى (ایرانشناس ژاپونى) صحبت نسخه‏هاى خطى فارسى در ژاپون شد. گفت عجب است که از روزگار ناصرالدین شاه دیپلوماتهاى ژاپونى به ایران آمد و شد داشته‏اند ولى هیچ یک – برعکس اروپائیها – درصدد خریدن و بردن نسخه خطى نبوده‏اند. به همین ملاحظه در ژاپون نسخه خطى مهمى به زبان فارسى نمى‏شناسم.

 مى‏گفت اما بیست سال پیش که از ایران به ژاپون برگشتم دوستى به من گفت که پیش از جنگ جهانى یک نقاش ژاپونى که در اروپا زندگى مى‏کرد چون به نسخه‏هاى مصور فارسى علاقه‏مندى داشت چندین نسخه خطى مانند گلستان و خمسه نظامى و شاهنامه و اقران آنها خریده بود که بیشتر کار هندوستان بوده است و چون به ژاپون بازمى‏گردد (همان پیش از جنگ) نمایشگاهى از آنها برگزار مى‏کند و در همان موقع دفترچه‏اى در معرفى اجمالى آنها به چاپ رسانیده بود که بعدها نسخه‏اى از آن را در خانه‏اى که زنش زندگى مى‏کرد دیده بودم. اما زنش گفت در جریان جنگ چون بمب قسمتى از خانه ما را خراب کرد چند تا از نسخه‏ها در شعله آتش سوخت و نسخه شاهنامه که مصور بود از آن جمله بود. سکى گفت از آن شاهنامه عکس یک برگش در آن جزوه چاپ شده است و به طورى که بیست سال پیش دیدم چون خط آن نسخه نسخ بود دانستم که نسخه ارزشمندى بوده است. سکى نه نام نقاش به یادش مانده نه اینکه در آن جزوه از چند نسخه سخن رفته بود. قرار شد چون به ژاپون بازمى‏گردد با پرس‏وجو بتواند آن زن بیوه را بیابد و عکسى از آن جزوه برایم فراهم کند.

 سکى دو سه سال در ایران تحصیل کرد. در سفر اول خود علاقه‏مند به مطالعه در موسیقى ایران بود. دو مقاله هم به من داد (به فارسى) که یکى در آینده چاپ شد و دیگرى در فرهنگ ایران زمین.

 پس از آن سفر تحصیلى، بیش از ده بار به ایران و ترکیه براى مطالعه در نسخه‏هاى خطى فارسى سفر تحقیقاتى کرده است. این سفرها همه در پى مطالعه و بررسى نسخه‏هاى خطى آرایشى و قطعات خوشنویسى بود و درین زمینه از جمله مرقع مشهور سلطان یعقوب را در طوپقاپى سراى مورد رسیدگى دقیق قرار داد و براى آن فهرست ممتاز فراهم ساخت.

 سکى فارسى را روان و مطمئن و روشن و درست صحبت مى‏کند و اصطلاحات مربوط به تذهیب و خط و تجلید را بسیار خوب مى‏داند. از هنرهاى او ساختن کاغذهاى ابرى دلپسندست به شیوه ایرانى.

 این بار آمده است که از نسخه‏هاى قانون الصور صادقى نقاش عصر صفوى عکس بگیرد. زیرا به تصحیح آن متن و مطابقه چاپ روسى آن با چاپ دانش‏پژوه مشغول شده است تا پس از رفع ابهامات و اشکالات آن را به ژاپونى ترجمه کند. کار دیگرى که در دست دارد مطالعه موشکافانه درباره «گلستان هنر» است. به راستى هنردوستى موشکاف و عاشق ریزه‏یابى در تحقیق است.

 امشب از من مى‏پرسید چرا ایرانیهاى استاد در زمینه هنر نقاشى خود نوشته مهمى که جنبه پژوهشى و غیراحساسى باشد ننوشته‏اند و نمى‏نویسند. امیدم آن است که کسى علت واقعى این سخن راست را بنویسد.

 سکى مشکلى را طرح و به من ایراد کرد و آن مربوط به ضبط اصطلاحى در عرضه داشت ملازمان کتابخانه بایسنقر بود که متنش را در کتاب برگ بى‏برگى (یادنامه استاد رضا مایل) به همّت فرزند دانشمندش نجیب مایل هروى چاپ کرده بودم. نگارش این عرضه داشت به جعفر تبریزى خطاط منسوب است. در آن جا این عبارت آمده است:

 «مولانا شهاب دیباچه و چهار لوح و شُرف دیباچه صورت‏گیرى را طلا نهاده و هشت نعل شمسه میان دیباچه را تحریر کرده و حالى به یک موضعى دیگر از عمارت گلستان مشغول است».

 ایرادش این بود که من توضیحى درباره «نعل» نداده‏ام، اگرچه در فهرست اصطلاحات متذکر آن شده‏ام. حق با او بود. زیرا مناسبت میان فعل و نسخه خطى چه مى‏تواند باشد. به ایشان گفتم امروزه به اشکال نیم‏دایره‏اى که در کارهاى هنرى دیده مى‏شود «دال‏بر» مى‏گویند و در قدیم به نیم‏دایره‏هایى که اطراف «شمسه» رسم مى‏شد چون به شکل هلال نعل است آنها را نعل مى‏گفته‏اند. کمااینکه همین اصطلاح در بنائى براى نعل‏درگاه که قوسى بود تا چندى پیش به کار مى‏رفت.

 ۱۳۰۶ – عکسهاى محمد حسن میرزا

 محمد حسن میرزا (۷ شوال ۱۳۱۶ ق – دى ۱۳۲۱ شمسى) دومین پسر محمد على شاه بود. چون احمدشاه به پادشاهى رسید محمد حسن میرزا که برادر بزرگ احمد میرزا بود به ولیعهدى و مدتى به نایب‏السلطنگى برادر منصوب شد.

 عکاسخانه شهر که یکى از فعالیت‏هاى ابتکارى شهردارى تهران بود (با یاد خوشى از بهمن جلالى که سالهایى در تشکیل و توسعه آن خدمتگزار مى‏بود) چند سالى است کتابهاى ارزشمندى را از مجموعه عکسهایى که خود دارند یا از آن دیگران به نمایش مى‏گذارند به چاپ مى‏رسانند و به تاریخ عکس ایران گستردگى مى‏بخشند.

 از خانم گلرنگ دانشگر مقدم باید نام برد که معرّف این مجموعه عکس به عکاسخانه شهر بوده است و مآلاً به معرفى ایشان مقدارى از عکسها براى آن‏جا خریدارى مى‏شود.

 عکاسخانه مجموعه‏اى از آلبوم محمد حسن میرزا متعلق به آن دارنده خصوصى را در کتاب شکیلى به مدیریت مژگان طریقى و با نوشته‏اى از محمد ستارى (متخصص تاریخ عکاسى) در تابستان ۱۳۸۶ انتشار داده است.

 بخشى از کتاب به وصف زمانه و زندگى محمد حسن میرزا و عاقبت او اختصاص داده شده است تا امروزیان بى‏خبر از سلسله قاجار، آگاهى اجمالى از آن تیره‏روز به دست آورند.

 پس از آن نود و چند قطعه عکس چهره‏اى (پرتره) از محمد حسن میرزا و گروهى و نیز مناظر (طبیعت و عمارت) درین دفتر به زیبایى تمام و مراقبت فنى به چاپ رسیده است. افسوس که براى هیچ یک ازین عکسها حتى یک کلمه نیامده است.

 ظاهراً عمده عکسها مربوط به دوره‏اى است که محمد حسن میرزا در تبریز بوده است. امیدست با انتشار این مجموعه اشخاص مطلع کمک به شناسایى افراد عکسها بنمایند و در چاپ بعد آن توضیحات به چاپ برسد. فعلاً کتاب دیدنى ولى «ابتر» است.

  ۱۳۰۷- یارى علمى آسیه اسبقى به ایرانشناسان آلمان‏

 آسیه اسبقى نام آشناى ایرانیى است که در آلمان (برلن) تدریس زبان فارسى را بر عهده دارد. او از زمره پژوهشگران پرتوان مباحث زبانى ایران است که پس از تجربه اندوختن‏هاى خجسته از سالهاى تدریس در آلمان همّت بر تألیف فرهنگ بزرگ زبان فارسى به آلمانى گماشت و اینک آن کتاب مرجع انتشار یافته و به دسترس علاقه‏مندان درآمده است. درین فرهنگ حدود پنجاه هزار واژه مفرد و مرکب و موارد تشبیهى و مجازى آنها مندرج است. خوشبختى خاص اسبقى آن است که در تدوین فرهنگ از همکارى شوى آلمانى خود هانس میکائیل هاوزیگ بهره‏ور شده و در مقدمه کوتاه و گویایى از ایشان و دیگر کسانى که مددى رسانیده بوده‏اند یاد کرده است. نام و مشخصات کتاب را براى علاقه‏مندان مى‏آورد.

  Unter Mitarbeit vonHans .Deutsch – Persisch :Grosses Wخrterbuch : Asya Asbaghi

.۹۲۸ p ,2007 ,Helmut Buske Verlag ,Hamburg .Michael Haussig –

 البته باید از بزرگ علوى هم یادى بشود از آن روى که پس از مرحوم غلامعلى تربیت، فرهنگ فارسى آلمانى نامورى را با همکارى استادى آلمانى به چاپ رسانید. فرهنگ اسبقى پس از گذشت چهل سال نیازهاى جدید را طبعاً بیشتر پاسخ‏گوست.

  ۱۳۰۸- غزل سبک هونه‏گانى‏

 خسرو احتشامى از قشقائیهاى آبادى هونه‏گان سمیرم است. شاعرى است که ذوقش در مضمون‏یابى، ارائه تشبیهات، ترکیب کلمات با خاطراتش دوش به دوش همراه است. زندگى ایلى و خانى و مظاهر طبیعى (آسمان و ستاره و ماه و خورشید و کوه و درخت و بیابان و آتش) و همه ابزارهاى زندگى در خانه‏هاى قدیمى و پرندگان خوش صوت و مادیانها و گوسفندان که یادآور روزگاران چوپانى و ایل خدائى است در شعر او جلوه‏گرى و ظهور دارند. در هر برگ از دفتر شعر حماسه در حریر که مجموعه غزل شاعر است مى‏توان هنرمندى او را در کاربرى تازه‏جویانه از آن عناصر و عوامل دریافت.

 یکى از غزل‏هاى استثنایى احتشامى آن است که «ویرانى» نام گرفته است. درین غزل بلند که چنین آغاز مى‏شود «پیر احساس هواى غزلى در سر داشت» بسیارى از ادوات کاربردى زندگى پدرانش را مضمون یاد کرد گذشته فرهنگ بومیش قرار داده:

 چپق چینى دلباختگى – گل توتون سخن – ترمه طاقچه پوش رف اندیشه – قدح مرغى دیدار – لاله – مردنگى لعلى – قورى گلدار – کاسه کشمیرى – نى کیکم – زرى زرد – نقده – در بالاروى ارسى – سفره قلمکار – قاشق شمشاد – کوزه بارفتن – تنگ کُندن – لوحه کاشى – سینى کُنده مسوار – قاب قلمدان – هفت درى – حوضچه مرمر – رقم «بنده درگاه ولایت عباس» (روى شمشیر و خنجر و قمه) – ساچمه زن – گلمیخ – زین طلاکوب – رکاب سیمین – جل آلما گل کشکولى باف – کاغذ باد. آن غزل چنین پایان مى‏گیرد :

 باورم نیست که در سینه این تپه خاک‏

تویى آن خانه که فرهنگ مرا در بر داشت‏

 مرادش مفهوم ساختن سرگذشت قلعه‏اى است که روزگارى پدرانش در آنجا مى‏زیسته‏اند و خود کودکیش را بر فراز آن قلعه که اینک تپه خاک شده است گذرانیده و شاید افسوس دارد که آن فرهنگ از دستش رفته است.

 یاد گذشته‏ها و آثار گذشتگان به صورت کنایات و تشبیهات تازه و نکته سنجانه، با به کار بردن اصطلاحات پیشینه در سراسر این مجموعه و میان هر مصرع و بیت آن جلوه‏گرى دارد. شما نوروز را در شعر احتشامى چنین مى‏شناسید:

 گلریز و غزل افشان در خاطر من نوروز

اى دفتر رنگینت پائیزشکن، نوروز

 ترکیب پائیزشکن براى من تازگى دارد. ظاهراً ساخته ذوق و ذهن این شاعرست. دنباله‏اش را بخوانید. «خورجین سفر» و «شعرهاى شکفتن» نمونه تراوشهاى دیگر از همان میدان است.

 خورجین سفر واکن بنشین و تماشا کن‏

شولاى شکفتن را در باغ و چمن، نوروز

 خواهم که نکوپایى، این بار که مى‏آیى‏

اى سبز اهورایى اى فرّ کهن، نوروز

 از سلسله سرما بنویس حکایتها

بیداد زمستان را بگشاى دهن، نوروز

 چون آتش یزدانى مى‏میرم و مى‏مانى‏

در سینه ایرانى در یاد وطن، نوروز

 با پنجره‏هاى کر، در کوچه بى باور

باز آمدن گل را فریاد بزن، نوروز

 در خلوت خواریها گنگ اند قناریها

باید سخن آموزند از زاغ و زغن، نوروز

 مظاهر زندگى ایلى قدیم در شعر احتشامى مهمترین مقام را دارند. مانند:

 در سیه چادر مویینه بلنداى شبان‏

نى دردى است ز بى همنفسى شیر شده‏

 یا :

 بپوش جامه گلباف و گیوه گلدوز

چوپى برقص، به ساز غزلسرایى من‏

 کپرنشین بنام بلند دهکده‏ام‏

که سنگ چین به فلک برده بینوایى من‏

 پرندگان بیابانى و کوهى و حتى شهرى و بومى چون بدبده، بلدرچین، پرستو، پروانه، بلبل، هزار، ترند، جغد، چلچله، دارکوب، زنبور، زنجره، سنجاقک، سیره، سیمرغ، شاهین، شباویز، عقاب، غاز، قرقاول، قنارى، کبک، کبوتر، کرک، گنجشک، مرغابى و هوبره در شعر خسرو حشمتى جایگاهى اخصّ یافته‏اند. جانوران دیگر چون گراز و خرگوش و مادیان و البته غزال و آهو هم جاى خود را دارند.

 اینک ببینید که صوت خوش شجریان چگونه

به سخن لطیفى در غزلش تحسین شده است. طبعاً از مدح لفظى به دورست و به جوهر شعر نزدیک :

 بخوان که هر چه قنارى است در سکوت نشانى‏

ترنّمى نکند بلبلى اگر تو بخوانى‏

 گل سرود بروید ازین کویر خموشى‏

ز جام زمزمه وقتى زلال نغمه فشانى‏

 ز اوج آتش بیداد اى ترانه بودن‏

سیاوشانه گذشتى که جاودانه بمانى‏

 تکلّم گل سرخى، تبسّم  تَر باران‏

بیان سبز گیاهى، زبان آب روانى‏

 بخوان که قله آواز را چکاوک عرشى‏

بخوان که وسعت این باغ را طراوت جانى‏

 شکسته است غرور غزلسرایى مرغان‏

تو نرمتر ز نوائى، تو گرمتر ز فغانى‏

 بخوان که هرچه هزارست زیر بال بگیرى‏

بخوان که هر چه قنارى است در سکوت نشانى‏

 معمولاً تحسین و ثناخوانى که از دل برآمده باشد کار آسانى نیست ولى در آن چند بیت پرلطف شاعر شما را با شخصیت و هنر شجریان راغبانه و شاعرانه آشنا مى‏کند و ازین رده است آنچه در توصیف شفیعى کدکنى گفته است:

 تنها نه آفتاب نشابور و کدکنى‏

در این شبان تیره چراغان میهنى‏

 البرزى و دنائى و تفتانى و سهند

چتر غرور بر سر هر کوى و برزنى‏

 ده قرن شوق و ذوق و هنر در تو خفته است‏

تو سومین هزاره این باغ و گلشنى‏

 تصوّر اینکه ترکیبى مانند «کاه‏گل پشت‏بام» بتواند در شعر بلند محلّى از اِعراب داشته باشد مشکل است ولى احتشامى در غزل «حسرت» به آسانى آن را قرین چشمه و گلگشت آورده و گفته است:

 چشمه و گلگشت و من شاخه بید کهن‏

مى‏روم از خویشتن با تپش تابها

 کاهگل پشت بام نم زده آب جام‏

خفتن و شستن نگاه در شط مهتابها

 چون از خواندن مجموعه حماسه در حریر لذت بردم این چند سطر به ناتوانى قلمى شد تا مگر ایرانشناسان خارجى علاقه‏مند به شعر معاصر از این دفتر دلاویز ناآگاه نمانند.

 ۱۳۰۹ – ضرورت ثبت دقیق مشخصات کتابشناسى‏

 کتاب خواندنى بازیگران کوچک در بازى بزرگ (مربوط به وضع حکومت خاندان علم در سیستان و مسائل خاص مرزى با افغانستان) تألیف دکتر پیروز مجتهدزاده به ترجمه عباس احمدى (تهران، انتشارات معین، ۱۳۸۶) توجّهم را به منابع خود کشید. چون به متن انگلیسى آن دسترسى پیدا نکردم نتوانستم دریابم که اشکال موارد ذیل ناشى از کى است. در آن آمده است :

 ص ۳۵۰. تاریخ و جغرافیاى گناباد از سلطان حسین تابنده از انتشارات دانشگاه تهران دانسته شده است در حالى که نیست. شاید مقصود آن باشد که در چاپخانه دانشگاه تهران به هزینه مؤلفش چاپ شده است. همین کتاب در صفحه ۳۷۸ بى ناشر یاد شده است.

 ص ۳۵۱. تاریخ جهان آرا تألیف قاضى احمد غفارى قزوینى به ویرایش مجتبى مینوى دانسته شده است. تعجب است.

 ص ۳۵۲. مجمل التواریخ گلستانه ویرایش ملک‏الشعراى بهار دانسته شده است (دو بار). اگر منظور مجمل التواریخ گلستانه باشد (که مناسبت دارد) چاپ‏کننده‏اش محمد تقى مدرس رضوى است و اگر مراد مجمل التواریخ و القصص باشد که ملک‏الشعرا تصحیح کرده بود گمان نمى‏کنم ادنى اطلاعى درباره قضایایى داشته باشد که به سیستان دوره قاجارى مربوط بشود. چون سر در نیاوردم آوردم. در کتابشناسى (ص ۳۷۹) هم یادى از آن نشده است.

 ص ۳۵۹. نام چاپ‏کننده فرمان احمد شاه درّانى مى‏بایست قید مى‏شد (حسین شهشهانى).

  ۱۳۱۰- فرنگیجات / بدلیجات (اصطلاحات بازار)

 این دو اصطلاح بازارى‏مآب تازه است. از فرنگیجات منظور سبزیهایى است که در ایران سابقه کشت و خوردن آنها نبود و درین سالهاى گرانى و سختى رواجش بیش شده است و بر بعضى از تابلوهاى دکانهاى سبزى‏فروشى در مناطق شمال شهر دیده مى‏شود. عیبى به جمع ناموجه آن نگیرید، ولى بدانید که تره فرنگى و کلم تکمه‏اى (بلژیکى) و مارچوبه و بارکلى حتى سیب زمینى استنبلى که قیمتى بیش دارند از جعفرى و تره و شنبلیله از آن رسته است و طبعاً باب دندان متعینین تازه چرخ است.

 اما «بدلیجات» در مورد مغازه‏هایى به کار مى‏رود که کارشان فروش جواهر بدلى و انواع «زلم‏زیمبو»هاى ساخت هفت اقلیم جهانى است. ازین که بر تابلوها نوشته مى‏شود معلوم مى‏شود فعلاً در ایران بازار خوبى یافته است. تعجب است که هنوز «یدکى‏جات» باب نشده است.

 این نکته‏ها با ایرانشناسى امروزى ارتباطى ندارد اما صد سال دیگر که ایرانشناسان مى‏خواهند مفهوم آنها را بدانند مى‏باید به فرهنگ حسن انورى هم وارد شود.

  ۱۳۱۱- یاد عبدالعلى بیرجندى‏

 دانشگاه بیرجند در سال ۱۳۸۱ مجمعى به عنوان بزرگداشت ملا عبدالعلى بیرجندى ترتیب داد و پارسال بیست و چهار مقاله آن با نام «مجموعه مقالات همایش بین‏المللى بزرگداشت ملا عبدالعلى بیرجندى» جزو انتشارات هیرمند (تهران، بهار ۱۳۸۶) در تهران منتشر شد.

 در میان مقاله‏هاى آن مجموعه یک گفتار با «عنوان اصطلاحات و باورهاى نجومى در رساله آداب الفلاحه عبدالعلى بیرجندى» به قلم محمد بهنام‏فر دیده شد که به کتاب معرفت فلاحت مرتبط مى‏شود. البته در بعضى از مقاله‏هاى دیگر هم ذکر معرفت فلاحت (از مصنفات مسلم بیرجندى) آمده است. نامى را که نویسنده این گفتار به آن کتاب داده است در مأخذى ندیده بودم.

  ۱۳۱۲- کتابى تازه از سلسله کازرونیّه‏

 على میرافضلى، متخصص کم بدیل شناخت اشعار قدیم، آرام آرام اما پیگیرانه، دور از تهران رنج‏آور بر دامنه جبال بارز، عکس مجموعه‏هاى خطى و منابع مورد لزومش را در اختیار آورده است و نتیجه مطالعات ژرف و بسیار مفید خود را به صورت مقاله‏ها و کتاب (مانند آنچه درباره رباعیّات خیام انجام داد) به دسترس مى‏گذارد. همین روزها کتاب معتبرى به نام شاعران قدیم کرمان ازو به دستم رسید که به همّت فاضل دقیق آقاى عمادالدین شیخ الحکمایى مؤسس سلسله «کازرونیه» انتشار یافته است.

 کتاب نمونه دلپسندى است براى این گونه کار، هم از حیث روشمندى تحقیق و هم از حیث انتخاب شعر از شاعرانى که نامشان درین مجموعه هست.

 کتاب در دو جلد خواهد بود. جلد نخست همین است که در ۶۷۹ صفحه به چاپ رسیده و حاوى ارائه سرگذشت از امیرمسعود کرمانى، شمس‏الدین محمد بردسیرى، افضل‏الدین کرمانى، اوحدالدین کرمانى، صدر کرمانى، طیّان‏بمى، شرف‏الدین مقبل، نجم‏الدین حس شهرویه، محمود کرمانى، پادشاه خاتون، بدرالدین یحیى مشّاط، ناصرالدین منشى، محمود منوّر کرمانى، طغرل کرمانى، فخرالدین کوهبنانى، خرمشاه کرمانى، بدیعى کرمانى، شمس اوحد کرمانى، میرکرمانى، تاج‏الدین کرمانى، نجیب کرمانى، خواجوى کرمانى، شمس‏الملک کرمانى، سلطان عمادالدین احمد، شاه نعمهالله ولى است، یعنى بیست وشش شاعر (از نیمه قرن دوم تا نیمه دوم قرن هشتم هجرى) با انتخابى از اشعار آنان، بیشتر براساس مجموعه‏ها و جُنگهاى قدیم و اصیل خطى. جلد دیگر به دوره تیمورى و صفوى مرتبط خواهد بود.

 میرافضلى در آغاز گفتارى آورده است با عنوان «گوشه‏هایى از سه قرن تاریخ شعر کرمان» و آنچه درباره کرمانیّات، از جمله در شعر مختارى غزنوى و… دیده مى‏شود. کاش نگاهى هم فرموده بود به دیوان ذوالفقار شروانى که عمرى را در کرمان گذرانید و اشاراتى به آن خطه کرده و سلاطین و بزرگان آن جا را مدح کرده است.

  ۱۳۱۳- برگردان «سینو و ایرانیکا» به ژاپونى‏

 از یوشیفو سکى (ژاپونى متخصص شناخت هنرهاى نسخه‏آرایى ایرانى) شنیدم که دو کتاب مهم مربوط به ایران از زبان انگلیسى به ژاپنى ترجمه شده است:

 ۱) Sino Iranica تألیف Laufer .B که در سال ۱۹۱۹ توسط دانشگاه شیکاگو نشر شد. او استاد چینى‏شناسى بود و کتابش درباره تاریخ و لغت‏شناسى و بُرد و آورد گیاهان میان دو سرزمین ایران و چین است. این کتاب مهم در ۱۹۶۷ توسط کمپانى انتشاراتى Ch’eng-wen در تایپه (تایوان) عیناً به تجدید چاپ رسیده است.

 ۲) The Golden Peaches of Samarqand تألیف Schafer .E.H که در ۱۹۶۳ توسّط مؤسسه نشر دانشگاه کالیفرنیا (امریکا) انتشار یافت.

 کتابى است که مؤلفش براساس مطالعات خاورشناسان آمریکایى، اروپایى و چینى و ژاپونى در مورد تمدن دوره T’ang (618 – 889) نوشت. در این کتاب هم به آورد و بُرد گیاهان و جانوران و سنگها و جواهر و داروها و پارچه‏ها و چوبها و غذاها و چیزهاى دیگر میان ماوراءالنهر و سرزمین‏هاى دیگر پرداخته شده است، نه تنها با ایرانیها بل‏که با ملل دیگر هم.

  ۱۳۱۴- سیمین طاهرى بویراحمدى (طاس احمدى)

 این بانوى فرهنگمند، فرزند دلبند عطا طاهرى است و تاکنون این کتابها را از او دیده‏ام :

 ۱۳۷۹، سروناز (پانزده داستان کوتاه و سرود، با نقاشى) – ۱۳۷۵، شهربانو (شانزده داستان کوتاه و سه سروده) – ۱۳۷۲، سرگذشت مادر صبور (هشت داستان کوتاه و یک سروده به گویش محلى). و همه برگوکننده زندگى اهالى بویراحمدى و کهگیلویه. براى نمونه دو قطعه از کارهاى او نقل مى‏شود :

 دوست داشتنیها

 دم‏چنار : زادگاهم، آرامش کوهسارانش را، درختان کهن، انبوه و تنومند بلوطش را دوست دارم، که میان آنها تاب خوردم؛ درون رودخانه زلال و کم عمقش شنا کردم. از چشمه‏هاى کوچکش که چون تکه‏هاى شکسته آینه بر زمین پراکنده‏اند، آب نوشیدم. درون آنها به خود نگریستم. از درختان وحشى گیلاسش سبد سبد گیلاس شیرین چیدم. به دنبال خرگوشها، میان جنگلهایش بسیار دویدم. آن زمان، در اواسط بهاران، از دامن سرسبز «کوه سى یوک» همراه با کودکان دیگر، خرمنها گل به غارت بردم. آنجا همراه ننه‏خاور، براى مرگ تنها گاو شیرده‏اش گریه کردم. با دختران ایل هیزم از کوه و آب از چشمه آوردم. سراسر خاک بویراحمد را دوست دارم.

 کوههاى نیر (نور)، ساورز و زرآورد، باغها، مزرعه‏ها، مردم شریف و شجاع ایلى‏اش را، آوازهاى زیبا و شروه‏هاى اندوهگینشان، نغمه‏خوانى بلبلان و کبکهاى سرمستش، و حتى قارقار کلاغهایش را دوست دارم.

 حجب، شرم، حیا و نگاه گرم و دوستانه دختران ایلش را، کوچ را، نواختن نى چوپانش و همکارى و همیاریشان را دوست دارم.

 یاسوج : قله‏هاى برف‏پوش و آسمان‏بوس دنایش، سى‏سخت، تل خسرو، بازرنگ و مزدک و زیبا را. آبشار شتابانش را، رود بشار آن اژدهاى پیچانش را، دشت روم و دره‏هاى سرسبزش را دوست دارم.

 چشمه بلقیس : آن بهشت کوچک را، رایحه خوش شالیزارهاى چمپایش را، چشمه سیاه آن، شناى قزل‏آلاهاى سیم‏گونش را و عرق جبین کشاورزهاى زحمت‏کشش را دوست دارم.

 دهدشت : نیمه تشنه، ویرانه‏هاى بلاد شاپورش را، آرامگاههاى هفت امامزاده با گنبدهاى گچ و ساروجى‏اش را، آتشکده‏هایش، مسجدها و آب انبارهایش را، دشتهاى بى‏حد و مرز مستعد ولى تشنه‏اش را، خوشه‏هاى زرین گندمزارانش را، مخمل سبز بهارانش را و مردم سخت‏کوش و مهربان و دلیرش را دوست دارم.

 قلعه دختر : رودخانه زمردینش را، خوشه‏هاى پربار چمپایش را، نگاه گرم و ساده و دنیاى مملو از صداقت مردمش را دوست دارم.

 سوق و لنده : رودخانه مارونش، کوههاى سیاه و سفیدش، فرزندان باهوشش، فصل بهار و شقایق زارانش را دوست دارم.

 کوه ماغر : سنگ نبشته‏هایش، تنگه سولک درختان زربین (درخت سرو، ول) زیبایش، مردم پاک و باصفا و زحمت‏کشش را دوست دارم.

 کوه دل‏افروز : دره‏هاى زیباى مهرجان، آجم سبز میر، چربیون، مردم کوچرو مهربان و دلیر و پرتلاشش را دوست دارم.

 گچساران : زرخیز و گنبد سرفرازش را، شعله‏هاى همیشه فروزان رقصان گازش را، دریاى نفتش را، پمپاژها یا آن قلب پرتوانش را، لوله‏هاى نفت یا آن شریانهاى با فشار و شتابانش را، بازوان نیرومند کارگرانش را و مردم خوب و مهربان و ندارش را دوست دارم.

 مارگون و لوداب و نرماب و دشت روم و سپیدار پازنون و بلوط کارون و کت و کتا را دوست دارم.

 سراسر خاک ایران زمین را دوست مى‏دارم…

 آرى، میهنم، ایران زمین را دوست دارم، دوست دارم. دوست دارم.

    تهران – تیرماه ۱۳۷۰

 زن لر (ترجمه فارسى قطعه لرى که سراینده خود ترجمه کرده است.

 اى زن لر، شما چه کار مى‏کنید؟

 همسرم براى کارگرى رفته‏

 صاحبى و یاورى ندارم‏

 به جاى همسرم، گندم درو مى‏کنم‏

 خرمن را خرد مى‏کنم‏

 براى کوبیدن خرمن، الاغها را هى‏هى مى‏کنم تا تند بدوند

 خرمن خرد شده را با شانه مخصوص به هوا پرتاب مى‏کنم تا دانه‏ها از کاه جدا شوند.

 خورهایمان را از گندم پر مى‏کنم‏

 آنها را پشت الاغ بار مى‏کنم‏

 به آسیاب مى‏برم‏

 آرد را غربال مى‏زنم، خیس مى‏کنم‏

 خمیر آن را چونه مى‏کنم‏

 روى طبق چوبى با تیر پهن مى‏کنم‏

 روى تابه با آتش هیزم‏

 یا با آتش تپاله خشک چهارپایان‏

 نانها را یکى یکى، یا دوتا دوتا مرتّب مى‏پزم و برمى‏دارم.

    *

 باز خدمتتان عرض کنم‏

 مرغ را روى تخم‏هایش مى‏خوابانم، تا جوجه شوند

 یک عالم جوجه توى حیاط (حصار چوبى)

 چینه مى‏کنند

 براى بچه‏هایم تخم‏مرغ مى‏پزم‏

 وقتى که مرغ و جوجه‏ها را آب و دانه مى‏دهم‏

 بچه‏هایم لذت مى‏برند.

    *

 روزى دو مرتبه، از چاه یا از رودخانه‏

 مشکها را پر از آب مى‏کنم‏

 آنها را زیر بغل یا به پشت به خانه مى‏آورم‏

    *

 بعد از همه افراد خانواده به خواب مى‏روم‏

 خروس خوانان بیدار مى‏شوم‏

 نماز و دعایم را مى‏خوانم‏

 آتش اجاق را روشن مى‏کنم‏

 به چوپان صبحانه مى‏دهم‏

 شیر گله را مى‏دوشم و صاف مى‏کنم‏

 مى‏پزم و مایه مى‏زنم‏

 آتش اجاق را نمى‏گذارم خاموش شود

 مَشْکِ دوغ را تمیز مى‏کنم‏

 دوغ را آماده مى‏کنم و کشک درست مى‏کنم‏

 همسایه‏ها را صدا مى‏زنم‏

 تا ظرف بیاورند من آن را با دوغ پر کنم.

 کره را مى‏گیرم و گرم مى‏کنم‏

 روغن آن را سرد مى‏کنم‏

 داخل مشک روغن گیاه معطر کاکوتى مى‏ریزم‏

 به جان خودت و به روح پدرم قسم‏

 فقط کمى بر زبان مى‏زنم‏

 به شما حلال باشد بر من حرام اگر طعم آن را

 به درستى بچشم‏

 با آن، قرضها را رد مى‏کنم‏

 براى پیله‏ور کار مى‏کنم‏

 اى اشعه خورشید کمر پیله‏ور را بشکن‏

 این پیله‏ورى که ارزان مى‏خرد و گران مى‏فروشد

 مگر به این سادگى کنار مى‏رود

 او جان به عزرائیل هم نمى‏دهد

 آتش گرفته، مانند زالو به گلویمان چسبیده‏

    *

 باز برایت بگویم برادر عزیزم‏

 شلتوکها را با هاون چوبى مى‏کوبم‏

 موقع برنج کوبى آواز هلى، هلى، هاى مى‏خوانم‏

 به یاد خویشاوندانم شعرهاى زیبا مى‏خوانم‏

 تا شلتوکها را سفید و دانه کنم‏

    *

 شلوار و پیراهن پاره شده را

 مى‏شویم و دوخت و وصله مى‏زنم‏

    *

 خدمت شما عرض کنم‏

 پشمها و موها را شانه مى‏زنم‏

 خامه را جدا و بامى (پشم، مو، مخلوط را جدا درست مى‏کنم)

 آنها را دور ساق و مچ دست مى‏پیچانم‏

 به شکل گلوله درمى‏آورم‏

 بچه‏ام گرسنه است جیغ مى‏زند

 برایش لالایى مى‏خوانم‏

 دوک، دوک، پشم و مو مى‏ریسم‏

    *

 بندهاى ریسیده را به شکل کُرِه درمى‏آورم‏

 آنها را توى آب خیس مى‏کنم، با دوک دوباره تاب مى‏دهم‏

 با گل انار و برگ درخت‏

 بندها را رنگ‏آمیزى مى‏کنم‏

 چه برایت بگویم که چه مى‏کنم‏

 سفره و جاجیم و سر افسار

 قالى، گلیم، خرجین مخصوص آب آوردن‏

 چادر سیاه، خور، جاى آینه‏

 هرچه شما بفرمایید از دوختنى تا بافتنى‏

 همه را درست مى‏کنم‏

    *

 همسرم بدبخت، بى‏خبر است‏

 تمام طول سال در به در است‏

 وقتى که به خانه مى‏آید

 نپرسیده داد مى‏کشد

 آهاى زن از جایت بلند شو، بلندشو، چرا مانند مرد نشسته‏اى‏

    *

 و اما ییلاق و قشلاق‏

 واى، واویلا

 از سرازیرى و سربالاییهاى آن‏

 بچه شیرخوار بر پشتم بسته است‏

 افسار گوساله در دستم‏

 در سردسیر هیزم را با پشت مى‏کشم‏

 در گرمسیر خارهاى خشک جمع‏آورى مى‏کنم‏

 تپاله‏هاى خیس چهارپایان را با دستهایم مشته مى‏کنم‏

 خشک مى‏کنم، براى سوخت زمستان‏

 جمع‏آورى مى‏کنم‏

    *

 خواهرم عزیزم که برایت بگویم‏

 درخت بلوط را تکان مى‏دهم و میوه آن را جمع مى‏کنم‏

 پوست مى‏گیرم و خشک مى‏کنم‏

 با آسیاب دستى خورد و آرد مى‏کنم‏

 خمیر آن را چونه مى‏کنم‏

 از آن نان بلوط (کَلگ) مى‏پزم‏

 تا بچه‏هایم همراه با دوغ بخورند

    *

 تا بچه‏ها، دل پیچه مى‏گیرند.

 و دچار اسهال مى‏شوند

 گیاهان دارویى کوهى را مى‏پزم‏

 و آنها را دوا و درمان مى‏کنم‏

 وقتى که خسته هستم، از روى خستگى‏

 براى بچه‏ام که توى گهواره است لالایى مى‏خوانم‏

 البته آواز هم بلد هستم‏

 کِلْ مى‏زنم و خیلى قشنگ مى‏رقصم‏

    *

 شما پرسیدید وقت زایمان چه کار مى‏کنید؟

 در ده وقتى دکتر نباشد

 دارو و درمان هم نباشد

 هنگام زایمانم رسیده باشد

 پیرزنى به نام گلى جان که قابله (ماما) است نزد من مى‏آید

 براى اینکه مرا «آل» نبرد

 قفلى را مرتب باز و بسته مى‏کند

 سوزن جوال دوز را بین گیسوانم فرو مى‏برد

 خط سیاهى بین ابروهایم مى‏کشد

 ریسمان سیاهى هم دور تا دور رختخوابم مى‏اندازد

 دل و جگر مرغى را بر بالاى درِ خانه مى‏آویزد

 اگر خداوند مرا کمک کند، گلى جان به قول خودش‏

 آن را فرارى دهد

 بچه‏اى سالم به دنیا مى‏آورم‏

    *

 فرمودید اگر زنى صاحب پسر نشود

 من مى‏گویم آخ و دریغ به شانس آن زن‏

 که این همه کار به گردن وى باشد

 و صاحب فرزند پسر نشود

 شش دختر ردیف، ردیف‏

 دور اجاقش نشسته باشند

 هر دم زن گریه مى‏کند

 از اقبال خود گله مى‏کند

 مى‏گوید از دست این مرد بى‏وفا

 واویلا

 حرفهاى او مانند تیغ بوته زول‏

 در قلب من فرو مى‏نشیند

 هر دقیقه بهانه مى‏گیرد

 دعوا مى‏کند و فریاد مى‏زند

 هر جا مى‏نشیند حرف از زن خواستن دارد

 مرتب چاى مى‏خورد و قلیان مى‏کشد

 غر، غر و خرّو پف مى‏کند

 از دست زن چه ساخته مى‏شود

 وقتى بخت او سیاه باشد و شانسش به خواب رفته باشد

 فقط آب توى اجاق مى‏ریزد تا آتش خاموش شود

 کولیها و آهنگرها که به اختلاف آنها پى برده‏اند

 خانه مرد را خراب کرده‏اند

 بیشتر پشم، کشک، روغن را

 عوض داروى سحر و جادو برده‏اند

 تا شاید دل مرد را به رحم آورند

 ولى از بدشانسى مرد که دلش رحیم نشد، هیچ‏

 مریض و ضعیف هم شد

 گردن او به باریکى نى، در نیستان شد

 هر دقیقه مى‏پرد براى لنگه کفش‏

 یا با ضربه چوب، یا هم پرتاب چوبى کوتاه و محکم‏

 همسرش را که بسان درخت سپیدارى‏

 بالا بلند و زیباست کتک کارى و اذیت مى‏کند

 گیسوان طلایى چون کمندش را مانند شلاق‏

 دور مچ دستش مى‏پیچد

 زن مى‏گوید، مرد رویت سیاه باشد

 چه برایت بکنم‏

 حتماً خداوند این چنین خواسته‏

 که فرزند پسر به ما نمى‏دهد

 پس من چه بدى به تو کرده‏ام‏

 مانند ابر بهار، براى تو مى‏بارم‏

 سبز مى‏کنم، برداشت مى‏کنم‏

 در انجام همه کارها شریکت هستم‏

 پس اى دیوانه براى تو دیگر چه کارى انجام بدهم.

 ۱۳۱۵- محرّم‏المکرّمى دیگر

 در یادداشت مالکیت محمد بن محمد بن محمد الشافعى بر نسخه مورخ ۷۱۶ التوضیحات الرشیدیّه جزو مجموعه حاجى کریم (استانبول) به کتابت محمد بن خلیل بن ابراهیم بن عفیف الشروانى الخرم دشتى در مدرسه حکیمیه شنب تبریز (یعنى تأسیسات عصر غازان خان) قید «غرّه محرم المکرّم سنه ثمان و اربعین و سبعمائه» شده است (از روى تصویرى که فاضل محترم عثمان غازى اوزگودنلى برداشته است نقل شد.)

  ۱۳۱۶- چاپ دوم ترجمه انگلیسى تاریخ بخارا

 ریچارد فراى که متخصص پر کار در مباحث ایرانشناسى مربوط به ایران باستان است چون داراى دید گسترده‏اى نسبت به جغرافیاى تاریخى شرق است سالها پیش تاریخ بخاراى نرشخى را به ترجمه انگلیسى درآورد و توسط انتشارات دانشگاه هاروارد چاپ کرد (کیمبریج امریکا، ۱۶۹۵).

 امسال که سفرى به ایران کرد نسخه‏اى از چاپ دوم آن را که به قطع دیگر توسط ناشرى دیگر (Markus Wiener Publishers) در پرینستون امریکا انجام شده است برایم سوغات آورد. باید گفت که علاقه‏مندى او به تسلسل مباحث تاریخى فرهنگى موجب شد که مجموعه تواریخ نیشابور را (فارسى و عربى) هم به صورت عکسى توسط انتشارات Mouton (لاهه هلند) در مجموعه معتبر (Harvard Oriental Series(No.45 در سال ۱۹۶۵ منتشر ساخته است. کتابى هم درباره میراث فرهنگى ایران در ماوراءالنهر دارد که اخیراً به همت اوانس اوانسیان ترجمه و نشر شده است (موقوفات دکتر محمود افشار). فراى از عاشقان تاریخ فرهنگى آن سرزمین است.

  ۱۳۱۷- حضور ایران در جهان باستان‏

 رشته سخنرانیهایى است که به نام خاندان رازى به پشتیبانى مالى بنیاد خانوادگى رازى (موقوفه انوشه و على رازى) و به اهتمام:

 Printup Press and Graphics –

 Jordan Center for Persian Studies and Culture .Samuel M .Dr –

 University of California Irvine ,History Department –

 در دانشگاه شهر ایروین برگزار شد دکتر تورج دریائى برگذارکننده و دکتر ریچارد فراى سخنران آغازکننده آن مجمع بودند. سخنرانیها را به سه عنوان بخش‏بندى کرده‏اند.

 هنر و باستان‏شناسى جهان ایرانى‏

 – على موسوى (موزه لوس‏انجلس) باستانشناسى سالهاى ۲۰۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد.

 – کامیار عبدى (کالج دارتموث): دگرگرى نوعیلامى. عصر ایرانى (جنوب غربى)

 – Carter .E (دانشگاه لوس‏انجلس): فلزهاى شوشى ۱۶۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد.

 – Lerner .J (نیویورک): پیشینگى حضور ایران در قرن نوزدهم.

 دین در امپراطورى ایران‏

 – Schmidt .H (دانشگاه لوس‏انجلس): بعضى مغایرات در مطالعات گاثاى زردشت‏

 – Rose .J (دانشگاه استنفورد): خدایان، پادشاهان و عابدان.

 – Schwartz .M (دانشگاه برکلى): خشترپى کیست. آپولو در کزانتوس.

 – تورج دریایى (دانشگاه ایروین): نام‏گذارى پرس‏پلیس (تخت جمشید).

 تاریخ، نصوص، آثار ایران باستان‏

 – Stopler .M (دانشگاه شیکاگو): طرح گنجینه سندى تخت جمشید: وضع پیشبرد کنونى آن.

 – رحیم شایگان (دانشگاه لوس‏انجلس): قدیم‏ترین روش اسیرگیرى.

 – Mornoy .M (دانشگاه لوس‏انجلس): آیا مى‏توان ایران عصر ساسانى را در تاریخ قدیم قرار داد.

  ۱۳۱۸- طالش / تالش‏

 چند سال بود که از على عبدلى و کارهایش بى‏خبر بودم. بى‏خبرى موجب آن شده بود که تصور مى‏کردم از رضوان شهر به درآمده است. اما معلوم شد در دیار بومى زیباى خود مانده و دکه کتابفروشى را ازین سوى میدان به آن سو برده است، حتماً براى آنکه بزرگتر شده است.

 پرسیدم چه مى‏کنى. گفت کتاب تازه‏اى به نام تاتهاى ایران و قفقاز، تنظیم کرده‏ام و امید دارم ناشرى برایش پیدا کنم. گفتم هر چه بیشتر بتوانى گذشته آن مرز و بوم را بشناسانى براى تاریخ ایرانیان ضرورت دارد. معلوم شد در مدت بى‏خبرى من چند تألیف دیگر انتشار داده است که من فقط اخبار نامه را دیده بودم و آن متنى است درباره وقایع دربند شروان، نوشته‏اى از قرن سیزدهم که خود یک نسخه از آن را در مجموعه کتابخانه ملى اطریش (وین) فهرست کرده‏ام.

 خوشبختانه با کارهاى او آگاهى ما نسبت به تالشان (زبان و فرهنگ و محیط و بخش عشایرى آن) گستردگى گرفته است و به همین مناسبت براى آگاهى علاقه‏مندان به این رشته نام کتابهاى چاپ شده او را مى‏آورم (آنچه براى آن منطقه است).

 فرهنگ تاتى و تالشى، تالشها کیستند، ترانه‏هاى شمال، تاتها و تالشان، نظرى به جامعه عشایرى تالش، تاریخ کادوسها، چهار ساله در زمینه‏هاى تاریخ و جغرافیاى تالش، فرهنگ تطبیقى تالشى و تاتى و آذرى، ادبیات تات و تالش، اخبارنامه، نگاهى به گذشته تالش، تاریخ تالش، خوراکهاى تالشى.

 ۱۳۱۹- یادداشتى از اللهیار صالح‏

 اللهیار صالح رسم داشت که هر روز در دفترى یا تقویمى که دم دستش بود اسامى کسانى را که مى‏دید و گاه شمّه‏اى از مذاکرات آن روز را یادداشت مى‏کرد. روز پنج‏شنبه سوم بهمن ۱۳۴۲ چنین نوشته است:

 «در اولین لحظات بیدارى که به فکر سال گذشته افتادم (صبح سوم بهمن ۱۳۴۱) : در چنگال مأمورین سازمان امنیت و به اصطلاح خودشان «مهمان» آنها بودم در باشگاه سازمان نزدیک قلهک ابتداى خیابانى که به داودیه مى‏رود. به من الهام شد که باید بکلى از خیال کناره‏گیرى صرف‏نظر کنم و بار دیگر جداً بکوشم تا به جبهه ملى روح تازه‏اى بدمد و نهضت ملّى ایران این دفعه به جاى شعار «استقرار حکومت قانونى» در راه آزادى از دیکتاتورى قدم بردارد. ان‏شاءالله تعالى.

  ۱۳۲۰- واژه فرنگى بطور سبیل‏

 از کنار گردشگاه قیطریه مى‏گذشتم. چشمم افتاد به لوحه‏هاى حلبى متعدد شهردارى براى اینکه صاحبان وسائل نقلیه با پرداخت پول کجا مى‏توانند توقف کنند تا جریمه نشوند. بر روى این لوحه‏ها این طور نوشته‏اند:

 زون الف‏

 سیستم پیام کوتاه (SMS)

 کارت پلاک‏

  منى که بى‏خبر از عالم توسعه و فن و ترقّى هستم متوجّه شدم که چهار واژه فرنگى درین لوحه هست. اکنون مصداق دو واژه کارت و پلاک به جهات مختلف و ضروریّات روزمره زندگى براى باسواد و بیسواد و اغلب آدمهاى امروزى مشخص و شاید مفهوم است نسبت به دو تاى دیگر با خود گفتم من که نمى‏دانم ولى آیا همه رانندگان وسایل نقلیه بر مفهوم «سیستم پیام کوتاه» (SMS) آگاهند و آیا آنان جملگى مى‏دانند که Zone یعنى منطقه، ناحیه، محله، محدوده و چند کلمه مصطلح دیگر. آیا شهردارى و دستگاه «پارک‏بانى» آن نمى‏توانست با یکى از فرهنگستانیها مشورت کند و به جاى «زون» یک اصطلاح مناسب اختیار کند و «زون» را وارد تکلم ایرانیان نکند. البته شهردارى در مورد پارک کلمه بوستان را مى‏نویسد.

 احتمالاً هیچ یک از اعضاى فرهنگستان گذرشان کنار این لوحه‏ها که در سراسر خیابانها و جاهاى پر آمدورفت نصب است نیفتاده است، ورنه آنها خود را موظف به تذکر مى‏دانستند و این تذکر را فرهنگستان به شهردارى مى‏دادند.

 ۱۳۲۱- دیدن جمال فتحعلى شاه‏

 درباره سفرى که فتحعلى شاه به سال ۱۲۴۵ از راه شیراز به خوزستان مى‏رفت پسرش محمود میرزا در سفرنامه عهد حسام نوشته است:

 «ده زن بهبهانى مَهر خود را به شوهر حلال کردند که اذنى داده شود به آنها که رفته جمال پادشاهى را زیارت نمایند.» (ورق ۴۲ ب).

  ۱۳۲۲- درگذشت احمد شهیدى‏

 نام او را از زمانى که مجله اطلاعات هفتگى شروع شد (شصت و هفت سال پیش) و سردبیر آن بود مى‏شناختم. اما نخستین بار نزدیک به چهل سال پیش در خانه شادروان على دشتى او را دیدم. دشتى مرا به او معرّفى کرد و چون نام راهنماى کتاب را شنید به من گفت پیش از آن هم مقاله‏هاى شما را در مجله اطلاعات ماهانه دیده بودم. من هم نام او را مکرر از زبان زین‏العابدین مؤتمن شنیده بودم و مى‏دانستم از زمانى که مؤتمن آشیانه عقاب را توسط بنگاه افشارى چاپ مى‏کرد با شهیدى دمخور شده بود. زیرا شهیدى هم ترجمه چند داستان توسط آن بنگاه چاپ کرده بود. پس از آن دیدار سه چهار بار دیگر هم در خانه دشتى ایشان را دیدم. همیشه و در همه حال آرام صحبت مى‏کرد. کم مى‏گفت و در گفتن همیشه تأمل داشت. یعنى بر روى کلام خود مکث مى‏کرد تا سنجیده حرف بزند. مطلبى عجولانه از دهانش بیرون نمى‏آمد.

 خوش قلم بود. هرگونه گزارشى را روان مى‏نوشت از تفسیر سیاسى تا پاورقى‏نویسى. چون سالهاى دراز از نوشته‏هاى روزنامه‏هاى فرانسوى ترجمه کرده بود آشنایى خوبى به این گونه نوشته‏ها داشت.

 بعد از سال ۱۳۵۷ بیشتر او را در خانه ابوالقاسم انجوى مى‏دیدم که رابطه دوستى آنها مربوط مى‏شد به ایامى که انجوى با دشتى حشرونشر کامل پیدا کرده بود و انجوى با شهیدى هم‏افق شده بود. البته سالى دو سه بار آمدوشد شخصى با او داشتم و به منزل یک‏دیگر مى‏رفتیم. دو سه بار هم على ده‏باشى را با خود به خانه آن مرحوم بردم تا بلکه شهیدى نوشته‏هاى خود را براى چاپ به دهباشى بدهد. البته یک مقاله مفصلى که مربوط مى‏شد به جریان چاپ مقاله معروف خودش در روز ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ روزنامه اطلاعات براى درج به بخارا داد. ولى دنباله آن را نگرفت و از دادن نوشته‏هاى خاطراتى که درباره افرادى مانند نصرالله فلسفى و عباس اقبال و اقران آنها نوشته بود امساک کرد و نداد.

 یکى دو بار هم با فرید قاسمى به خانه‏اش رفتیم که باز دلم مى‏خواست سوابق زندگى مطبوعاتى خود را در اختیار این مورّخ حق‏شناس تاریخ مطبوعات ایران بگذارد. باز هم امساک کرد و تن در نداد. تمام این تصمیمات که اختیار مى‏کرد ناشى از آن بود که ترسناک بود. دل و جرأت نویسندگى را از دست داده بود و در زندگى آرامى زندگى خردمندانه را پذیرفته بود. امیدست فرزندان ایشان مجموعه نوشته‏هاى مرحوم شهیدى درین زمینه‏ها را به چاپ برسانند.

 خاطره دیگرى که دارم این بود که حدود سال ۱۳۷۰ به من گفت مى‏خواهم سرنوشتى براى کتابخانه و یادداشتهاى خود معین کنم. از من پرسید چه کنم. ضمن صحبتها که میانمان گذشت این نتیجه را گرفت که با مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامى وارد مذاکره شود. دو جلسه درین زمینه با آقاى کاظم موسوى بجنوردى ملاقات کرد ولى تصمیمى نگرفت.

  ۱۳۲۳- یادگارهایى از سانسور

 آقاى اقبال حکیمیون در کتابى به نام سازمانهاى اطلاعاتى و امنیتى ایران تا پایان دوره رضاشاه (تهران، ۱۳۸۶) درباره نوع سانسورهاى مطبوعاتى آن دوره قضیه «حسن به داده بده وز جبین گره بگشاى» (حافظ) را که به جاى «رضا به داده بده وز جبین گره بگشاى» چاپ شده بود از نوشته پدر من نقل کرده است.

 قضیه‏اى هم در مورد مقاله سید حسن تقى‏زاده وکیل مجلس دوره پنجم مندرج در شماره اول مجله آینده (تیر ۱۳۰۴) پیش آمده بود که چون به آن در ترجمه سیاست اروپا در ایران اشاره شده است یادکردش را مناسب مى‏داند. تقى‏زاده در آن مقاله چند بار نکته‏هاى درباره بلاى وافورکشى نوشته و متذکر شده بود که یکى از ارکان اصلاح مملکت از میان بردن این اعتیاد است. مقاله عیناً چاپ مى‏شود ولى چون صحافى مى‏کنند و به دفتر مجله مى‏آورند دیده مى‏شود که روى کلمات وافور را در همه شماره‏هاى مجله به وسیله تخته سربى چاپخانه‏اى سیاه کرده‏اند. مجله در مطبعه مجلس شوراى ملى چاپ شده بود که زیر نظر ارباب کیخسرو شاهرخ اداره مى‏شد. پدرم گفت بدواً به مطبعه مراجعه کردم که چرا کلمات را این طور سیاه کرده‏اید. مدیر مطبعه مى‏گوید دستور مأمور تأمینات است که پس از چاپ شدن اجازه ترخیص ندادند و گفتند باید ابتدا روى این کلمات را سیاه کرد. سپس صحافى کنید.

 پس شکایت پیش رئیس اداره نظمیه سرتیپ محمود درگاهى برده مى‏شود. ایشان مى‏گوید مصالح مملکت چنین اقتضاء مى‏کند. در جواب او گفته مى‏شود این مقاله را یک وکیل مبرز مجلس و اهل کتاب و دانش نوشته است. درگاهى مى‏گوید ملاک ما تشخیص مأمور ماست. پدرم پاسخ مى‏دهد شما یک مأمورى را بگذارید که اگر به اندازه تقى‏زاده سواد ندارد لااقل دیپلمه باشد که مفاهیم مقاله‏ها را درک کند. درگاهى مى‏گوید تشخیص مأمورى که سوادش عادى و مطابق اطلاعات عوام جامعه باشد براى ما درست مى‏باشد. اوست که نبض مردم عوام را در دست دارد و خوب مى‏فهمد چه باید نشر شود و چه نباید.

  ۱۳۲۴- منطق ارتباط جاذبه‏ها

 نامى است غیرمعهود براى مجله‏اى با توضیح «مروج گردشگرى» Communication Between Attractions The Logic of با کاغذ کاملاً اعلى، جلد مرغوب، تصاویر دیدنى، آرایشهاى ظریف گرافیستى و رنگهاى چشمگیر. بخت یارى کرد که در مهمانسراى اردکان شماره دومش (دى ۱۳۸۶) را دیدم ولى نتوانستم دریابم منظور از «ویژه‏نامه بصیرت جوانان» (زیر نام مجله) و عنوان مقاله «هیاهوى بسیار خروجى اندک» چه مى‏باید باشد.

  ۱۳۲۵- نسخه‏هاى خطى در کتابخانه‏هاى عمومى متعلق به کیست‏

 نسخه‏هاى خطى که در کتابخانه‏هاى مملکت نگاه‏دارى مى‏شود به دو راه گردآورى شده‏اند. یا وقفى و بخششى است یا خریدارى شده از اعتبارات دولتى. بنابراین همه آنها متعلق به عموم یعنى ملت است ولاغیر. آنچه وقفى و بخششى است طبعاً از سوى واگذارندگان براى مطالعه و استفاده عموم وقف یا بخشش شده است. آنچه خریدارى است همه از محل مالیات پرداخته شده توسط مردم یا عواید دیگر ملى بوده است و در طول زمان براى استفاده مردم خریده شده است.

 در سنوات اخیر گرفت و گیر عجیبى نسبت به ملاحظه، مطالعه، عکس‏بردارى، رونویسى آنها به چشم همچشمى در همه کتابخانه‏ها معمول شده است و این روش مغایر نیّت واقفان یا منظور کتابخانه‏دارى با اسلوب است. توضیح آنکه عملاً به هر کس که مراجعه مى‏کند تا بتوانند نوعى جواب ردّ داده مى‏شود. از قبیل اینکه بیت‏المال است. خودمان مى‏خواهیم چاپ کنیم. چون نفیس است دیدنى نیست. ما مأمور حفظ آنها هستیم. حتى گاهى مى‏گویند آن نسخه در دسترس نیست. با این گونه عناوین بهتر بگویم مراجعه کننده را «سنگ قلاب» و از سر باز مى‏کنند.

 دیدم کتابخانه گلستان (سلطنتى ناصرالدین شاهى) چند سال پیش قراردادى با فاضلى ایرانى بسته تا عکس نسخه‏اى را در اختیارش گذاشته‏اند. اگرچه بهاى فیلم و عکس را طبعاً گرفته‏اند در آن قرارداد او را متعهد کرده‏اند که اگر چاپ بکند باید فلان درصد از بهاى روى جلد را به آنها بدهد آن هم براى نسخه‏اى که طبق ضوابط قانونى ناشى از تغییر سلطنت استبدادى از تعلق به سلسله‏اى به بیوتات مملکتى (زیر نظر وزارت مالیه) درآمده یعنى مال ملت شده است.

 امضاکننده آن قرارداد اگر بنشیند و کتاب را استنساخ و تصحیح کند و حتى توسط یکى از مؤسسات نشر دولتى به چاپ برساند مگر چند درصد به عنوان حق‏التألیف مى‏گیرد که معادل یا بیش از آن را به کتابخانه بپردازد. این گونه ضوابط من‏درآوردى و خلاف مصالح پژوهشى و علمى مملکت است. نه خدا را خوش مى‏آید نه آنکه موافقت دارد با عوالم دانش‏دوستى و ضرورت تشویق فضلا به پژوهش و کوشش در راه حفظ مواریث گذشته. البته حفاظت نسخه‏هاى خطى امرى حتمى براى استفاده عموم و نشر علوم است نه وسیله حبس شدن کتابها در انبارها یا مستمسک ایجاد درآمدى مختصر در قبال وجوهى که از قبل بودجه عمومى على‏القاعده دارند. حفاظت نسخه و نشر آن مباینتى با هم ندارد. کتابخانه‏هاى عمومى باید مشوق باشند و به آسانى هرچه تمامتر با دریافت فقط هزینه معقول عکس بدهند تا این ذخائر گذشته حتى اگر منحصر به فرد باشد به دسترس شیفتگان هفت اقلیم برسد. مگر کتابخانه ملى وین اجازه نشر نسخه یگانه و بى بدیل الابنیه را نداده است یا چستربیتى اجازه نشر قرآن خط ابن بواب را. براى نهادن چه سنگ و چه زر. نمى‏دانیم این گونه مشکلات فرهنگى را به چه مرجعى باید عنوان کرد. اگر مى‏دانستم به کجا باید شکوه برد این یادداشت خطاب به آن دستگاه نوشته شده بود.

 ۱۳۲۶- سابقه نقل مندرجات بى ذکر مأخذ

 تقى‏زاده در روزنامه کاوه شماره ۹ سال ۲ (مورخ اکتوبر ۱۹۲۱ نوشته است:

 مسامحه در رعایت حق تألیف – از قرارى که اخیراً مکرراً دیده شد بعضى از جراید ایران مقالات روزنامه کاوه را اقتباس و در صفحات خودشان درج مى‏کنند بدون آنکه با صراحت لازم به مأخذ مقاله اشاره بکنند و فقط بعضى از آنها در آخر مقاله به خط ریزى یک لفظ «کاوه» مى‏گذارند که مانند امضاى نویسنده مقاله به نظر مى‏آید. حاجت به توضیح نیست که این فقره، مسامحه و بلکه هتکى است در حق تألیف که از حقوق مسلمه انسانى است.

 این مقالات که در تصنیف آنها زحمت زیاد کشیده مى‏شود مانند کتبى است که نویسندگان آنها حق مالکیت معنوى بدانها دارند و این گونه نقل و اقتباس مقالات حکم غصب دارد. باید در صورت نقل یکى از مقالات کاوه نقل‏کننده – اگر رعایت حق و درستکارى بنماید – در اول مقاله به خط جلى تصریح بکند بر این که آن مقاله از کاوه نقل شده بدین عبارت: «نقل از روزنامه کاوه منطبعه برلین – شماره…. مورخه… سنه…» ورنه به حق نویسنده اصلى تخطى شده، فمن بدّله بعد ماسمعه فانّما اثمه على الذین ببدلونه.

 علاوه بر این نقل بدون تصریح به مأخذ، بعضى از جراید ایران در موقع نقل مقالات کاوه تغییراتى هم در متن آنها داده و تحریف و تبدیل کرده بعضى جاها حذف و بعضى مواقع الحاق مى‏کنند. این فقره حتى از مسامحه اول هم بدتر است.

 امیدواریم ارباب جراید و نشریات ایران بعد از این محض حفظ حقوق خود و رعایت نظم و قانون که خود نیز از آن باید بهره‏مند شوند از این عمل مکروه اجتناب نمایند.

  ۱۳۲۷- نامه درباره نسخه‏هاى مهم براى حافظه جهانى‏

 کمیته ملّى حافظه جهانى – چون توفیق آن ندارم که حضوراً نظر خود را در مورد دو نسخه قابل طرح در مجمع و سپس براى ارسال به یونسکو گفته باشم این چند سطر را تصدیع مى‏دهد:

 تهیّه معرفى نامه براى نسخه‏هاى مسالک و ممالک (موزه ایران باستان) و ذخیره خوارزمشاهى (نسخه کتابخانه مرکزى) البته دور از صواب نبوده است ولى چون پس از آن معرّفى سفینه تبریز (کتابخانه مجلس) و اسناد وقفى آستان قدس رضوى رسید و این چهار مورد پیشى گرفته است بر سایر نسخه‏ها، اینک بنده سفینه تبریز را برتر و مهمتر از همه مى‏داند و براى مورد دوم انتظار داشتم وندیداد عصر صفوى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران مورد نظر قرار مى‏گرفت ازین لحاظ که احتمال دارد هنوز نسخه‏اى از میراث مکتوب به خط پهلوى در جزو حافظه جهانى ثبت و معرفى نشده باشد. در مورد معرفى وندیداد خانم دکتر ژاله آموزگار و خانم کتایون مزداپور بهترین کسانند که صلاحیت تهیه معرفى نامه دارند.   ایرج افشار

  ۱۳۲۸ – ابتکار دریایى براى دعوتنامه نامزدى‏

 تورج دریایى براى مراسم نامزدى ازدواج دو کارت پستال قدیمى یکى مردانه و یکى زنانه را انتخاب و از دوستان خود تقاضاى شرکت کرده بود. عکس آن دو کارت را که گویاى ذوق ایران‏دوستانه او و با گوست چاپ مى‏شود تا شرکتى درین مراسم شده باشد.

  ۱۳۲۹- عکسى از تالار کمال‏الملک‏

 دوست بزرگوار فاضل دکتر پرویز پرویزفر این قطعه عکس را براى چاپ مرحمت کرده‏اند. این عکس نشان دهنده بازدید جمعى از اروپائیان از تالار نقاشیهاى کمال‏الملک است.

 ۱۳۳۰- احساسات وطنى‏

 این قطعه شعر را هم دکتر پرویزفر از میان اوراق قدیمى خود مرحمت کردند. نکته مهم این است که شاعر ایرانى از مضمون اشعار شاعر بلژیکى امیل ورهائرن .E) (Verhaeren استفاده برده و در «ژنو» آن را سروده است.

 «احساسات و تمنیّات یا عقاید و خیالات یکتن ایرانى که سالها از وطن دور و بکلى مهجور افتاده بود:

 ننشاند به غیر آب وطن‏

آتش قلب سوزناک مرا

 چون دهم جان بدان هوا باشد

که به ایران برند خاک مرا

    –

 اى وطن جان من فداى تو باد

چو مرا ملک و مال مفقود است‏

 غیر جان در بساط چیزى نیست‏

غایت جود، بذل موجود است‏

    –

 اى وطن گرچه سخت بدبختى‏

غیر عشقت مباد در رگ و پوست‏

 بیشتر خواهمت شوى بدبخت‏

تا ترا پیشتر بدارم دوست‏

    –

 عاشقان وطن به هر جایى‏

از دگر مردمان پدیدارند

 خطرى گر رسد بر استقلال‏

دفع آن را به جان خریدارند

    –

 روح عاشق که تا ابد زنده است‏

چه غم ار جسم او شود ویران‏

 به سر تربتش اگر گذرى‏

بشنوى بانگ زنده باد ایران‏

    –

 اى وطن آرزوى ما آن است‏

کز هر آسیب در امان باشى‏

 دوستانت کجا توان بینند

که تو در دست دشمنان باشى‏

    –

 در بر آگهان، بدون وطن‏

زندگى بتر از ممات بود

 و آن که جانش کند فداى وطن‏

ابدالد هر در حیات بود

    –

 هر که را عقل و دین و همت هست‏

وطنش را مقدّس انگارد

 گهِ حاجت دفاع و حفظش را

یکى از واجبات بشمارد

    –

 وطنش را هر آنکه حرمت داشت‏

لایق شأن و احترام بود

 وآنکه حبّ وطن نداشت به دل‏

نطفه‏اش از ازل حرام بود

    –

 پاس ناموس مهربان مادر

فرض فرزند با فطن باشد

 و آن که پاک است طینتش داند

مادر ثانوى وطن باشد

    –

 اى وطن گرچه غایبم ز برت‏

روز و شب حاضرى تو در بر من‏

 غیر عشقت به دل مباد مرا

جز خیالت مباد بر سر من‏

    –

 اى وطن گرچه دورم از بر تو

به تو نزدیکتر ز هر نَفَسم‏

 نتوانم بیایمت در پیش‏

همچو پندار در ژِنِو حبسم‏

    رباعیّه وطنیّه‏

 اى هموطنان مى به من مست دهید

زان باده «اتفاق» گر هست دهید

 از دایره نفاق ما را بکشید

در حفظ وطن به همدگر دست دهید

  ۱۳۳۱- هفت کشور

 در سال ۱۳۸۵ با همکارى مهران افشارى – متن دوست گرامى – داستان‏واره‏اى آمیخته به اخلاق و جغرافیاى خیالى را از روى دو نسخه ناقص (مخصوصاً از اول و آخر) که به دست آمده بود به لطف انتشارات فرهنگ منش چشمه با نامى که به حدس و گمان بدان داده شد – هفت کشور و سفرهاى ابن تراب – به چاپ رساندیم و با همه جستجوها نشان دیگرى از آن نیافته بودیم.

 خوشبختانه پس از یک سال فاضلى شریف و ارجمند – محمد شریفى – از راه مهر با تلفن مرا آگاه فرمود که ازین متن ادبى در جلد پنجم تاریخ ادبیات فارسى در ایران تألیف مرحوم دکتر ذبیح‏الله صفا (قسمت سوم از بخش پنجم چاپ ۱۳) براساس فهرست نسخه‏هاى خطى کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى که مرحوم محمد تقى دانش‏پژوه تألیف کرده (۱۳۳۹) یاد شده است. بسیار موجب شادى شد.

 شوق‏زده مهران افشارى را از ماجرا خبر کردم. هم او و هم من آن دو مرجع را دیدیم و معلوم شد نسخه‏اى کامل و مصرحاً با نام و نشان از آن هست. دانش‏پژوه در معرفى خود از وجود نسخه‏هاى دیگر هم مطلع شده بود. همه نسخه‏هاى کامل با نام هفت کشور است که مؤلف در خطبه آن را چنان نام گذارده است. خوشبختانه ما همان نام را به قرائن بر متن ناقص که در دست داشتیم ولى از عنوان عارى است نهاده بودیم.

 احمد منزوى براساس آنکه دانش‏پژوه متن را «تاریخ» برشمرده این داستان‏واره را در آن مجلّدى از فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى خود آورده است که به جغرافیا و تاریخ اختصاص دارد. ما چون در مجلّد مربوط به «افسانه» پى آن بودیم بى‏خبر و محروم ماندیم ازین که بتوانیم بدان نسخه دست بیابیم. کتاب اگرچه در زمینه مطالب اخلاقى و گردش در هفت کشور خیالى است ولى ذکر آن در قلمرو حکایات عوامانه بیشتر مناسب مى‏بود زیرا خود مؤلف در دیباچه رسم خود را بر آن نهاده که «عام فریب‏تر باشد از جمیع تواریخ». بودن لفظ تواریخ موجب شده است که آن را در شمار کتابهاى تاریخ قلمداد کرده‏اند و ذهن دیر درک ما در فهرست تواریخ پى آن نرفته و به دنبال قصه‏هاى عوامانه بوده است. به هر تقدیر چون متن ناقص دستیاب را مفید مى‏دانستیم به چاپ رساندیم و بر گفته ادوارد براون رفتیم که به محمد قزوینى نصیحت کرده بود کار و تحقیق را به مرحله مفیدى خودتان که مى‏رسد به چاپ برسانید زیرا گاه انتظار اکمال و اتمام آن را نمى‏توان داشت. بعدها دیگران آن نقائص و معایب را برطرف مى‏کنند.

 در مورد هفت کشور همان حکمت براون رهنما بود و این طور بخت‏یارى کرد که جناب شریفى ما را از موجود بودن نسخه کامل آن آگاه سازد.

 مؤلف هفت کشور بنا بر دیباچه متن فخرى (فخر) بن امیر هروى است که در زمان شاه اسمعیل بن حیدر (….) مى‏زیست و ترجمه‏اى از مجالس النفائس امیر علیشیرنوایى کرده که به همت على اصغر حکمت چاپ شده. این هفت کشور را به نام پادشاه مذکور کرده و درین باره سروده است «منم فخرى از جان ثناخوان او» و طبعاً به همین مناسبت در فهرست سپهسالار او را شیعى دانسته‏اند. این کتاب در مدت سه سال تألیف شده و مؤلفش در بیتى گفته است:

 خیال اندرین نسخه کردم سه سال‏

که فارغ نبودم دمى زین خیال‏

 این بیت میان یکصد و هجده بیتى است که میان دیباچه گنجانیده شده است.

 نسخ این تألیف که با نام هفت کشور در فهرستها آمده به اجمال چنین است.

 ۱. مجموعه دانشکده ادبیات که در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران است به شمار ج‏۳۳ و خط نستعلیق که ورق آخر تکمیلى است و در آن کتابت ۱۰۸۵ یاد شده است (فهرست ادبیات سال ۱۳۳۹، ص ۵۲۲ – ۵۲۴).

 ۲. مدرسه عالى سپهسالار شماره ۵۸۰۶ سده یازدهم و داراى افتادگى از پایان (فهرست آنجا سال ۱۳۵۶، جلد ۵ ص ۷۶۲ – ۷۶۴).

 ۳. انستیتوى نسخه‏هاى شرقى فرهنگستان علوم ازبکستان مورخ ۱۱۷۹ شماره ۸۳۰۰ مورخ ۱۱۷۹ (فهرست آنجا جلد سوم سال ۱۹۵۵، ص ۱۱۲).

 ۴. انستیتوى نسخه‏هاى شرقى فرهنگستان علوم ازبکستان مورخ ۱۲۴۴، شماره ۳۸۰۲/۱ (فهرست آنجا جلد سوم سال ۱۹۵۵، ص ۱۱۳).

 ۵. کتابخانه دیوان هند (لندن). مورخ ۱۱۴۱ (فهرست آنجا تألیف هرمان انه ص‏۱۲۰۷ – ۱۲۰۸). خود کنار آن که زمانى دور خوانده بودم یادداشت کرده بودم براى یأجوج مأجوج مفید است.

 ۶. کتابخانه بریتانیا به شماره ۱۹۶۳ .or (فهرست آنجا جلد ۳: ۱۰۳۹، بخش کمى از آن است بدون نام مؤلف.

 ۱۳۳۲ – آفرین‏نامه (پیشکش به دکتر محمدامین ریاحى)

 چند سال پیش، دوستانى چند که سپاس‏گویى به مقام بلند پژوهشى، ادبى و فرهنگى دکتر محمدامین ریاحى را تکلیف مى‏دانستند از دکتر محمدرضا شفیعى کدکنى و این پُر تقصیر خواستند مجموعه‏اى از مقالات مرتبط با زمینه‏هاى فکرى و ذوقى آن بزرگوار گردآید و به‏چاپ برسد تا همچون «ران ملخى» به یادگار پیشکش به آن دوست دیرین و ادب‏شناس بشود. پس در نامه‏اى از یاران، دوستداران و شاگردان جناب ریاحى و بعضى از پژوهشگران قلمرو ایرانشناسى خواستار شدیم که مقاله بفرستند.

 نام این مجموعه از میان عناوین متون پیشینه زبان فارسى برگزیده شد تا گویاى ژرفایى احترام جامعه فرهنگى ایران نسبت به خدمات دکتر ریاحى و نمودار دلبستگى همگى به ادب کهن این سرزمین باشد، و آن «آفرین‏نامه» است.

 مدتى نزدیک به دو سال به گردآورى مقالات گذشت. هرچه مى‏رسید که در خور مى‏بود به تدریج به دست دوست فاضل آقاى نادر مطّلبى کاشانى گذاشته مى‏شد و ایشان به ترتیب زمان رسیدن مقاله آنها را به حروف‏چین مى‏سپرد.

 چون چندى است که تعداد مقاله‏ها نزدیک به صد رسیده است و نویسندگان مقاله‏ها به حق بى‏تابى خاص در انتشار آن نشان مى‏دهند و براى آنکه مراتب احترام و ارادتشان به آگاهى جناب ریاحى برسد تصمیم بر آن شد که مجلّد اول حاوى چهل مقاله مى‏باشد هرچه زودتر به همّت قابل تقدیر ناشر دلسوز – طهورى – که از پاسداران ادب فارسى است در سال کنونى انتشار بیابد و بیش ازین دیرى و درازى کار دامنه نگیرد و بر شرمندگى افزوده نشود. پس ناگزیر مقاله‏ها به ترتیب تاریخ رسیدن آنها انتشار خواهد یافت نه ترتیبى دیگر.

 توضیح این طرفه هم ضرورى است که آداب تقدیم کردن این‏گونه ارمغان‏هاى ادبى چنان حکم مى‏کرد که مجموعه ناگهان به دست گیرنده آن برسد تا حقیقهً صورت تحفه‏اى نادانسته داشته باشد و بى‏خبر از دوستى به دوستى برسد. ولى در ایران اغلب نویسندگان مقاله‏ها، پیشاپیش «مُهدى الیه» را از نوشته خود آگاه مى‏سازند و مدتى است که جناب ریاحى به همین شیوه‏ها از گردآمدن چنین مجموعه‏اى اطلاع حاصل فرموده است. پس شفیعى کدکنى و من و کاشانى با شرمندگى ازیشان عذرخواه زشتى دیرشدگى انتشار و کوتاهى‏هاى پیش آمده هستیم. چون خوانندگان این یادداشت، دلبند خواهند بود که چه مقاله‏ها و از چه کسانى در سراسر این مجموعه خواهد بود فهرست آنها (به ترتیب الفبایى نام نویسندگان) درین یادداشت به آگاهى دوستداران رسانیده مى‏شود.

    فهرست مقالات‏

 ۱. آریان، قمر (دکتر): علیرضا عبّاسى‏

 ۲. آل‏داود، سیّد على: «احمدا» در ادب فارسى‏

 ۳. آموزگار، ژاله (دکتر): استدلال مزدیسنایى در برابر «نیست‏خداگویان» ترجمه فصل پنج و شش کتاب شکند گُمانیک وزار

 ۴. آیدنلو، سجاد (ارومیه): پر تقلیدترین بیت فردوسى در منظومه‏هاى پهلوانى پس از شاهنامه‏

 ۵. ابوالقاسمى، محسن (دکتر): یسن ۴۶

 ۶. احمدى گیوى، حسن (دکتر): ویژگى ترکیب زبان فارسى‏

 ۷. اداره‏چى گیلانى، احمد (رشت): گزینه قطران تبریزى و بیتهایى بازیافته از او

 ۸. ادیب برومند، ع.: تاریخچه مینیاتور و مکتب تهران‏

 ۹. اذکائى، پرویز (همدان): خواجه یوسف همدانى‏

 ۱۰. استعلامى، محمد (دکتر) (تورنتو): نقد هجویرى بر کار صوفیان‏

 ۱۱. اسلامى‏ندوشن، محمدعلى (دکتر): زبان فارسى افزون‏تر از یک زبان‏

 ۱۲. اشراقى، احسان (دکتر): توصیف بازار و اصناف قزوین در نامه هفتاد ذرعى شاه تهماسب به‏سلطان سلیم عثمانى‏

 ۱۳. افشار، ایرج: شاگردان مهاجر مدرسه آمریکائى در مدرسه علمیه حیات جاوید و رفتار رشدیه‏

 ۱۴. افشارى، مهران: خرقه مرقّع‏

 ۱۵. اقتدارى، احمد: دانش دریایى جغرافیایى فردوسى درست است!

 ۱۶. امیدسالار، محمود (دکتر) (کالیفرنیا): نکاتى در باب مقدمه داستان اشکانیان در شاهنامه‏

 ۱۷. انزابى‏نژاد، رضا (دکتر): چیستى و چرایى شعریّت نثرهاى عرفانى‏

 ۱۸. انوار، عبداللّه: جهت در منطق‏

 ۱۹. انورى، حسن (دکتر): تجربه‏هاى من در فرهنگ‏نویسى‏

 ۲۰. باستانى پاریزى، محمدابراهیم (دکتر): مرثیه مرسیه‏

 ۲۱. برجیان، حبیب (دکتر): ایرستان‏

 ۲۲. بیات، کاوه: مدرسه اتحاد ایرانیان باکو در دفاع از ایرانیت‏

  ۲۳. بیانى، شیرین (دکتر): برهان‏الدین محقّق ترمذى «بینشمند راستین» و معلّم مولانا جلال‏الدین‏

 ۲۴. پارسى نژاد، ایرج (دکتر) (لس آنجلس): بهار: منتقد ادبى‏

 ۲۵. پرهام، سیروس: دژ نبشت سارویه‏

 ۲۶. پورجوادى، نصراللَّه (دکتر): رابطه عطّار با خواجه یوسف همدانى و مبارکشاه مرورودى‏

 ۲۷. پورنعمت رودسرى، منیژه: پژوهشى درباره زندگى، سخنان و اندیشه‏هاى حاتم اصم‏

 ۲۸. جعفرى‏مذهب، محسن (دکتر): ابن بطوطه و سربداران‏

 ۲۹. جهانگرد، فرانک: شاه بن شجاع کرمانى: احوال و سخنان او

 ۳۰. جیحونى، مصطفى (اصفهان): شاهنامه‏

 ۳۱. حاکمى، اسماعیل (دکتر): تصویر هفت کشور در متون ادب فارسى‏

 ۳۲. خالقى‏مطلق، جلال (دکتر) (هامبورگ): راه‏یافتن یک گشتگى زشت در چاپ‏هاى شاهنامه‏

 ۳۳. خدیش، پگاه: شرح احوال و اقوال شقیق بلخى‏

 ۳۴. خوانسارى، محمد (دکتر): برداشتى نو از داستان آفرینش آدم در «مرصادالعباد»

 ۳۵. داودى‏مقدم، فریده: ابلیس‏

 ۳۶. دبیرسیاقى، سیّدمحمد (دکتر): میرزا صالح خان آصف‏الدوله تبریزى باغمیشه‏اى‏

 ۳۷. دریاگشت، محمدرسول: اولین شهردار تهران در سال ۱۳۲۵قمرى‏

 ۳۸. دریایى، تورج (دکتر) (لس آنجلس): مباحثات روشنفکرانه میان زرتشتیان و مسلمانان در قرون دوم و سوم هجرى‏

 ۳۹. دوستخواه، جلیل (دکتر) (استرالیا): شاهنامه پُشتوانه فرهنگ ایرانى و شناسنامه ایرانیان‏

 ۴۰. دولت‏آبادى، دکتر هوشنگ: نگاهى به روزگار شهریارى جمشید، ضحاک و فریدون‏

 ۴۱. دهقانى، محمد (دکتر): بابى از این کتاب نگارین «در سر داشتن» و چند نکته دیگر در گلستان‏

 ۴۲. ذوالفقارى، حسن (دکتر): ملک خورشید و دختر شاه بنارس، سراینده‏اى ناشناس‏

 ۴۳. رادمهر، فریدالدین: حارث بن اسد محاسبى‏

 ۴۴. رضازاده لنگرودى، رضا (دکتر): جنبشهاى بخارا در عصر ابومسلم خراسانى‏

 ۴۵. رضا، عنایت‏اللَّه (دکتر): تاریخ و تاریخ‏نگارى‏

 ۴۶. روح‏بخشان، ع. (مترجم): اولین ترجمه یک منظومه فارسى به فرانسه، نوشته فرانسیس ریشارد

 ۴۷. رودگر، قنبرعلى: گذرى بر زندگى و اشعار ایرج میرزا

 ۴۸. روشنى‏زعفرانلو، قدرت‏اللَّه: اولین مدرسه جدید در اسفراین‏

 ۴۹. سبحانى، توفیق ه’ . (دکتر) (مترجم): گلشن‏راز شیخ محمود شبسترى، نوشته عبدالباقى گولپینارلى‏

 ۵۰. ستوده، منوچهر (دکتر): حدود ختن – تاجیکان چین‏

 ۵۱. سجادى، سیدصادق (دکتر): وقایع عصر شاه شجاع مظفرى در کتاب مناهج الطالبین علاء القزوینى‏

 ۵۲. سعیدى، خسرو: بیمه حوادث تا نظام جامع تأمین و رفاه اجتماعى‏

 ۵۳. سعیدى، على‏اصغر: سفرنامه جهانگرد بى‏نام‏

 ۵۴. سمیعى (گیلانى)، احمد: نکاتى چند درباره شعر نو فارسى‏

 ۵۵. سیدحسن عباس (دکتر) (بنارس هندوستان): رساله وارسته در دفاع شیخ حزین و حاکم لاهورى‏

 ۵۶. شعبانى، احمد (دکتر) (اصفهان): «روزنامه سفر بنادر»، به قلم میرزا عبداللّه شیرازى‏

 ۵۷. شفیعى‏کدکنى، محمدرضا (دکتر): فصالى یک ژانر ادبى کرامیان‏

 ۵۸. شفیعیون، سعید (دکتر): تحقیقى درباره زندگى و احوال و اقوال احمد حرب اصفهانى نیشابورى‏

 ۵۹. شهیدى، سیّدجعفر (دکتر): تأثیر موالى در روى کار آمدن عباسیان‏

 ۶۰. شیخ الحکمائى، عمادالدین: سه نکته در باب نزههالمجالس‏

 ۶۱. صادقى، على‏اشرف (دکتر): اشعارى تازه از لامعى دهستانى‏

 ۶۲. صنعتى‏زاده، همایون (کرمان): ملکه آمازونها، اسکندر مقدونى و نظامى گنجوى‏

 ۶۳. طباطبایى‏مجد، غلامرضا (تبریز): شریعت در طریقه شیخ صفى‏الدین‏

 ۶۴. عاطفى، حسن (کاشان): دو دیوان کهن از روزگار مغول‏

 ۶۵. عظیمى، میلاد: نکته‏ها هست بسى‏

 ۶۶. علیزاده غریب، حسین: کرتیر در کتیبه‏هاى نقش رستم و سر مشهد

 ۶۷. عمادى، عبدالرحمان: شعرى هخامنشى درباره آفرینش شادى براى مردم که نوزده بار سرخط نوشتارهاى هخامنشیان تکرار شده‏

 ۶۸. غفارى‏فرد، عباسقلى: اهل اختصاص‏

 ۶۹. غفرانى، محمد (دکتر): رندِ نمازگزار

 ۷۰. قادرى، تیمور (دکتر): که‏هاى موصول در فارسى میانه‏

 ۷۱. قربانپورآرانى، حسین  (دکتر)(کاشان): تأویل در کشف‏الاسرار (تلقى عرفانى از آیات قرآنى در نوبه ثالثه)

 ۷۲. قریب، مهدى: پیشنهاد تصحیح چند بیت از ویس و رامین‏

 ۷۳. قهرمان، محمد (مشهد): عرفات‏العاشقین و کاروان هند

 ۷۴. کریم‏زاده تبریزى، محمدعلى (لندن): مظفرالدین شاه و نشان زانوبند

 ۷۵. گُلبن، محمد: کوزه‏کنانى، تاجر آزادى‏خواه تبریز

 ۷۶. گلشنى، عبدالکریم (دکتر): نگاهى به منابع سفرنامه اولئاریوس‏

 ۷۷. مایل‏هروى، نجیب: یادداشتى درباره جان و جهان‏

 ۷۸. مجیدى، عنایت‏اللَّه: طالع‏نامه کیخسرو و چند بهره تاریخى و جغرافیایى آن‏

 ۷۹. محسن‏اردبیلى، یوسف: کاغذ، کتاب، کتاب‏خانه در جهان باستان و ایران قبل از اسلام‏

 ۸۰. مزداپور، کتایون (دکتر): قصّه‏هاى بهرام گور در شاهنامه‏

 ۸۱. مشرّف، مریم (دکتر): در حلقه نیلوفر، نگاهى دوباره به شعر کسایى مروزى‏

 ۸۲. مطّلبى کاشانى، نادر: رساله قلمیه، اثر عزالدین عبدالعزیز کاشى‏

 ۸۳. موحدى، محمدرضا (قم): قطره‏هایى از «بحرالحقایق و المعانى»، تفسیرى عرفانى از نجم‏الدین رازى‏

 ۸۴. مهدوى دامغانى، احمد (دکتر) (فیلادلفیا): معتوک و معتوه (در قصیده ایوان مدائن)

 ۸۵. میرافضلى، سیدعلى (رفسنجان): سیر تاریخى یک مثل منظوم فارسى (از کوزه همان برون تراود که دروست)

 ۸۶. مؤید، حشمت (دکتر) (شیکاگو): شرح احوال و اشعار فارسى باقى، شاعر عثمانى‏

 ۸۷. نصراللهى، یداللَّه: ابن یزدانیار ارموى و «روضهالمریدین»

 ۸۸. نوشاهى، عارف (دکتر) (اسلام آباد): پلاس‏پوش بلخى‏

 ۸۹. نیسارى، سلیم (دکتر): تضمین حافظ از شعر رودکى‏

 ۹۰. وجدانى، فریده: مقایسه عناصر غالب بلاغى در شعر خاقانى و سعدى‏

 ۹۱. هنر، محمدعلى: صیغه‏هاى «بودن»

 ۹۲. یاحقى، محمدجعفر (دکتر) (مشهد): رودکى و خیام‏

 A Persian Translation of Dioscorides :Huang ,A`lam .1

 a review essay :eAt¤t¤ar sufism and Ismaeilism :Hermann ,Landolt .2

 ۱۳۳۳- درگذشت ان. ک. اس. لمبتون‏

 ان. ک. اس. لمبتون (که خود در خط فارسى «لمبتن» مى‏نوشت) نود و شش سالگى را گذراند (متولد ۱۹۱۲) و در زادگاه خود – شمال انگلستان – درگذشت (۱۹ ژوئیه ۲۰۰۸). نزد ما ایرانیان او بیشتر به «میس لمبتون» شهرت داشت. چون روزگارى که پایش براى پژوهش دانشگاهى به ایران باز شد دخترى بود جوان (۱۹۳۴ در اصفهان). چندى هم آنجا در بیمارستان یا مدرسه مرسلین خدمت مى‏کرد. پس از آن باز سالهاى ۱۹۳۶ – ۱۹۳۷ را در ایران گذرانید. زندگیش درین دوران با دریافت کمک تحصیلى memorial Ouseley و سپس کمک مسافرتى آقاخان مى‏گذشت. دوستان نزدیک او را «نانسى» مى‏نامیدند.

 او از خانواده اشراف‏زادگان شمال جزیره برآمده بود. پدرش پسر ارل دارام دوم Earl) (of Durham بود. از آغاز جوانى به ورزش به ویژه اسب‏سوارى در مزارع و مراتع اجدادى علاقه‏مند بود. ورزش لطیفه در زندگى او بود. تحصیلات دانشگاهى را در مدرسه زبانهاى شرقى لندن به پایان رسانید و از ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۹ که بازنشسته شد استاد همان دانشگاه بود. البته به عضویت فرهنگستان انگلستان که مقام علمى فرهنگى و واجد حیثیتى والایى است رسید. لمبتون دو چهره داشت: سیاسى و پژوهشى. در جامه سیاست بانویى بود برآورنده آمال دولت متبوع خود، همفکر و همراه سر ریدر بولارد و آن طبقه از رجال سیاسى انگلیس که ریشه در افکار قرن نوزدهم داشتند و پس از آن مشاور تاریخ‏دان امور ایران بود براى بخش شرق وزارت خارجه آن کشور.

 موقعى که در دانشگاه درس مى‏خواند استادانش سر دنیسن راس Ross .D (که مشوق او به تحصیل معارف شرقى بود) و H.A.Gibb (عربى دان)، ولادیمیر مینورسکى و سید حسن تقى‏زاده بودند. در ۱۹۳۹ به اخذ درجه دکترى نائل شد. رساله‏اش را درباره تشکیلات سلجوقیان گذرانید. پس از آن مقام وابسته مطبوعاتى سفارت انگلیس در تهران را پیدا کرد. موقعى که جنگ جهانى شعله‏ور بود و ایران به اشغال نظامى روس و انگلیس درآمده بود. طبعاً وابستگى مطبوعاتى در آن دوره اهمیت خاص داشت زیرا با رفتن رضاشاه و عنوان شدن آزادى، مطبوعات زیادى در تهران به انتشار پرداخته بودند و سفارت انگلیس دفتر مطبوعاتى ایجاد کرد و در آغاز به چند نفرى از زبده نویسندگانى که سابقه غیراستبدادى داشتند مانند بزرگ علوى در آنجا کارى داده بودند. در آن وقت ایرانشناس جوان دیگر – الول ساتن – که در اسکاتلند تحصیل کرده بود سمت معاونت لمبتون را داشت. در آن اوقات آلمانها در ایران نفوذ معنوى داشتند. پس یکى از فعالیتهاى اساسى دولتهاى روس و انگلیس مبارزه فکرى از طریق مطبوعات و نشر خبرنامه و ورقهاى تبلیغى بر ضد آلمانها بود و طبعاً لمبتون عامل اجراى چنین فکرى مى‏بود و به مناسبت این گونه خدمات مربوط به دوره جنگ بود که عنوان “OBE” به او داده شد.

 انگلیسها نشریاتى را که در لندن و دهلى منتشر مى‏کردند و طبعاً لمبتون از کم و کیف آنها مطلع بود اداره Victory House به مباشرى بنگاه پیاده‏رو در خیابان نادرى نزدیک به نبش شمال شرقى چهارراه یوسف‏آباد پخش مى‏کردند. این مغازه نزدیک دبیرستان فیروز بهرام بود، یعنى در یکى از خیابانهاى اصلى که روشنفکران و دانش‏آموزان از کنار آن مى‏گذشتند. من که تا سال ۱۳۲۳ در آن مدرسه درس مى‏خواندم با دوستان اغلب سرى به آن مغازه مى‏زدیم. مجله روزگار نو (چاپ لندن) و مجله‏هاى شیپور و هلال (چاپ دهلى) همه به آنجا مى‏رسید و به فروش مى‏رفت. یادم است کارت پستال قشنگى از نقشه ایران چاپ کرده بودند که تصویر بهترین امتعه هر شهرى کنار نام آن شهر چاپ شده بود و براى تحبیب آن را توزیع مى‏کردند. دیدنى دیگرى که چاپ کردند و به بهاى مناسبى مى‏فروختند غزلیات حافظ بود (هر غزل بر روى یک کارت و به خط خوش) که در قوطى قشنگى قرار داشت و به آن فالنامه حافظ نام داده بودند. جز آن کارت پستالهایى ساخته بودند از مینیاتورهاى تازه‏ساز مربوط به مجلسهاى ضحاک در شاهنامه که هیتلر را با به جاى ضحاک نشانیده بودند. صحنه آخرى مجلسى بود که جسد هیتلر از سویى به حال خفت‏بار مى‏بردند و چرچیل و استالین و روزولت پیروزمندانه از سویى فرامى‏رسیدند. و درین کارتها ابیاتى چند از شاهنامه نقل شده بود. دفتر مطبوعاتى سفارت انگلیس پخش‏کننده آنها میان همگان بود. بعدها همین حسن عرب که مدیر پیاده‏رو بود مدتى در آبادان به انتشار روزنامه پرداخت و جزو حواشى منتسب به سیاست انگلیس و سیاسیون جنجالى ایران و از مبارزه‏کنندگان رسمى با دکتر مصدق بود. دیگر از اقدامات آن دفتر مطبوعاتى ترتیب مسافرتى بود که براى چهار نفر از روزنامه‏نگاران داده شده بود که به انگلیس بروند و از مراکز فرهنگى و تبلیغاتى علیه آلمان دیدار کنند. آن طور که در خاطرم مانده خلیل ملکى (از روزنامه رهبر)، صادق سرمد (مدیر صداى ایران)، مهندس رضا گنجه‏اى (مدیر باباشمل) و حسین حجازى (مدیر مجله جهان نو) به این دعوت رفتند.

 لمبتون سالهاى ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۴ را در این سمت سیاسى گذرانید و چون آتش جنگ فرو مُرد در سال ۱۹۴۵ مقام تدریس فارسى و بعد تصدى آن بخش را با عنوان «سنیورى» یافت و از سال ۱۹۵۳ ریاست بخش فارسى را عهده‏دار شد تا اینکه در ۱۹۷۹ به بازنشستگى رسید. همکاران و دانشجویانش در سال ۱۹۸۶ مجموعه مقالاتى به نام Lambton In .Honour of Ann.K.S به او اهدا کردند (شماره یک سال ۴۹ بولتن تحقیقاتى مدرسه زبانهاى شرقى و افریقایى). جز آن در ۱۹۵۳ به او عنوان افتخارآمیز D.Lit دانشگاه لندن و در ۱۹۷۱ دکتراى افتخارى دانشگاه دارم داده شد و در سال ۱۹۷۳ دکتراى افتخارى دانشگاه کمبریج را دریافت کرد. همچنین چند فرصت مطالعاتى افتخارى یافت و چندى هم ریاست مرکز خاورمیانه دانشگاه لندن را عهده‏دار بود.

 نخستین بار نام او را بالاى مقاله‏اى دیدم که درباره «ایران» نوشته بود و در مجله آینده دوره سوم (۱۳۲۴) در سه شماره طبع شد. من تازه دوره متوسطه را به پایان برده بودم که آن را خواندم. آن مقاله با نگاه همه‏جانبه زیرکانه در زمینه تاریخى و سیاسى نوشته شده بود. نگاه جامع و روشنى بود از آنچه درباره ایران مى‏دانست و براى کسى که جز کتاب درسى و روزنامه‏هاى خبرى عصر پهلوى و بعد سه چهار سال روزنامه‏هاى از بند جسته را نخوانده بود مطلبى جدّى و تحلیلى بود. او در آن نوشته نشان مى‏داد که خصائص ایرانى چه بوده است و چه سرنوشتى را در پیش دارد. هنوز قضیه دلسوز آذربایجان و پس از آن صلاى ملى شدن نفت مطرح نشده بود. همه گرفتاریها ناشى از فشار نظامى متفقین بود و گرانى و کم‏آذوقگى. حزب توده هم هنوز چهره واقعى خود را ننموده بود که چه زیر سر دارد. مقاله لمبتون متن گفتارى بود که در انجمن آسیایى لندن خوانده و در نشریه آنها چاپ شده بود. طبعاً در آن وقت آن سخنرانى براى آگاه کردن اعضاى انجمن و طبعاً بخشى از هیأت حاکمه و سیاسیون جوان بریتانیا بود. آن‏قدر که به یادم مانده است ترجمه فارسى گفتار نوشته حسینعلى سلطان‏زاده پسیان بود. قطعاً نخواسته بود که نامش منعکس شود چون بى‏امضا چاپ شده بود. از آغاز تأسیس بخش مطبوعاتى ناچار از ایرانیان کمک مى‏گرفتند کما اینکه شنیده‏ایم بزرگ علوى و احسان طبرى هم درین مبارزه قلمى با هیتلر کمک مى‏کرده‏اند.

 در مجله آینده ذکرى از آن نشده بود که نویسنده مقاله بانویى است، تا اینکه در همان اوقات در روزنامه مرد امروز دیدم تصویر کارت ویزیت سید محمد تدین را خطاب به لمبتون چاپ کرده بود که تدین به خط خود به براى لمبتون عنوان «جناب آقاى میس لمبتون» داده بود. محمد مسعود براى مفتضح کردن تدین که مفهوم و معنى «میس» را نمى‏دانسته است آن کارت را به چاپ رسانیده بود. از کجا به دستش رسیده بود معلوم نیست. البته تا چندى این مطلب زبان به زبان مى‏گشت و در میان باسوادها و رجال وسیله مضحکه شده بود. نسبت به بى‏سوادى تدین (زیرا پیش از آن هم او نام یکى از کتابهاى خود را «پل بر» P.Bert گذاشته بود که مؤلف کتاب علم‏الاشیاء براى محصلین فرانسه بود و چون در فرانسه کتابها را به نام مؤلف مى‏شناختند و آن کتاب به «پل بر» شهرت داشت تدین تصور کرده بود که نام نوعى کتاب پل برست).

 لمبتون بى‏گمان یک ایرانشناس نمونه بود. هم درست و عمیق درس خوانده بود و استادان ماهر دیده بود، هم اینکه سراسر ایران را زمانى که هنوز فرهنگ کهنش بر جاى بود به چشم پژوهشگرى و موشکافى گردش کرده بود. به اصطلاح معمولى «وجب به وجب» جاها را رفته بود و بالاخره بسیارى از رجال ایران را مى‏شناخت و ضمناً آن طور که نوشته‏هاى سیاسى و مربوط به جریان امور او نشان مى‏دهد نظریاتش پیش مقامات دولتش داراى وقار و اعتبار بود. نگاهى به فهرست نوشته‏هاى او (تا آنجا که در بولتن مذکور ضبط شده است و مقدار عمده پس از آن ایام را فرزندم آرش از دوستم کامبیز اسلامى از مدیران کتابخانه دانشگاه پرینستون گرفته است) شاید بتواند گواه این نظر  باشد.

 ۱۹۴۲: ایران نو و آینده – ۱۹۴۳: نظریاتى درباره وضع ایران – ۱۹۴۳: ایران (همان که در مجله آینده چاپ شده) – ۱۹۴۶: مسئله آذربایجان – ۱۹۴۶: بعضى مسائل رویاروى ایران – ۱۹۴۷: آذربایجان و انتخابات – ۱۹۵۰: ایران، نگاه سیاسى و اقتصادى (سه بار چاپ شده است) – ۱۹۵۲: دستور ارضى نو در ایران – ۱۹۶۱: ایران امروز – ۱۹۶۵: توسعه روستایى و اصلاحات ارضى – ۱۹۶۹: تحولات ارضى و تعاونیهاى روستایى – ۱۹۶۹: اصلاحات ارضى ایران – ۱۹۶۹: تعاونیهاى روستایى در ایران – ۱۹۷۱: اصلاحات ارضى و شرکتهاى تعاونى و چند تا دیگر از همین مقولات. حتى باید دانست که او در سال ۱۹۷۱ مقاله‏اى درباره اصلاحات ارضى حبشه و در سال ۱۹۷۲ درباره شرکتهاى تعاونى عراق نوشت.

 مطالعات او در زمینه مسائل ارضى ایران ریشه‏اى دراز داشت. او از وقتى که در اصفهان اقامت داشت (۱۹۳۴) به مسئله آب و زمین توجه کرده و دومین مقاله خود را در سال ۱۹۳۸ درباره تقسیم آب زاینده رود نوشته بود و پانزده سال پس از آن بود که «شاه کتاب» خود را به نام مالک و زارع منتشر کرد (۱۹۵۳) یعنى نزدیک به هشت سال پیش از جریان اصلاحات ارضى.

 این را هم نوشته‏اند و خوانده‏ایم که در زمان حکومت ملى دکتر مصدق به معرفى لمبتون بود که رابرت زهنر Zaehner .R.Ch استاد ایرانشناسى دوران ایران باستان (مخصوصاً متخصص زروان و زردشت) از سوى دولت انگلیس به ایران اعزام شد که به مناسبت آشنایى با طبقات مختلف موجبات تغییر دولت مصدق را از طریق نفوذ در مجلس و برانگیختن افکار عمومى فراهم کند و پس از این که حکومت قوام‏السلطنه بر سرِ کار آمد و چند روزه سرِ زا رفت (سى تیر ۱۳۳۱) زهنر ماندن در ایران را مصلحت ندید (یا انگلستان ندید) و به لندن بازگشت. چون زهنر درگذشت لمبتون «مرگنامه» درباره‏اش نوشت. اینک با رفتن لمبتون دیگر امکانى نیست که روزى سبب گزینش او از سوى لمبتون در این جریان سیاسى روشن شود. از آن زن «تودار» بعیدست که یادداشتى از خود برجاى گذاشته باشد (علاقه‏مندان به بررسى تحلیلى دکتر فخرالدین عظیمى که براساس مدارک وزارت امور خارجه انگلیس نوشته شده است مراجعه فرمایند).

 جزین لمبتون مورد علاقه سر ریدر بولارد وزیر مختار انگلیس در ایران بود. آنچه شنیده‏ایم آن شخص نظر خوشى نسبت به ایران نداشت. ساعد و علاء و تقى‏زاده اشاراتى به بدمنصبى و بدخواهى او در نامه‏هاى خود ذکر کرده‏اند. اما خانم لمبتون پس از درگذشت بولارد در بولتن مدرسه زبانهاى شرقى (۱۹۷۷) مرگنامه‏اى درباره او نوشت و آن‏قدر که به یاد دارم بولارد هم در نامه‏هاى خود که چاپ شده است از لمبتون به احترام یاد کرده است.

 لمبتون آنطور که از فهرست نوشته‏هایش مشهودست هماره موضوع اصلاحات ارضى و طرز اجرا و نتایج آن را دنبال مى‏کرد و چنانکه دیده شد چندین مقاله در آن زمینه نوشت. در حقیقت جریان را همراه مطالعات تاریخى و اجتماعى خود که از روزگار جوانى تا نیمه راه عمر درباره زمین و آب و مالک و رعیت براساس متون تاریخى و مشاهدات شخصى به مرحله پژوهشى رسانیده بود تعقیب و تطبیق مى‏کرد. درست مى‏دانست گذشته چه بود. پس دلبند بود بداند که درین دوره و زمان به کجا مى‏کشد. مسلماً به دنبال کردن موضوع علاقه‏مند بود زیرا موقعى که دوستم دکتر حسن ارسنجانى درگذشت و من یادداشتى در مرگ او نوشتم و در راهنماى کتاب چاپ شده بود لمبتون آن نوشته را خوانده و به دکتر تورخان گنجه‏اى (دستیارش در تدریس دانشگاه) گفته بود چرا افشار در مقاله خود یادى از کوشش حسن ارسنجانى در مورد اصلاحات ارضى نکرده است. لمبتون در کتاب منفرد و مقالات خود نسبت به طریقه اصلاحات ارضى انتقادات نوشت و اصولاً رفتار شاه را نمى‏پسندید. تلویحاً انقلاب سفید را نادرست  مى‏دانست.

 لمبتون موقعى که به تدریس در دانشگاه لندن منصوب شد (یا پیش از آن) اگر اشتباه نکنم معرّف دکتر هدایت‏الله حکیم‏الهى از نویسندگان دوستدار و پیرو سید ضیاءالدین طباطبایى بود و براى تدریس فارسى روزمره به آن دانشگاه دعوت شد.

 اما لمبتون عالم. ایشان در چند موضوع از متخصصان ممتاز بود و اگرچه نخستین رساله چاپ شده او گردآورى و بحث دستورى راجع به سه لهجه ارانى (جوشقانى، میمه‏اى، و ولاترویى) است (۱۹۳۸) این رشته را دنبال نکرد. اما براى قلمرو کار خود که تدریس زبان فارسى بود با توجه به ضرورت زمانى دو کتاب تألیف کرد که دانشجویانش با روش نوین مطلوب‏ترى زبان فارسى را بیاموزند نه بر گرده اسلوبى که انگلیسها در هندوستان بنیاد نهاده بودند. او یک دستورزبان و سپس کلید دستورزبان نوشت که هنوز کتابى زنده است. دیگر فرهنگ کوچکى فراهم ساخت که بسیار کارآمدتر از «ریچاردسون» و اقران آنها بود.

 بررسیها و پژوهشهاى دیگر او را تا جایى که در دسترس دارم یا دیده‏ام درین گروهها مى‏توان برشمرد:

 مطالعات سلجوقى‏

 ۱۹۳۹ : کتاب تشکیلات سلجوقیان‏

 ۱۹۵۷ : تشکیلات ادارى سنجر بر اساس عتبهالکتبه

 ۱۹۶۸ : ساختار درونى امپراطورى سلجوقى‏

 ۱۹۷۳ : سلجوق – غز در ایران‏

 مطالعات مغولى‏

 ۱۹۸۶ : تشکیلات مالى مغولى در ایران (دو بخش)

 ۱۹۸۸ : تغییرات مفهوم قضاوت در دوره سلجوقى و ایلخانى‏

 نظریه سلطنت و حکومت و قضاوت‏

 ۱۹۵۴ : نظریه سلطنت در نصیحهالملوک‏

 ۱۹۵۶ : نظریه حکومت در ایران‏

 ۱۹۵۹ : تحولات دفتر داروغگى‏

 ۱۹۶۲ : قضاوت در ایام سلطنت قرون وسطایى ایران‏

 ۱۹۶۳ : دفتر کلانتر در دوره صفوى و قاجارى‏

 ۱۹۶۵ : اقطاع‏

 ۱۹۷۱ : سیاست نامه‏هاى اسلامى‏

 ۱۹۷۸ : قدیمى‏ترین اصول دولت‏مدارى تیمورى (حافظ ابرو – نظام شامى)

 ۱۹۸۰ : نظریه حکومت در ایران قرون وسطى (کتاب)

 ۱۹۸۰ : نظریه قدرت در قرون نهم و دهم هجرى‏

 ۱۹۸۱ : دولت و حکومت در دوران قرون وسطى‏

 ۱۹۸۸ : مفاهیم قدرت در ایران قرون یازدهم تا نوزدهم‏

 ۱۹۹۱ : رفتار فردى در نظریه وزارت‏

 ۱۹۹۴ : پیشکش‏

 ۱۹۹۵ : صوفیان و دولت در ایران قرون وسطى‏

 ۱۹۹۷ : اوقاف در ایران‏

 قاجار و مشروطیت‏

 ۱۹۵۸ : جمعیتهاى سرّى در انقلاب مشروطه‏

 ۱۹۶۱ : جامعه ایران در عصر قاجار

 ۱۹۶۳ : جمعیتهاى سیاسى ایران ۱۹۰۶ – ۱۹۱۱

  ۱۹۶۵ : رژى تنباکو پیش‏درآمد مشروطه‏

 ۱۹۶۷ : قضیه حاجى نورالدین‏

 ۱۹۷۰ : تجارت ایران در اوائل دوران قاجار

 ۱۹۷۰ : علماى ایران و تحولات مشروطگى ایران‏

 ۱۹۷۱ : قضیه حاجى عبدالکریم تاجر

 ۱۹۷۷ : تجدید حیات ایلى و انحطاط بوروکراسى‏

 ۱۹۸۱ : تغییرات اجتماعى ایران در قرن نوزدهم (و ۱۹۹۳)

 ۱۹۸۸ : سامان‏دهى ایران در نیمه دوم قرن بیستم‏

 اسلام در ایران‏

 ۱۹۴۳ : نفوذ معنوى اسلام در ایران‏

 ۱۹۵۴ : جامعه اسلامى ایران‏

 ۱۹۵۴ : مقدمه بر کتاب اسلام و روسیه از اسمیرنوف‏

 ۱۹۶۲ : تجارت در عصر وسطاى اسلامى‏

 ۱۹۶۴ : مرجع تقلید و نهادهاى دینى‏

 ۱۹۷۰ : همکارى در مدیریت تاریخ اسلام کمبریج (دو جلد)

 ۱۹۷۰ : نگاهى به جهاد در قرن نوزدهم‏

 ۱۹۷۴ : تفکرات سیاسى اسلامى (دو مقاله)

 جغرافیاى تاریخى‏

 ۱۹۹۰ : قم، تکامل یک شهر قرون وسطایى‏

 ۱۹۹۲ : قناتهاى یزد

 بهترین نوشته‏هاى درین باره مقالاتى است که در دائرهالمعارف اسلامى درج شده و از آن جمله است: بیهق – اصفهان – قزوین – کرمان – کرمانشاه – شیراز – یزد. همچنین مقاله کوتاه مستقلى دارد درباره نکته‏اى از تاریخ قم.

 سندشناسى و تاریخ‏نگارى‏

 ۱۹۵۲ : دوسیورغال صفوى‏

 ۱۹۹۱ : تاریخهاى محلى ایران‏

 ۱۹۹۹ : آثار و احیاء تألیف رشیدالدین فضل‏الله و زراعت پیشگى او

 انتقاد کتاب‏

 ندره بر کتابهاى مهم معرفى و انتقاد مى‏نوشت.

 لمبتون از نویسندگان پیوسته و دلبسته به دائرهالمعارف اسلامى (بریل) بود و در دوازده مجلد آن (و یک ضمیمه) مقالات زیاد و اساسى دارد که درباره ایران است (از ۱۹۵۴ به این سو) عناوین آنها چنین است و نشان‏دهنده تنوع مطالعاتى او:

 انوشیروان خالد – بلدیّه (ایران) – بیهق – ضریبه (ایران) – داروغه – دوانى – دهقان – دیوان (ایران) – جمعیت – حاجى ابراهیم خان کلانتر (دو بار) – حاجب – سلسله‏هاى شرقى – حسبه (ایران) – تاریخ ایران تا هجوم ترکمانان – تاریخ اصفهان – قاجار – کلانتر – قنات (ایران) – قومیت (ایران) – قزوین (جغرافیا و تاریخ) – خلیفه در نظریه سیاسى – خالصه – خراج (ایران) – خصى (خواجگان) – خداوند – کرمان – کرمانشاه – آبیارى (ایران) – محکمه (ایران) – زن (ایران) – مرتع (ایران) – مراسم (ایران) – مواکب بزرگان (ایران) – محمد شاه قاجار – نقاره‏خانه – پیشکش – صافى و صوافى (املاک خاصه) – شحنه – شیراز – سیورغال – تاریخ‏نگارى (ایران) – وقف – وزیر – یرغو (دیوان مغولى) – یزد – زاینده‏رود. بعضى از این مقالات در ده صفحه است و اگر مجموعى از آنها در یک مجلد تنظیم و نشر شود یکى از بهترین مآخذ براى تاریخ بنیادهاى مدنى ایران است.

 در دائرهالمعارف ایرانیکا هم چهار مقاله مفصل درج شده است: اقتصاد عصر ایلخانان، نوسازى شهرهاى ایران، اقطاع، فارس در دوره اسلامى.

 لمبتون درباره اشخاص کمتر به اظهارنظر مى‏پرداخت. در فهرست نوشته‏هاى او دیده مى‏شود که درباره سر هامیلتون الکساندر گیب مقاله نوشت چون معلمش بود (۱۹۷۲). نوشته دیگر ازین دست درباره زهنر است که هم محقق ممتاز درباره زروان و زردشت بود و هم عامل سیاسى در ایران (۱۹۷۵) و دیگر درباره سر ریدر بولارد که لمبتون در دوران وزیر مختارى سلطه‏گرانه او در ایران همکار او بود. آخرین سرگذشتى که به قلم لمبتون دیدم درباره ماژور کلنل مالکولم نظامى است که تاریخ ایران او شهرت دارد. از میان ایرانیان تنها درباره سید حسن تقى‏زاده یادداشتى دارد که بخشى از آن نقل مى‏شود:

 «هنگامى که تقى‏زاده در سال ۱۹۳۶ به مدرسه علوم شرقى آمد من در آنجا دانشجوى دوره دکترى بودم. درس خواندن نزد او نعمتى بود. گرچه در فن آموزگارى خیلى درخشان نبود. اما هر قدر دانشجو نادان و بى‏تجربه بود ادب و شکیبایى او بیشتر مى‏شد. تقى‏زاده نسبت به دانش خود که بسیار ژرف و گسترده بود فروتنى مى‏کرد. براى رسیدن به ژرفاى دانش او انسان باید کنجکاوى بسیار مى‏کرد ولى در عوض وقتى به آن مى‏رسید زحمتش به خوبى جبران مى‏شد. تنها تأسف من این است که به علت اینکه نوآموز بودم و تجربه نداشتم نتوانستم به اندازه کافى کنجکاوى کنم. خواندن یک متن فارسى به کمک او سخت آموزنده بود. چه او هم از امکانات آموزش در مدارس قدیم بهره بسیار گرفته بود و هم از منابع غربى. تقى‏زاده در اواخر عمر از بحث سیاسى اکراه داشت… آنچه به ویژه از او در خاطرم مانده این است که مردى فروتن، خوددار و صاحب درک علمى و مفاهیم انسانى عمیق بود.» (ایران نامه، سال ۲۱ ش ۱ – ۲ تابستان ۱۳۸۲، ص ۱۰۹ – ۱۱۱).

 از مقاله‏هاى لمبتون یک جلد حاوى دوازده مقاله انتشار یافته است به نام :

  .(VariorumReprints) 1980 .Theory and Practice in Medieval Persian Government

 یک جلد دیگر حاوى یازده جستار درباره ایران عصر قاجارى است با نام:

 ۱۹۸۷ ,Austin .Iran History Qajar Periode

 اثر تحقیقى دیگر.   .۱۹۸۸ ,London .Continuity and change in medieval Persia

 مجموعه سخنرانیهایى است که درباره دولت و جامعه ایران در عصر اسلامى در دانشگاه کلمبیا (امریکا) ایراد کرد و توسط Bibliotheca Persica در سال ۱۹۹۸ نشر شد. این کتاب حاوى ده موضوع است از قبیل وزارت – قانون و دستگاه آن – اقطاع – ادارات و اوقاف – مالیات – ترکیب جامعه – زن خانه‏دار – دبیران – مجریان و هریک حکم مقاله مستقلى دارد.

 لمبتون مردسان به کار پژوهشى رو مى‏کرد. بدن ورزیده او را آرام نمى‏گذاشت. بیکارگى برایش رنج‏آور بود. به هر جا مى‏رسید اگر آنجا را ندیده بود با مردم به گفتگو مى‏نشست و یادداشت برمى‏داشت. در سفرى که با گروه شرکت‏کنندگان کنفرانس همدان (از جمله برتولد اشپولر – هانس روبرت رویمر – هالم) از راه صحرائى غیرعادى زاغه قزوین خود را به دشت رزن رساندیم و در مزرعه‏اى براى خوردن خربزه اتراق کردیم، لمبتون یک قاچ خربزه به دست گرفت و رفت به سوى دو سه زارعى که آن‏سوتر به کشت و کار مشغول بودند. تقریباً تمام نیم‏ساعتى را که بناى استراحت و گردش گذاشته بودیم به صحبت کردن با آنها و یادداشت‏نویسى پرداخت. کتابى را اگر دلچسب مى‏یافت آرام نداشت که آن را بخواهد و بخواند و از آنچه به کارش مى‏خورد یادداشت‏بردارى کند. اگر به اصطلاحى و لغتى محلى برمى‏خورد به وسیله نامه و پرسش مشکل را مى‏گشود. یادداشتهایى که به عنوان منابع و مراجع زیر هر یک از مقاله و نوشته‏هایش دیده مى‏شود حکایت از بسیار خوانى او دارد. در نوشته‏بردارى دقیق و پرتوان بود. بطور مثال از کتاب مالک و زارع برمى‏آید که مجموعه دشوارخوان کراسه المعى را در کتابخانه مجلس از آغاز تا انجام خوانده بوده است. درباره سلجوقیان ظاهراً متنى و سندى نیست که شناخته شده باشد و او ندیده باشد. در مورد صفویان به همین طور. مطالعاتش درباره حوادث مشروطه و جریانهاى اصلاح خواهى آن روزگاران گویاى آن است که به ژرفایى و نکته‏یابى ضرورى به مسئله توجه کرده است. نخستین کسى است که به اهمیت جمعیتهاى مخفى و پنهانى آن دوره پرداخت و رساله منفردى نوشت.

 لمبتون در هر کنگره‏اى شرکت نمى‏کرد. جوانب حال و کار شرکت‏کنندگان را مى‏سنجید تا بپذیرد. با او در کنفرانس کوچکى که آکادمى لینچى (رم) در سال ۱۹۷۰ براى بررسیهاى تاریخى ایران تشکیل داده بود همنشست بودم. سالها پس از آن در میزگرد محدودى به نام حلقه صفوى که ژان کالمارد در پاریس برگذار کرد هم‏سخن شدم. یادش به خیر باد که دوست مشفقم ژان اوبن فرانسوى هم شرکت کرده بود و میانمان تجدید دیدار شد. لمبتون هم از ملاقات او شادى کرد. یکبار هم به کنفرانسى که زمان حیات Baglcy .F.R.C در دانشگاه «دارام» انگلیس درباره مبحثى ادبى مربوط به ایران برگذار شد او را دیدم.

 دعوت کنفرانس تشکیلات ادارى ایران تا عصر مغول را که توسط انجمن تاریخ فرهنگستان ادب فارسى در همدان (۱۳۵۶) تشکیل مى‏شد پذیرفت و چون مدیریت آن از طرف دکتر پرویز ناتل خانلرى به من واگذار شده بود با من مکاتبه داشت. سخنرانیش درین مجلس درباره اقطاع در عصر سلجوقى بود. در نامه‏اش مى‏بینید که به‏طور منظم موقع حضور خود در کنفرانس و زمان ارسال سخنرانى خود را معلوم کرده است و از هر گونه مجامله گویى به دور بود.

 لمبتون جامعه‏شناسى نخوانده بود، مستقیماً تحصیل رشته تاریخ هم نکرده بود. اما به خوبى بر جوانب مختلف تحولات تاریخى جامعه ما آگاه بود و مخصوصاً حرکات اجتماعى و مسائل نهادى تاریخى سرزمین ایران را موبه‏مو مى‏شناخت. به هر مبحثى که نگاه مى‏انداخت نخست به آغازش مى‏پرداخت و به انجامش مى‏کشانید. اطلاعات عمیق و نکته‏یابانه‏اش عمدتاً مبتنى بر متون اخلاق و سیاست و تاریخهاى محلى و بعضى از نوشته‏هاى ادبى و قباله‏هاى معاملات مردم و نشانها و منشورهاى حکومتى و نگرش هوشمندانه به رفتارهاى اجتماعى قبایل و آداب دربارى و رسوم ملک‏دارى و تظلمات زیر دستان بود.

 میزان توانایى او در فارسى‏نویسى، متن نامه‏هایى است که معمولاً بى‏دستبردگى به این زبان مى‏نوشت. همه مفهوم بود و عیب عبارتى اساسى نداشت. اما فارسى‏دانى او بسیار بیش بود از فارسى‏نویسى. او به ریزه‏کاریهاى دستورى و زبانى وقوف داشت. اغلب متون پیشینه تاریخى و جغرافیایى را خوانده بود. جز آن سالها به مناسبت کار رسمى‏اش در تهران ناگزیر مى‏بود که روزنامه‏هاى فارسى دوران جنگ را بخواند و از آن راه بر اصطلاحات و عبارت‏نویسى جدید پى برده بود و آن یافته‏ها را براى شواهد فارسى‏نویسى معاصر در کتابهاى دستور و فرهنگ خود شاهد قرار داد.

 سخن درباره لمبتون رو به پایان مى‏رود. بانویى که فرسنگها فرسنگ در سرزمین ما با پاى گیوه بر شتر و استر و اسب سفر کرده و پیاده گریوه‏ها و دشتها و کوههاى ایران را درنوردیده بود درگذشت و از دوچرخه‏سوارى میان خانه و دانشگاه و نوشتن مقالات سیاسى و تحقیقى رهید، آنکه در نوشته‏اى (روزنامه تایمز) که زود با امواج به این سو و آن سوى جهان پراکنده شد در سرگذشتش نوشتند: به نگاه ایرانیان یک مقدس، یک محقق، یک جاسوس و یا هر سه درگذشت. درین ده ساله پایان زندگى کلیسیا پشتوانه ماندن و لطف زندگى براى لمبتون شده بود.

 میان ایشان و من نامه‏نگارى مى‏بود. و پرسشى که داشت طرح مى‏کرد. چون مبادى آداب بود به هر نامه پاسخ مى‏گفت. چه بهتر متن نامه‏هایش را بیاورم تا خوانندگان طرز استوارنویسى او را در سخن پارسى ببینند و این نوشته به آن نوشته‏ها پایان گیرد.

 بخشهایى از نامه‏هاى او

 ۱۰ مى‏۱۹۶۷

 دوست گرامى، سه چهار روزست که سه کتاب نفیس رسیده است: تاریخ جدید یزد که مدتى از ارزش آن باخبر بودم و بسیار مى‏خواستم چاپ قدیم را پیدا کنم. اکنون که چاپ و تصحیح بهترى رسید چه‏قدر خوشوقت شدم و سواد و بیاض که عبارت است از مقالات مفید و روزنامه اعتمادالسلطنه که آن هم بسیار کتاب مفیدى است و چاپ آن براى مطالعه از رونوشت [مقصود کپى عکسى است‏] آن خیلى راحت‏تر است. بدین وسیله تشکرات خود را تقدیم مى‏کنم. از زیارتتان در لندن خیلى مستفیض گشتم. حیف شد که مدت اقامتتان کم بود. سلامتى و سعادت شما را خواستارم. ا. ک. ى. لمبتن‏[۱]

۷ اکتبر ۱۹۶۷

 دوست گرامى   پس از اظهار ارادت میکروفیلم کتاب گلستان چاپ آمستردام [قرن هفدهم‏] حاضر شده است و به وسیله آقاى [محمدعلى‏] موحّد براى شما ارسال مى‏دارم و مى‏بایستى خیلى زودتر از این خدمت شما فرستاده باشم ولى نبودم در لندن و سوءتفاهمى شده است و آن را در مدرسه نگه داشتند تا برگردم. امیدوارم که کنگره میشیگان به شما خوش گذشت و مفید بود. بیش از این زحمت نمى‏دهم. ارادتمند

 ۳ ژانویه ۱۹۷۰

 آقاى گرامى   پس از تقدیم مراتب احترام کتابى که لطفاً ارسال فرموده بودید رسیده است و ازین که صحبت ما را در نظر داشته‏اید و این کتاب را (ستارگان فروزان) ارسال فرموده‏اید بى‏اندازه متشکر و ممنون هستم. از زیارتتان تابستان گذشته (ولو اینکه مدت کمى بود) مستفیض گشتم. دوست مشترکمان آقاى دکتر [تورخان‏] گنجه‏اى از لندن روانه ترکیه و ایران شده است و لابد عن‏قریب به تهران خواهند رسید. ارادتمند.

 یکى از شاگردان من آقاى Burrell  هم قصد دارند به تهران بروند. هر نوع کمکى که‏{P     . هموست که فهرست نوشته‏هاى لمبتون را چاپ کرد. چندى است که درگذشته. P}

 به ایشان مى‏فرمائید مزید تشکر خواهد شد.

 ۲۷ مى‏۱۹۷۰

 دوست گرامى   وقتى که در روم بودیم فرمودید که در اواخر تابستان (گویا ماه September) کانفرانسى در تهران راجع به ادبیات جدید و تحقیقات و مطالعاتى که در ایران، صورت مى‏گیرد تشکیل مى‏شود و اینکه شرکت‏کنندگان بیشتر دانشمندان خود ایران باشند همکار ما آقاى امیر عباس حیدرى که راجع به ادبیات معاصر و جدید مطالعه و تدریس مى‏کنند خیلى مایل هستند در این کانفرانس شرکت کنند و تصدیق خواهید فرمود که براى ایشان و پیشرفت تدریس زبان و ادبیات فارسى در این دانشگاه بسیار مفید خواهد بود پس خواهشى که دارم این است که لطفاً اجازه بفرمائید بیایند و اگر این خواهش را قبول فرموده‏اید تاریخ کانفرانس و ترتیبات آن را مرقوم بفرمائید (البته مخارج آمد و شد ایشان با مدرسه ماست). بیش از این تصدیع نمى‏دهم. ارادتمند

 کتاب تازه که در باب یزد منتشر فرموده بودید رسید مزید تشکر شده است و از خواندن آن مستفیض گشته‏ام.

 ۲۵ مى‏۱۹۷۳

 دوست دانشمند گرامى   دیروز که به بعضى یادداشتها و نامه‏هاى قدیم برخوردم نامه شما مورخ ۱۳۵۱/۱۲/۲۳ [را] پیدا کردم درست یادم نیست که جواب تقدیم کرده‏ام یا نه. تصور مى‏کنم که خدمتتان نوشته‏ام ولى احتیاطاً دوباره مى‏نویسم. مرقوم فرموده بودید که Arberry کتابى درباره شیخ مرشد به نام مرصد الاحرار الى سیر المرشد الابرار در Oriens معرفى کرده است متأسفانه این را پیدا نکرده‏ام در فهرست چیسترینى اسمى از آن نیست که بتوانم میکروفیلم آن را تهیه کنم، شاید خود کتابخانه

 ,Shrewsbury Road ,20 ,The Chester Beatty Library

 Dublin 4

 بتواند اطلاع بیشترى به شما بدهد. ولى تصور نمى‏کنم.

 ضمناً هم اطلاع مى‏دهم که خاطرات ظهیرالدوله که لطف فرموده بودید رسیده است کتاب نفیسى است و خیلى ممنون و متشکر هستم که نسخه از آن براى من فرستاده بودید. ارادتمند

 ۱۲ دسامبر ۱۹۷۳

 آقاى گرامى   چند روز پیش کتاب نفیس روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران به دستم رسید و بدین وسیله اظهار امتنان و سپاسگزارى مى‏کنم. چنانچه آقاى دکتر [تورخان‏] گنجه‏اى چندى پیش نوشته اقدامى که براى تهیه کتابى که از Dublin خواسته بودید به نتیجه نرسید. بسیار جاى تأسف است که ما نتوانستیم فراهم کنیم. بیش از این تصدیع نمى‏دهم. ارادتمند

 آقاى گرامى   پس از تقدیم احترامات و تجدید ارادت بدین وسیله یکى از شاگردان ما آقاى Morgan .D به آن دوست گرامى معرفى مى‏کنم. ایشان براى تکمیل زبان و مطالعات تاریخى عازم ایران هستند. هر نوع راهنمایى و کمک که به ایشان مبذول مى‏فرمائید مزید تشکر خواهد شد. ارادتمند

  دوست گرامى پس از تجدید مراتب احترامات حامل این نامه یکى از همکاران و دوستان اینجانب است که فکر مى‏کنم روزى در بنده منزل ملاقات فرموده بودید[۲]. در هر صورت عازم ایران هستند و از این مسافرت دو مقصود دارند: یکى تکمیل زبان فارسى و دیگرى مطالعات تاریخى و بدین منظور مایل هستند به یزد تشریف ببرند. هر نوع کمک و راهنمائى که به ایشان مبذول مى‏فرمائید مورد تشکر خواهد شد. ارادتمند

 ۲۷ اوت ۱۹۷۷

 آقاى گرامى نامه شریف در باب مجمع علمى درباره تشکیلات و سازمانهاى حکومتى و ادارى ایران رسیده است. متأسفانه روز ۱۴ اکتبر مجبور هستم در سمینار در لندن شرکت کنم و به این جهت نمى‏توانم زودتر از ۱۵ اکتبر حرکت کنم یعنى دو روز بعد از روزى که مرقوم فرموده بودید. البته بسته به نظر خودتان است. ولى فکر مى‏کنم از اینکه نمى‏توانم در روزهاى اول مجمع شرکت کنم بهتر است که نیایم. خواهشمند است نظر خودتان را مرقوم بفرمائید. چنانچه خواسته بودید که با این همه باز بیایم عنوان سخنرانى [را] به این قرار اعلام مى‏کنم:

  a comparison with the European fief and the Byzantinepronoia : ‘The Saljuqiqta

 شنیده‏ام که چندى پیش در لندن تشریف داشته‏اید. متأسف شده‏ام که در لندن نبودم و به این دلیل از زیارتتان محروم ماندم. ارادتمند

 ۳۱ اکتبر ۱۹۷۷

 دوست گرامى پریشب که از یزد برگشتم خدمتتان تلفون کردم که خداحافظى کنم متأسفانه موفق نشدم و اکنون که به لندن برگشته‏ام واجب دیدم نامه خدمتتان تقدیم کنم و از لطف و مرحمتتان اظهار تشکر و امتنان کنم. کانفرانس همدان خیلى خوب بود و به ما خوش گذشت و مفید بود. امیدوارم که شما هم راضى باشید. از کتابها و مقاله‏هایى که لطف فرموده بودید استفاده کردم و مى‏کنم و خیلى ممنون هستم. مسافرت یزد الحمدلله خوش گذشت ولو اینکه وقت کم بود. دو روز ده بالا بودم و هوا بسیار خوب بود و کوه‏ها و اطراف خیلى قشنگ به نظر مى‏آمد. قله شیرکوه و برف خانه برف نشسته بود ولى نه زیاد.

 مقاله همدان را دادم ماشین کنند و تا چند روز دیگر خدمتتان ارسال مى‏دارم. سلام خالصانه مرا خدمت آقاى زریاب و خانم و پسرتان تقدیم بفرمائید. ارادتمند

 ۱۴ نوامبر ۱۹۷۷

 دوست گرامى امروز متن سخنرانى همدان را با پست هوایى ارسال داشتم و امیدوارم که به دستتان خواهد رسید. چنانچه دریافت نکرده‏اید خواهشمند است به من خبر بدهید که نسخه دیگرى بفرستم. از اینکه موفق نشده‏ام آن را زودتر از این بفرستم معذرت مى‏خواهم. ارادتمند

 ۲۶ ژانویه ۱۹۷۶

 راجع به پسرتان فکر مى‏کنم بهترین راه این است که به رئیس British Concil در تهران رجوع بفرمائید زیرا که اینها با مدارس در تماس هستند و بهتر مى‏توانند اظهار نظر کنند. این نیست که نمى‏خواهم کمک کنم. ولى موضوع مشکلى است. مدارس تا حدودى در حال تحول است و من نمى‏دانم کدام مدرسه با شرایطى که دارید مناسب است. ارادتمند

  آقاى گرامى نامه شریف رسیده باعث تشکر شده است. متن را غلطگیرى کرده امروز با پست فرستاده‏ام. بیشتر غلط سر «ء» و italics است. ولى یکى دو جا افتادگى دارد. در هر صورت فهرستى از لغات صحیح ضمناً ارسال داشته‏ام، مبادا آنچه را که با مداد تصحیح کرده‏ام کاملاً روشن نباشد.

 از اینکه نسخه وقفنامه ربع رشیدى فرستاده‏اید مزید تشکر شد. دوستان هم گفته‏اند که مجله آینده از چاپ بیرون آمده است. مایل هستم آبونه بشوم. خواهشمند است کاغذ درخواست براى من بفرستید و مجله را به آدرس ذیل ارسال بفرمائید:

 NORTHUMBERLAND ,WOOLER ,KIRKNEWTON ,GREGORY

 من دیگر در مدرسه نیستم. پس خواهشمند است نامه به این آدرس هم بنویسید. امیدوارم که حال شما و تمام اعضاى فامیل خوب است. ارادتمند

 ۱۵ مارچ ۱۹۸۳

 آقاى گرامى نامه شریف رسیده زیارت شد و از مژده سلامتى شما خوشحال گشتم. از اطلاعاتى که در جواب سئوال من راجع به فرمان ایلدگزیان مرقوم فرموده‏اید ممنونم. از المختارات من الرسایل که در همدان به من لطف فرموده بودید خیلى استفاده کرده‏ام. فکرم این بود که آیا مقاله آقاى زریاب خوئى مطالبى اضافه کرده است این را روشن کرده‏اید. آینده مرتب مى‏رسد موجب تشکر است. نمى‏دانم مسافرت تشریف برده‏اید یا خیر. اکنون که عید نوروز نزدیک مى‏شود تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و سلامتى و سعادت شما را خواستارم. ارادتمند

 ۱۴ نوامبر ۱۹۸۴

 آقاى گرامى نامه شریف رسیده زیارت شد و از مژده سلامتى شما خوشحال شدم. هنوز موفق نشده‏ام کتابى را که در باب آن مرقوم فرموده بودید پیدا کنم. مشخصات آن البته کم بود ولى باز هم تحقیق مى‏کنم. یک جلد کتاب مخابرات استراباد رسید و موجب تشکر و امتنان گردید. بیش از این تصدیع نمى‏دهم. ارادتمند

 آقاى گرامى   فرارسیدن عید نوروز را به حضور شما تبریک مى‏گویم و امیدوارم در سال جدید همواره با سلامت و سعادت باشید. ارادتمند

 ۱۱ مارچ ۱۹۸۵

 آقاى گرامى پس از اظهار مراتب احترامات و ارادت هرچه جستجو کردم آن کتابچه که خواسته بودید ظاهراً در Public Record Office نیست. در

  .National Library of Scotland in the peaprs of the Foruth Earl of Minto is anentry

  August 1905.Compiled .Biographical Notice of Persian States men and Nobales

.Acting Oriental Secretary ,Churchil .by George P

 شاید این باشد. چنانچه به من بنویسد من سعى مى‏کنم میکر[و]فلمى از آن براى شما تهیه کنم (ولى نمى‏دانم میکروفلم مى‏دهند یا نه)

 اکنون که عید نوروز نزدیک مى‏شود فرصت را غنیمت شمرده تبریکات صمیمى خود را حضورتان تقدیم مى‏کنم و امیدوارم در سال جدید با سعادت و سلامت باشید. ارادتمند

 آقاى گرامى پس از تقدیم مراتب احترام و ارادت چند روز پیش کتابى را که ارسال فرموده بودید رسید یعنى مکاتبات رشیدى. از اظهار لطف شما خیلى متشکر هستم. چه خوب است که همیشه مشغول خدمات علمى هستید که ما را از علم و فضل شما و همکارانتان مستفید و مستفیض مى‏گردانید.

 امیدوارم که حال شما و خانم و سایر افراد فامیل خوب است. سعادت و سلامت شما را خواستارم. ارادتمند

 ۵ نوامبر ۱۹۸۵

 آقاى گرامى دیروز جلد دوم مخابرات استراباد رسید و بدین وسیله اظهار کمال تشکر و امتنان مى‏کنم. کتاب بسیار نفیسى است. از انتشارات شما ما همه مدیون هستیم. کتابهاى مفید یکى پس از دیگرى چاپ مى‏کنید که هم موجب شگفت و تحسین است!

 از تلفونى که بعد از ورودتان به اکسفور فرموده بودید ممنون هستم. ان‏شاءالله فرصتى براى تجدید دیدار به زودى خواهد شد. امیدوارم که در اکسفور به شما خوش بگذرد و براى مطالعاتتان مفید خواهد شد. ارادتمند

 ۱۸ مارچ ۱۹۸۶

 به مناسبت فرارسیدن عید نوروز تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال جدید همواره با سعادت و سلامت و کامرانى باشید. ارادتمند

 ۲۸ آوریل ۱۹۸۶

 آقاى گرامى  پس از تجدید مراتب احترام و ارادت چاپ سوم مالک و زارع در ایران که فرستاده بودید چند روز پیش رسید و مزید تشکر شد. از اینکه آن را براى من فرستاده‏اید کمال امتنان را دارم. امیدوارم که حال شما خوب است و همواره با سلامت و موفقیت باشید. ارادتمند

 ۵ مى ۱۹۸۶

 آقاى گرامى نامه شریف رسیده زیارت شد و اینکه عنقریب عازم لوس‏انجلس هستید فوراً چند کلمه در جواب آن تقدیم مى‏کنم. درخواست شما را به مدیر BSOAS ارجاع مى‏کنم که ان‏شاءالله نسخه از آن شماره براى شما ارسال دارند. عموماً ReviewCopy از BSOAS نمى‏فرستند. کتاب مالک و زارع چندى پیش رسیده است (کمااینکه حضورتان نوشته‏ام) و بسیار ممنون هستم. متأسفم که آقاى امیرى از من رنجور شده است ولى من نمى‏دانستم که کتاب دو دفعه تجدید چاپ شده است تا اینکه چاپ سوم را لطف فرموده بودید. امیدوارم که مسافرت به لوس‏انجلس خوش بگذرد و با موفقیت و کامرانى باشید. ارادتمند

 ۱ اوریل ۱۹۸۸

 آقاى گرامى امروز کتاب نفیس منتخب التواریخ که لطف فرموده بودید رسید و مزید تشکر شد. متأسف شدم که آن روزى که در لندن تشریف داشته‏اید نتوانستم زیارتتان بکنم. چندى پیش کتاب Qajar Persia که مجموعه چند مقاله که پیشتر چاپ شده است خدمتتان فرستاده‏ام. امیدوارم که رسیده است. همچنین کتاب and Change in Medieval Persia Continuity  را وقتى که از چاپ بیرون مى‏آید برایتان ارسال مى‏دارم.

 مقاله خاطرات یک مستوفى [را] خواندم. جالب است و امیدوارم که به چاپ تمام خاطرات او موفق شوید. براى تاریخ اجتماعى آن دوره مفید خواهد شد. ده روز است از عید مى‏گذرد مى‏خواستم تبریکات صمیمانه خود را تقدیم کنم. متأسفانه دیر شد و هم مثل اینکه امسال مشکل است کسى عید بگیرد. در هر صورت امیدوارم که در سال جدید با سلامت و سعادت و کامیابى باشید. ارادتمند

 ۵ جون ۱۹۸۹

 آقاى گرامى پس از تقدیم مراتب احترام و ارادت چند روز پیش جامع جعفرى رسید. بى‏اندازه متشکرم. موقعى که در پاریس در کانفرانس صفویه شرکت کردیم وعده داده بودم راجع به نسخه خطى در کتابخانه Royal Asiatic Society تحقیق کنم.[۳] متأسفانه یادداشتى از مشخصات آن کرده بودم گم کرده‏ام. خواهشمند است مرقوم بفرمائید که هرچه زودتر اطلاعات لازم را حضورتان بنویسم. معذرت مى‏خواهم که این خواهش شما را انجام نداده‏ام. منتظر نامه‏تان خواهم بود. ارادتمند

 ۷ فوریه ۱۹۹۰

 آقاى گرامى پس از تجدید مراتب ارادت و احترام دو کتاب نفیس رسیده است: آثار و احیاء رشیدالدین فضل‏الله و خلاصهالسیر محمد معصوم بن خواجگى اصفهانى. بى‏اندازه ممنون و متشکرم بخصوص کتاب رشیدالدین براى من مفید است. از کتابهاى متعددى که چاپ مى‏کنید مدیون هستیم. خدمات شما به علم جاى تحسین است و هم جاى تعجب که یک نفر مى‏تواند این قدر کار بکند! امیدوارم که حال شما خوب است و چنانچه گذرتان به این طرف بیفتد خواهشمند است مرا مستحضر بفرمائید که بتوانم زیارتتان بکنم. ارادتمند

 نمى‏دانم کتاب … Kariz ,Qanat [را] دیده بودید. در هر صورت نسخه از آن حضورتان مى‏فرستم.

 ۱۴ نوامبر ۱۹۹۰

 آقاى گرامى بدین وسیله رسید کتاب گنجینه مقالات جلد اول مقالات سیاسى یا «سیاستنامه جدید» از دکتر محمود افشار را اعلام و اظهار تشکر و امتنان مى‏کنم.

 شنیده‏ام که براى کانفرانس مغل در لندن در سال آینده تشریف مى‏آورید و از این خبر مسرور گشتم. به امید دیدار. ارادتمند

 ۲۶ مارچ ۱۹۹۱

 آقاى گرامى اکنون که عید نوروز فرارسیده است تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال جدید همواره با سلامت و کامیابى باشید. در کانفرانس مغل جاى شما بسیار سبز بوده است و بین دوستان مشترک ذکر خیر شما شده است.

 علت نیامدن شما بس جاى تأسف شده و امیدوارم که حال خانم رو به بهبودى و ناراحتى رفع شده باشد.

 چند هفته پیش کانفرانس راجع به قنوات یزد داده‏ام که البته بیشترش مستند بر کتب‏{P     . اصل: قناوات P}

 خودتان است!

 در کتابچه موقوفات یزد تألیف عبدالوهاب طراز از مسجد فرط اسم مى‏برد (ص ۲۸). تلفظ صحیح فرط چیست.

 آیا قنات یعقوبى هنوز دایر است (در یادگارهاى یزد که شاید در حدود پانزده سال پیش نوشته بودید ج دوم ص ۸۱۲ جارى بود) ولى در سالهاى اخیر با زیاد شدن چاههاى عمیق و نیمه عمیق بسیارى از قنوات خشک شده است. بیش از این تصدیع نمى‏دهم. ارادتمند

 ۲۲ فوریه ۱۹۹۲

 دوست دانشمند نامه شریف رسیده زیارت شد. به آقاى Melville که یکى از مسؤولین جلد آخر Cambridge History of Iran است نوشته‏ام که راجع به Copy Review براى آینده تحقیق کند و نسخه با پست سفارشى بفرستند.

 از اهداى عالم آراى شاه طهماسب بسیار ممنون و متشکرم و همچنین از فرستادن قانون قزوینى که باید کتاب مفیدى باشد و جلد چهارم اسناد مستشارالدوله.

 متأسف شده‏ام که موقعى که به اکسفورد تشریف آوردید نتوانستم خدمتتان برسم. تازه مقاله‏اى راجع به آثار و احیاء رشیدالدین براى مجموعه مقالاتى که براى کانفرانس The Legacy of the Mongol Empire که پارسال در لندن تشکیل شد تهیه مى‏شود که متأسفانه در آن نتوانستید شرکت کنید. موضوعى که براى من مشکوک است این است که اگر آثار و احیاء چکیده یا مختصر کتاب اصلى باشد که خود رشیدالدین نوشته است چرا نگفته است، یا اینکه اگر فرضاً فرصت نکرده است یک کتاب جامع بنویسد و فقط «بر سبیل استعبدال» کتاب کوچکتر بنویسد چرا در وقفنامه به آن اشاره نکرده است. البته در دیباچه شما و آقاى ستوده به این موضوعات بررسى کرده‏اید ولى بعضى نقاط کاملاً روشن نشده است. ارادتمند

 ۱۸ مارچ ۱۹۹۲

 دانشمند گرامى دیروز کتابهایى که لطف فرموده بودید رسید و باعث کمال امتنان و تشکر گردید و اکنون که عید نوروز نزدیک مى‏شود فرصت را غنیمت شمرده تبریکات صمیمانه خود را حضورتان تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال نو همواره با سعادت و سلامت باشید. ارادتمند

 ۱۹ مارچ ۱۹۹۴

 دوست گرامى نامه شریف از امریکا به دستم رسید. نمى‏دانم که هنوز در امریکا تشریف دارید یا به ایران برگشته‏اید. در هر صورت اکنون که عید نوروز نزدیک مى‏شود تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال جدید همواره با سعادت و سلامت و کامیابى باشید.

 مقاله روزنامه نیمروز که در نامه لفاً فرستاده بودید بکلى بى‏اساس و خنده‏آور است. مردم بیکار خودشان را با خیالبافى مشغول مى‏کنند خوش باشند!

 امیدوارم که حال شما خوب است و مثل همیشه مشغول نوشتن و چاپ و تصحیح کتاب هستید که ما را مستفیض مى‏فرمائید. ارادتمند

 ۷ آوریل ۱۹۹۷

 آقاى گرامى چندى پیش کارت شما از وین رسیده زیارت شد و موجب امتنان و تشکر گردید. خیلى متأسفم که موقعى که در لندن تشریف داشته بودید خبر نداشتم که زیارتتان بکنم (با اینکه تلفن فرموده بودید). نمى‏دانم تا چند وقت در وین تشریف خواهید داشت. پس این نامه را به تهران پست مى‏کنم.

 متأسفانه عید نوروز گذشته است و فرصت نکرده‏ام تبریکات عید به شما بگویم در هر صورت امیدوارم در سال نو همیشه با سلامت و توفیقات علمى باشید. چنانچه باز به لندن تشریف بیاورید خواهشمند است مرا با خبر بفرمائید. ارادتمند

  ۳ جون ۱۹۹۷

 دوست دانشمند آقاى دکتر افشار   نامه شریف به دست جان گرنى رسید و خیلى متأسف شدم که فرصت نشد زیارتتان در اکسفرد بکنم. امیدوارم که معالجه چشمتان موفق شد. الحمدلله که امروز عمل چشم چندان مشکل نیست. ان شاءالله به خیر گذشت و در کمال صحت و سلامت باشید. چنانچه باز هم به لندن یا به اکسفرد تشریف بیاورید خواهشمند است مرا با خبر کنید که بتوانم زیارتتان بکنم. ارادتمند

 ۱۰ نوامبر ۱۹۹۷

 دوست گرامى نامه شریف چند روز پیش رسیده است و امیدوارم به سلامتى به ایران برگشته‏اید. دیروز هم کتاب نفیس یادنامه یزد رسیده است بى‏اندازه ممنون و متشکرم این کتاب مثل تصنیفات متعدد دیگرتان چقدر مفید است براى روشن کردن تاریخ یزد اهالى یزد و همه ما مدیون زحمات شما هستیم. امیدوارم که چشمتان بکلى معالجه شده است. با اظهار تشکر و امتنان. ارادتمند

 ۱۹ مارچ ۱۹۹۸

 استاد گرامى اکنون که عید سعید نوروز فرا مى‏رسد فرصت را غنیمت شمرده تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم که در سال جدید همواره با سعادت و سلامت و موفقیت باشید.

 از کتاب نفیس یزدنامه جلد اول بسیار مستفیض گشتم و امیدوارم به چاپ جلد دوم هم موفق مى‏شوید. راست راستى خیلى خدمات به یزد و یزدیها فرموده‏اید. پژوهندگان و مورخین محلى مدیون زحمات شما هستند. ارادتمند

 ۵ مارچ ۱۹۹۹

 آقاى گرامى اکنون که عید نوروز فرامى‏رسد فرصت را غنیمت شمرده تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال جدید همواره با سعادت و سلامت باشید.

 چندى پیش جلد دوم یزدنامه به دستم رسید و از آن مستفیذ و مستفیض گشتم. از لطف شما بى‏اندازه ممنون هستم. کتابهاى مختلف و متنهاى بى‏شمار که راجع به یزد منتشر کرده‏اید چقدر نفیس است و چقدر تاریخ آن سرزمین را روشن مى‏کند. یزدیها و همچنین مورخین و خوانندگان به طور کل مدیون شما هستند.

 کارت تبریک عید میلاد و سال نو هم چند ماه پیش به دستم رسید و باعث تشکر و امتنان گردید. چند روز پیش با اسقف حسن دهقانى تفتى صحبت مى‏کردم و ایشان اصطلاح «آب دو چشمه» به کار برده است و صحبت شد که آیا این اصطلاح مقنیان یزد باشد. به بعضى کتابهاى تاریخ یزد و مقالات آبیارى رجوع کردم چیزى پیدا نکردم. ایشان مى‏گفت که وقتى که در یزد بچه بود مثل اینکه این اصطلاح را شنیده است. آیا در این مورد چیزى به نظر شما مى‏رسد. چنانچه در سال جدید مسافرتى به این طرف در پیش دارید خواهشمند است مرا با خبر بفرمائید. ارادتمند

 ۲۵ اوت ۱۹۹۹

 دانشمند گرامى نامه شریف چندى پیش به دستم رسید. بسیار از لطف شما متشکرم و از مطالعاتتان راجع به قنات «دو چشمه» بى‏اندازه ممنونم. مرقوم فرموده بودید که از ۱ تا ۴ سپتامبر به لندن تشریف خواهید آورد متأسفانه آن روزها در لندن نمى‏توانم بیایم. چنانچه بعد از آن چند روز در انگلستان باشید خواهشمند است به من خبر بدهید که شاید ممکن باشد زیارتتان بکنم. ارادتمند

 ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۹

 آقاى گرامى دیروز جلد ۱۰ نامواره دکتر محمود افشار رسید و از اهداء آن کتاب نفیس بسیار ممنون و متشکرم. ارادتمند

  ۲۶ مارچ ۲۰۰۱

 آقاى گرامى اکنون که عید نوروز فرارسیده است تبریکات صمیمانه خود را تقدیم مى‏دارم و امیدوارم در سال نو همواره با سعادت و سلامت باشید. اینک که تبریکات خود دیر وقت است پوزش مى‏خواهم.

 چندى پیش دو کتاب نفیس یعنى المختارات من الرسائل و جلد یازدهم نامواره دکتر محمود افشار رسید و بدین وسیله اظهار تشکر و امتنان مى‏کنم. چقدر علما و خوانندگان از زحمات شما بهره‏مند هستند! چنانچه امسال به لندن تشریف مى‏آورید خواهشمند است به من خبر بدهید که بتوانم زیارتتان بکنم. ارادتمند

 ۲۰.۱۱.۰۱

 دانشمند گرامى خوشحال شدم که توانستیم با تلفون صحبت کنیم. چندى پیش کتاب یزد رسید و باعث کمال تشکر و امتنان گردید. کتاب بسیار مفیدى است. سعى مى‏کنم در نقد آن چند کلمه یا براى BSOAS یا I.R.A.S بنویسم. آدرس خانم کلر را ندارم. اگر پیدا کنم براى شما مى‏فرستم. جاى شکر و تحسین است که این همه کتاب در باب یزد چاپ مى‏کنید بى مثال است. مراتب ارادتمندى خود را تقدیم مى‏کنم و سلامتى شما را خواستارم. ارادتمند

 ۱۷ مارچ ۲۰۰۲

 آقاى گرامى اکنون که عید نوروز فرامى‏رسد فرصت را غنیمت شمرده تبریکات صمیمانه خود را حضور آن دوست عالى قدر گفته سلامتى و مزید توفیقات را براى آن دانشمند از خداوند خواستارم. ارادتمند

 ۱۰ جولاى ۲۰۰۲

 استاد گرامى پس از تقدیم مراتب احترام و ارادت بدین وسیله وصول کتاب نفیس دفتر تاریخ (جلد اول) اشعار مى‏دارم و اظهار تشکر و امتنان مى‏نمایم. کتابى است پر از مطالب تاریخى پر فائده است. با این مجموعه باز هم محققین و مورخین و همه ما را مدیون زحمات شما فرموده‏اید. از اینکه چندى پیش تلفون فرموده‏اید ممنون هستم و امیدوارم که حال شما خوب است و همیشه با کامرانى و سلامت باشید. ارادتمند

 ۱۵ مارچ ۲۰۰۶

 دوست گرامى چقدر خوشحال شدم دیروز که نامه شریف به دستم رسید. از مژده سلامتى شما بى‏اندازه مسرور گشتم و اکنون هم که عید نوروز نزدیک مى‏شود فرصت را غنیمت شمرده عید و سال جدید را حضور آن دوست قدیمى تبریک گفته و براى آن دانشمند از درگاه خداوند عمر و سلامت و سعادت و توفیق آرزو دارم. امید فراوان دارم که در این سال توفیق تجدید دیدار داشته باشم.

 نمى‏دانم چطور شد که منزل نبودم موقعى که تلفن از اکسفورد فرموده بودید. کم سعادت [سعادتى‏] من بود. امیدوارم که تابستان که به اکسفورد تشریف مى‏آورید بتوانم شما را زیارت کنم. ارادتمند

---

---